„HO

Ł

D PRUSKI” JANA MATEJKI

Jan Feliks Tomczyk

Jan Matejko

​

(ur. 24.06.1838 w Krakowie, zm. 1 listopada 1895 tamże)

Urodził się w mieszczańskiej, inteligenckiej rodzinie patriotycznej o tradycjach

powstańczych. Po ojcu miał czeskie pochodzenie. Duży wpływ na zainteresowanie

Jana historią miał jego brat Franciszek Matejko, historyk wyglądający na UJ. W

latach 1852 - 1858 Jan studiował na krakowskiej SSP pod kierunkiem Wojciecha

Kornelego Stattlera i Władysława Łuszczkiewicza. W roku końca studiów otrzymał

stypendium na wyjazd zagraniczny – udał się do Monachium. Kolejne lata to czas

dalszych podróży i budowania uznania na terenie całej Europy – powstały wtedy

liczne znane dzieła, pokazywane następnie na wielu wystawach w kraju i za granicą.

Podziwiał twórczość Veronese, Tycjana, a z bardziej współczesnych sobie artystów

Paula Delaroche. Jednocześnie pozostawał pod wielkim wrażeniem twórczości Wita

Stwosza a inspiracje późnogotyckim rzeźbiarzem (podobnie jak powyższymi

malarzami) są zauważalne w jego dziełach. Matejko otrzymał rozmaite wyróżnienia

(Legia Honorowa, członkostwo w prestiżowych stowarzyszeniach) i liczne propozycje

objęcia czołowych posad na europejskich Akademiach (m. in. dyrektora ASP w

Pradze) lecz zawsze odmawiał. Jednocześnie bacznie obserwował sytuację

polityczną i społeczną w kraju – podczas powstania styczniowego wspierał finansowo

powstańców oraz dostarczał im broń. 30 sierpnia 1873 roku został dyrektorem Szkoły

Sztuk Pięknych w Krakowie i ukierunkował ją zgodnie z własnymi zapatrywaniami i

stylem (co w niedalekiej przyszłości nie spodobało się licznym adeptom –

późniejszym młodopolskim artystom i doprowadziło do konfliktów). Pod koniec życia

Matejko był mocno zaangażowany w ratowanie dziedzictwa historycznego i

artystycznego Krakowa (protestował przeciw rozbiórkom zabytków a na wyburzenie

kaplicy szpitala św. Ducha odpowiedział zrzeczeniem się honorowego obywatelstwa

miasta). Po śmierci jego postać w wielu kręgach urosła do rangi legendarnej i to

pomimo zmiany gustów i odejścia do przeszłości stylistyki w jakiej tworzył jeszcze

pod koniec życia mistrza.

Hołd pruski

​

(1879 – 1882, Kraków) - olej na płótnie, 388 x 785 cm

Ten monumentalny obraz stanowi przedstawienie hołdu pruskiego wielkiego mistrza

zakonu krzyżackiego Albrechta Hohenzollerna z 10 kwietnia 1525 roku, złożonego

przezeń królowi Zygmuntowi I Staremu. Hołd ten był następstwem przegranej wojny

z lat 1519-1521 i podpisanego 8 kwietnia 1525 r. traktatu, na mocy którego Prusy

Zakonne stały się lennem Królestwa Polskiego i przekształciły się w państwo

świeckie; równocześnie ostatni mistrz zakonu krzyżackiego Albrecht Hohenzollern i

zarazem książę nowo powstałego Księstwa Pruskiego przeszedł na luteranizm

(przez co traktat ten był pierwszą w Europie umową międzypaństwową władcy

katolickiego z protestanckim). Korzystne dla Polski postanowienia traktatu zostały w

jakiś czas po jego podpisaniu roztrwonione, co doprowadziło ostatecznie do

usamodzielnienia się Prus pod brandenburską kuratelą i powstania groźnego rywala

który w dalszej perspektywie stał się uczestnikiem rozbiorów Polski.

Scena przedstawiona na obrazie, zgodnie z historycznymi realiami, rozgrywa

się na płycie krakowskiego Rynku na tzw.

​Gołdzie po południowej stronie placu –

tradycyjnym miejscu składania hołdów (skąd nazwa). Większą część kompozycji

zajmuje tłum postaci (w dużej mierze historycznych), skupionych wokół dwóch

głównych bohaterów zdarzenia – klęczącego wielkiego mistrza Albrechta

Hohenzollerna i przyjmującego hołd, zasiadającego na tronie Zygmunta I. Postaci

ukazane zostały z typowym dla Matejki odwzorowaniem szczegółów oraz zamiarem

oddania prawdy historycznej jeśli chodzi o stroje czy broń (co jak na tamte czasy dało

dość wiarygodny efekt). Mimo tego „kronikarskiego” zacięcia, obraz pod wieloma

względami nie jest zgodny z prawdą historyczną a stanowi kreację artystyczną

mającą na celu wyrażenie konkretnych idei i wzbudzenie patriotycznych odczuć.

