1

Kamil Wasilkiewicz

Instytut Kultury Europejskiej UAM

Biskupi lubuscy wobec zakonu templariuszy (XIII-XIV w.)

Słowa kluczowe: biskupstwo lubuskie, templariusze, zakony rycerskie, średniowiecze

1.

Wprowadzenie

Zakon templariuszy wykształcił się z bractwa rycerskiego założonego ok. 1119 r.

w Ziemi Świętej. Został usankcjonowany na synodzie w Troyes w styczniu 1128 r. jako

zgromadzenie o charakterze militarnym

1

. Jego przedstawiciele przybyli do biskupstwa

lubuskiego z inicjatywy Henryka Brodatego i Jadwigi Śląskiej pod koniec lat 20. XIII w.

2

Byli

obecni na jego obszarze przez około 80 lat, aż do kasaty zakonu w kwietniu 1312 r. (bulla Vox

in excelso

)

3

. W tym okresie utworzyli na terenie diecezji trzy podstawowe jednostki

organizacyjne zwane komandoriami – w Chwarszczanach (niem. Quartschen, woj.

zachodniopomorskie, powiat myśliborski)

4

, Leśnicy (niem. Lietzen, Brandenburgia, powiat

1

Na temat początków zakonu zob. M. Melville, Dzieje templariuszy, tłum. A. Jędrychowska, Warszawa 1991,

s. 11-22; M. Barber, Templariusze, tłum. R. Sudół, Warszawa 1999, s. 13-43; P.P. Read, Templariusze.
Dramatyczna historia najpotężniejszego spośród zakonów rycerzy krzyżowych, tłum. Z. Gieniewski, Poznań 2003,
s. 108-128; H. Nicholson, Rycerze templariusze, tłum. P. Chojnacki, Warszawa 2005, s. 21-47.

2

E. Burzyński, Zakon rycerski templariuszy na ziemiach Polski piastowskiej i na Pomorzu Zachodnim, Wodzisław

Ś

ląski 2010, s. 23-28, 44-48. Na temat diecezji lubuskiej zob. S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemahligen

Bisthums Lebus und des Landes dieses Nahmens, T. 1-3, Berlin 1829-1832; H. Ludat, Bistum Lebus. Studien zur
Gründungsfrage und zur Entstehung und Wirtschaftsgeschichte seiner schlesisch-polnischen Besitzungen, Weimar
1942; J. Matuszewski, O biskupstwie lubuskim. Uwagi krytyczno-polemiczne, Czasopismo Prawno-Historyczne
1949, t. 2, s. 29-139 (przedruk w: J. Matuszewski, Pisma wybrane, t. 1, Łódź 1999, s. 45-131); J. Walicki,
Przynależność metropolitalna biskupstwa kamieńskiego i lubuskiego na tle rywalizacji Magdeburga i Gniezna,
Lublin 1960; A. Weiss, Organizacja diecezji lubuskiej w średniowieczu, Studia Kościelnohistoryczne, t. 1, Lublin
1977; tenże, Diecezja lubuska, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 11, Lublin 2006, s. 84-91; cykl publikacji
pracowników Katedry Historii Kościoła Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Szczecińskiego pt. Kościół na
Pomorzu Zachodnim i Ziemi Lubuskiej (kolejno w XII, XIII, XIV i XV wieku), wydanych pod redakcją Zdzisława
Leca i Adriana Puta w Szczecinie w latach 2008-2016.

3

Zob. Vox in excelso, [w:] Dokumenty soborów powszechnych. Tekst grecki, łaciński, polski, t. 2 (869-1312),

oprac. A. Baron, H. Pietras, Kraków 2003, s. 464-483.

4

Zob. E. Rymar, Powstanie i stan posiadania pomorskich komend templariuszy w Chwarszczanach i Myśliborzu

w XIII w. (W związku z rozprawą Bogusława Korbana, Fundacje templariuszowskie na ziemiach polskich,
Przegląd Zachodniopomorski 1986, nr 1), Przegląd Zachodniopomorski 1987, R. 2 (31), z. 2, s. 192-200; tenże,
Komandoria chwarszczańska templariuszy i joannitów (1232-1540), Nadwarciański Rocznik Historyczno-
Archiwalny 2002, nr 9, s. 11-47; Ch. Gahlbeck, D. Schumann, Quartschen (Chwarszczany). Kommende des
Templer- bzw. Johanniterordens, [w:] H.D. Heimann, K. Neitmann, W. Schich i in. (red.), Brandenburgisches
Klosterbuch. Handbuch der Klöster, Stifte und Kommenden bis zur Mitte des 16. Jahrhunderts, Bd. 2, Berlin 2007,
s. 991-1115; E. Burzyński, Zakon rycerski templariuszy, s. 60-93; D. Schumann, Die mittelalterlichen
Ordensbauten der ehemaligen Templerkommenden in Lietzen und Quartschen (Chwarszczany). Konzepte sakraler

2

Märkisch-Oderland)

5

oraz Sulęcinie (niem. Zielenzig, woj. lubuskie, powiat sulęciński) albo

Ostrowie (niem. Ostrow, woj. lubuskie, powiat sulęciński)

6

. Należały one do prowincji

zakonnej, której granice ulegały licznym przeobrażeniom, obejmując w różnym czasie ziemie

niemieckie, czeskie, węgierskie, polskie i pomorskie

7

.

Stosunki pomiędzy biskupami a templariuszami regulowały bulle papieskie. Do

najważniejszych należały: Omne datum optimum Innocentego II (1130-1143) z 29 marca

1139 r., Milites Templi Celestyna II (1143-1144) z 9 stycznia 1144 r. oraz Militia Dei

Eugeniusza III (1145-1153) z 7 kwietnia 1145 r.

8

Pierwsza z nich gwarantowała zakonowi niezależność od władzy biskupiej,

podporządkowując go bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Biskupi nie mogli również pobierać

od templariuszy dziesięciny, a jedynie ofiarować ją ich zgromadzeniu w imię miłosierdzia jako

symbol wsparcia udzielanego Ziemi Świętej. Kwestię tę uregulowano już na synodzie

w Troyes

9

, ale opór ze strony wyższego duchowieństwa sprawił, że odniósł się do niej także

Innocenty II (1130-1143). Ponadto papież nadał templariuszom prawa wznoszenia świątyń

i grzebania przy nich zmarłych oraz przyjmowania w swoje szeregi kapłanów, nawet bez zgody

ich zwierzchników

10

.

Architekturgestaltung im späten 13. Jahrhundert, [w:] Ch. Gahlbeck, H.D. Heimann, D. Schumann (red.),
Regionalität und Transfergeschichte. Ritterordenskommenden der Templer und Johanniter im nordöstlichen
Deutschland und in Polen, Berlin 2014, s. 425-433; K. Wasilkiewicz, Templariusze i joannici w biskupstwie
lubuskim (XIII-XVI w.), Acta Humanistica Gnesnensia, t. 10, Gniezno 2016, s. 93-108.

5

Zob. P. Hope, Curia militiae templi in Liceniz. Z dziejów templariuszy na zaodrzańskim obszarze diecezji

lubuskiej, Poznański Rocznik Archiwalno-Historyczny 1994-1995, R. 2/3, s. 11-18; A. Wigger, D. Schumann,
Lietzen. Kommende des Templer- bzw. Johanniterordens, [w:] H.D. Heimann, K. Neitmann, W. Schich i in. (red.),
Brandenburgisches Klosterbuch, Bd. 2, s. 805-815; E. Burzyński, Zakon rycerski templariuszy, s. 45-60;
D. Schumann, Die mittelalterlichen Ordensbauten der ehemaligen Templerkommenden in Lietzen und Quartschen
(Chwarszczany), s. 413-424; K. Wasilkiewicz, Templariusze i joannici w biskupstwie lubuskim, s. 108-115.

6

Zob. Ch. Gahlbeck, Zielenzig (Sulęcin), Kommende des Templerordens, [w:] H.D. Heimann, K. Neitmann,

W. Schich i in. (red.), Brandenburgisches Klosterbuch, Bd. 2, s. 1338-1344; E. Burzyński, Zakon rycerski
templariuszy, s. 93-102; K. Wasilkiewicz, Templariusze i joannici w biskupstwie lubuskim, s. 115-121.

7

Urkunden und Regesten zur Geschichte des Templerordens im Bereich des Bistums Cammin und der

Kirchenprovinz Gnesen (dalej UuR), oprac. W. Irgang (na podstawie zbioru H. Lüpkego), Köln-Wien 1987, nr 21,
s. 25; nr 26, s. 28-29; nr 38, s. 39; nr 48, s. 48-49; nr 65, s. 62; nr 70, s. 67-68; nr 72, s. 69-70; nr 73, s. 70-71; nr
78, s. 75-77.