Przykładowo w tle widoczne są renesansowe już sukiennice, podczas gdy

przebudowa w trakcie której uzyskały taki kształt miała miejsce 20 lat po hołdzie, po

pożarze w 1555. Ta ahistoryczność dotyczy też samych postaci – księżna

mazowiecka Anna Radziwiłłówna nie żyła już od trzech lat, jednak ukazana została

by podkreślić łączność Mazowsza z Koroną. Dzieła Matejki za pośrednictwem

określonych zachowań postaci, ich atrybutów, symboli mają przekazywać pewną

historię, opowiadać o przeszłości jednocześnie unaoczniając i oceniając jej wady i

zalety – nie inaczej jest w przypadku „Hołdu pruskiego”. Siedzący na stopniach

poniżej króla Stańczyk ze swym zamyślonym wyrazem twarzy wyraźnie przeczuwa

ostateczne konsekwencje zhołdowania Prus zamiast ich inkorporacji. Również sam

Albrecht mimo klęczącej postawy zdradza zamiary swych następców – leżąca obok

mistrza rękawica może być odczytywana jako gest wyzwania wobec polskiego

władcy, natomiast sztandar Prus trzymany przez Hohenzollerna osadzony jest nie na

zwykłym drzewcu lecz na kopii rycerskiej, co wyjawia chęć dalszej walki.

Jednocześnie jednak dzieło to ma i tak o wiele bardziej optymistyczną wymowę

aniżeli choćby „Rejtan” czy „Stańczyk”. Gama kolorystyczna jest dość jasna a obraz

wywołuje ogólne wrażenie świetlistości. Postaci dostały też więcej „powietrza” i

przestrzeni niż to najczęściej miało miejsce u Matejki, przez co obraz nie jest

przesadnie przyciężki. W palecie dominują czerwienie, róże, złoto i nasycona zieleń

oraz błękit - kolorystyka ta, a także przepych, teatralność i monumentalizm postaci

zdradzają inspiracje malarstwem Veronese i Tycjana, które Matejko podziwiał

podczas wizyty we Włoszech; to także przejaw popularnego w malarstwie

historycznym od lat 70. XIX w. zabiegu naśladowania stylu mistrzów danej epoki, by

osiągnąć atmosferę przynależną czasowi którego dotyczy dzieło. Kompozycyjnie i

tematycznie obraz pokrewny jest „Zawieszeniu Dzwonu Zygmunta” z 1874 roku i tak

jak ono wpisuje się treściowo w późniejszy etap twórczości Matejki – czas malowania

dzieł „ku pokrzepieniu serc”, po początkowym okresie krytycznego rozliczania się z

błędami historii, gdy powstał m. in. „Stańczyk” czy „Kazanie Piotra Skargi”. Chęć

wpłynięcia na współczesnych poprzez ogląd wydarzeń historycznych a także ocena

zdarzeń z przeszłości to cechy charakterystyczne twórczości Matejki. One, a także

wykorzystywane dla wzmocnienia przekazu patos, realizm w jednych aspektach i

jednocześnie ahistoryczność w innych, stawiają Matejkę w gronie romantycznych

malarzy historycznych – nie hołdujących czystemu realizmowi (jak np. Witkiewicz czy

Gierymscy) ale jednocześnie odrzucanych przez późniejsze, jeszcze bardziej

uczuciowe pokolenie, z powodu zbytniej „naukowości”.

„Hołd pruski” to ostatni obraz Matejki odnoszący się do ulubionego przez niego

„polskiego złotego wieku”, przez wielu (zwłaszcza starszych badaczy) uważany

jednocześnie za ostatnie jego „wielkie” dzieło – zarówno pod względem wymowy jak i

jakości artystycznej (później styl Matejki stał się bardziej ciężki przysłaniając czasem

wymowę dzieła).

7 października 1882, po końcu prac nad obrazem, Matejko przekazał płótno w

darze odradzającej się placówce kulturalnej na Wawelu; jako że w zabudowaniach

na wzgórzu ulokowane były wówczas austriackie koszary, obraz tymczasowo

prezentowano w Sukiennicach, gdzie eksponowany jest do dziś jako depozyt Zamku

Królewskiego na Wawelu. Dzieło pokazywane było na wielu wystawach w kraju i za

granicą, m. in. w Warszawie, Wiedniu, Paryżu, Budapeszcie, Moskwie i Berlinie. W

ciągu ponad 130 lat swego istnienia przeszło kilka konserwacji, z których

najpoważniejszą była ta dokonana po II wojnie światowej, którą płótno przetrwało

ukryte w podziemiach kościoła św. Katarzyny w Zamościu, gdzie doznało poważnych

uszkodzeń.

BIBLIOGRAFIA

Dróżdż

Mateusz,

​Hołd

pruski

z

„kodem”

Jana

Matejki

​,

https://gazetakrakowska.pl/hold-pruski-z-kodem-jana-matejki/ar/872883

​, dostęp z

dnia 18.01.2019.

Łukaszewicz Piotr,

​Jan Matejko

​, Wrocław 1975.

Słoczyński Henryk Marek,

​Matejko

​, Wrocław 2000.

Starzyński Juliusz,

​Jan Matejko - Album

​, Warszawa 1973.

Wróblewska

Magdalena,

Jan

Matejko,

„Hołd

pruski”

​,

https://culture.pl/pl/dzielo/jan-matejko-hold-pruski

​, dostęp z dnia 18.01.2019.