8

Cartulaire général de l’Ordre du Temple 1119?-1150. Recueil des Chartes et des Bulles relatives à l’Ordre du

Temple, oprac. markiz d’Albon, Paris 1913, Bullaire du Temple, nr 5, s. 375-379; nr 8, s. 381; nr 10, s. 382;
Papsturkunden für Templer und Johanniter, oprac. R. Hiestand, Göttingen 1972, nr 3, s. 204-210; nr 8, s. 214-215;
nr 10, s. 216-217; The Templars. Selected sources translated and annotated, oprac. M. Barber, K. Bate, Manchester
Medieval Sources Series, Manchester-New York 2002, s. 59-66.

9

Règle primitive, [w:] L’Ordre du Temple. Les textes fondateurs, oprac. B. Hapel, Paris 1991, art. 66, s. 86-87.

Zob. Templariusze. Reguła Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomonowej, tłum. E. Żochowska,
Christianitas 2008, nr 41, s. 98.

10

Cartulaire général de l’Ordre du Temple, nr 5, s. 375-379; Papsturkunden für Templer und Johanniter, nr 3,

s. 204-210; The Templars. Selected sources translated and annotated, s. 59-64. Zob. E.A. Maj, Omne datum
optimum. Złota bulla zakonu templariuszy (1139), Szlakiem krucjat, t. 8, Zabrze-Tarnowskie Góry 2017,
s. 50-61.

3

Bulle Milites Templi (9 stycznia 1144 r.) oraz Militia Dei (7 kwietnia 1145 r.) były

skierowane do arcybiskupów, biskupów, opatów i całego duchowieństwa. Obie wzywały ich

do wspierania templariuszy, podkreślając zasługi rycerzy Świątyni na rzecz Boga i Kościoła.

Potwierdzały część przywilejów, które zakon otrzymał już wcześniej oraz przyznawały kolejne.

Celestyn II (1143-1144) nadał templariuszom prawo do zbierania datków raz w roku w każdym

kościele bez względu na to, czy znajdował się on w mieście, zamku czy w wiosce – w tym

również w miejscach obłożonych interdyktem

11

. Eugeniusz III (1145-1153) potwierdził

natomiast, że zakon może rekrutować księży (w przeciwieństwie do zapisu w Omne datum

optimum

za zgodą biskupów) oraz budować świątynie i grzebać zmarłych na położonych przy

nich cmentarzach

12

.

2.

Biskupi lubuscy wobec zakonu templariuszy

W czasie funkcjonowania zakonu templariuszy w biskupstwie lubuskim diecezją

zarządzało prawdopodobnie ośmiu biskupów

13

:

•

Wawrzyniec (1209-1233)

14

,

•

Henryk (1233-1244)

15

,

11

Cartulaire général de l’Ordre du Temple, nr 8, s. 381; Papsturkunden für Templer und Johanniter, nr 8,

s. 214-215; The Templars. Selected sources translated and annotated, s. 64-65.

12

Cartulaire général de l’Ordre du Temple, nr 10, s. 382; Papsturkunden für Templer und Johanniter, nr 10,

s. 216-217; The Templars. Selected sources translated and annotated, s. 65-66.

13

Zob. F. Funcke, Das Bistum Lebus bis zum Anfange der Hohenzollernherrschaft in der Mark Brandenburg,

Jahrbuch für Brandenburgische Kirchengeschichte 1918, Jg. 16, s. 33-34; J. Maciejewski, Episkopat polski doby
dzielnicowej 1180-1320, Kraków-Bydgoszcz 2003, s. 238-243. Por. E.F. Mooyer, Verzeichnisse der deutschen
Bischöfe seit dem Jahre 800 nach Chr. Geb. Nebst einem Anhange, die Würdenträger einiger Abteien und
Ritterorden enthaltend, Minden 1854, s. 55; F.W. Ebeling, Die deutschen Bischöfe bis zum Ende des sechszehnten
Jahrhunderts, Bd. 1, Leipzig 1858, s. 542-544; P.B. Gams, Series episcoporum Ecclesiae catholicae, quotquot
innotuerunt a beato Petro apostolo, Leipzig 1931, s. 285; P. Nitecki, Indeks terytorialno-chronologiczny (lubuska
diecezja, s. 16), [w:] tegoż, Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965-1999, Warszawa 2000.

14

Zob. S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemahligen Bisthums Lebus, T. 1, s. 56-65; A. Wałkówski, Czy biskup

lubuski Wawrzyniec był mnichem lubiąskim? Próba odpowiedzi na podstawie analizy jego dokumentów,
[w:] M. Golemski (red.), Colloquia Lubuskie. Z dyplomatyki i heraldyki dawnego biskupstwa lubuskiego, Zielona
Góra-Gorzów Wielkopolski 1994, s. 21-71; tenże, Czy w latach 1201-1233 diecezją lubuską rządziło dwóch
biskupów o imieniu Wawrzyniec?, Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny 1995, nr 2, s. 31-40; tenże,
Wawrzyniec Biskup Lubuski. Szkic biograficzny, Studia Paradyskie 2004, t. 14, s. 203-229; tenże, Wawrzyniec,
[w:] Encyklopedia Katolicka, t. 20, Lublin 2014, s. 301; P. Nitecki, Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965-1999,
s. 470-471; J. Maciejewski, Episkopat polski, s. 238-239; M. Golemski, A. Wałkówski, Pieczęcie i korroboracje
dokumentów biskupów lubuskich do końca XIII wieku jako źródło do ich życiorysów, [w:] A. Chlebowska,
A. Gut (red.), Wokół znaków i symboli. Herby, pieczęcie i monety na Pomorzu, Śląsku i ziemi lubuskiej do 1945
roku, Warszawa 2008, s. 163-167.

15

Zob. S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemahligen Bisthums Lebus, T. 1, s. 66-73; P. Nitecki, Biskupi Kościoła

w Polsce w latach 965-1999, s. 142; J. Maciejewski, Episkopat polski, s. 239; M. Golemski, A. Wałkówski,
Pieczęcie i korroboracje dokumentów biskupów lubuskich, s. 167-170.

4

•

Nanker (1248-1251)

16

,

•

Wilhelm I (1252-1273)

17

,

•

Wilhelm II (1275-1284)

18

,

•

Konrad (1284-1299)

19

,

•

Jan (1300-1306)

20

,

•

Fryderyk (1306/1308-1313/1316)

21

.

Zachowany materiał źródłowy dotyczy głównie czynności prawnych Wawrzyńca

(1209-1233) i Henryka (1233-1244). Informacje na temat polityki pozostałych biskupów

lubuskich wobec templariuszy są jedynie fragmentaryczne.

Biskup lubuski Wawrzyniec przekazuje zakonowi templariuszy dziesięcinę z 250 łanów

w diecezji lubuskiej (1229 r.)

In nomine patris et filii et spiritus sancti amen. Quoniam res temporaliter geste, ne labantur cum

tempore, litteris commendate et sigillis roborate habent immobile firmamentum, ego Laurentius

divina miseratione Lubucensis episcopus notum fatio tam presentibus quam futuris presentem

paginam inspecturis, quod fratribus militie Templi in subsidium terre sancte contuli decimas

ducentorum quinquaginta mansorum in episcopatu Lubucensi cum consensu capituli

16

Zob. S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemahligen Bisthums Lebus, T. 1, s. 73-74; J. Szymański, Nanker,

Polski Słownik Biograficzny, t. 22, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977, s. 513-514; P. Nitecki, Biskupi
Kościoła w Polsce w latach 965-1999, s. 305; J. Maciejewski, Episkopat polski, s. 240; E. Gigilewicz, Nanker,
[w:] Encyklopedia Katolicka, t. 13, Lublin 2009, s. 696-697; M. Golemski, A. Wałkówski, Pieczęcie i korroboracje
dokumentów biskupów lubuskich, s. 170-171; M. Golemski, Trudny pontyfikat biskupa lubuskiego Nankera
(ok. 1248-1251), Nasza Przeszłość. Studia z dziejów Kościoła i kultury katolickiej w Polsce 2011, t. 115-116,
s. 555-566.

17

Zob. S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemahligen Bisthums Lebus, T. 1, s. 127-143; A. Müller, Magister

Wilhelm von Neisse, Bischof von Lebus, Archiv für schlesische Kirchengeschichte 1950, Bd. 8, s. 57-76;
P. Nitecki, Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965-1999, s. 481; J. Maciejewski, Pochodzenie i kariera biskupa
lubuskiego Wilhelma z Nysy (1252-1273), Roczniki Historyczne 2002, R. 68, s. 85-95; tenże, Episkopat polski,
s. 240-241; M. Golemski, A. Wałkówski, Pieczęcie i korroboracje dokumentów biskupów lubuskich, s. 172-173.

18

Zob. J. Maciejewski, Episkopat polski, s. 241; M. Golemski, A. Wałkówski, Pieczęcie i korroboracje

dokumentów biskupów lubuskich, s. 174-175.

19

Zob. S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemahligen Bisthums Lebus, T. 1, s. 145-148; P. Nitecki, Biskupi

Kościoła w Polsce w latach 965-1999, s. 212; A. Weiss, Konrad, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 9, Lublin 2002,
s. 668; J. Maciejewski, Episkopat polski, s. 241-242; M. Maciejowski, Podróże biskupa lubuskiego Konrada
(1284-1299), [w:] B. Śliwiński (red.), Studia z Dziejów Średniowiecza, t. 12: Krzyżacy, szpitalnicy, kondotierzy,
Malbork 2006, s. 99-114; M. Golemski, A. Wałkówski, Pieczęcie i korroboracje dokumentów biskupów lubuskich,
s. 175-176.

20

Zob. S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemahligen Bisthums Lebus, T. 1, s. 148-149; P. Nitecki, Biskupi

Kościoła w Polsce w latach 965-1999, s. 166; J. Maciejewski, Episkopat polski, s. 242.

21

Zob. S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemahligen Bisthums Lebus, T. 1, s. 149-150; P. Nitecki, Biskupi

Kościoła w Polsce w latach 965-1999, s. 104; J. Maciejewski, Episkopat polski, s. 242-243.

5

Lubucensis in perpetuum possidendas pro remedio animarum mee videlicet et predecessorum

atque successorum meorum. Et ne quis hoc irritare quomodolibet aut turbare presumat in

posterum, scripto presenti et sigillis meo scilicet et capituli roborare dignum duxi. Datum anno

gratie M˚CC˚XXIX, indictione II

22

.

Komentarz:

Biskup Wawrzyniec (1209-1233), za zgodą kapituły, przekazał templariuszom dziesięcinę

z 250 łanów położonych w zachodniej części diecezji lubuskiej, które zakon otrzymał od księcia

Henryka Brodatego najpóźniej w 1229 r.

23

Na gruncie tego nadania ok. 1244 r. wykształciła się

komandoria templariuszy w Leśnicy

24

. Udział Henryka Brodatego w jej powstaniu został

podkreślony w nekrologu księcia, który w XIV w. opracowali joannici z Chwarszczan

25

.

Biskup lubuski Wawrzyniec w zamian za daninę w zbożu przekazuje zakonowi

templariuszy dziesięcinę z 1000 łanów położonych w ziemi kostrzyńskiej (1232 r.)

In nomine patris et filii et spiritus sancti amen. Quoniam res temporaliter geste, ne labantur cum

tempore, litteris commendate et sigillis roborate habent immobile firmamentum, ego Laurentius

miseratione divina Lubucensis episcopus notum fatio tam presentibus quam futuris presentem

paginam inspecturis, quod fratribus militie Templi in subsidium terre sancte Iherosolimitane

contuli decimas mille mansorum in confinio Cozsterine apud fluvium Mizla in episcopatu

Lubucensi cum consensu capituli Lubucensis in perpetuum possidendas, tali tamen pacto, quod

22

Cyt. za: UuR, nr 4, s. 11. Zob. Codex diplomaticus Brandenburgensis. Sammlung der Urkunden, Chroniken und

sonstigen Geschichtsquellen für die Geschichte der Mark Brandenburg und ihrer Regenten (dalej CDB), oprac.
A.F. Riedel, T. 1, Bd. 20, Berlin 1861, nr 4, s. 180.

23

Zob. M. Starnawska, Mnisi – rycerze – szlachta. Templariusze i joannici na pograniczu wielkopolsko-

brandenbursko-pomorskim, Kwartalnik Historyczny 1992, R. 99, nr 1, s. 5; taż, Między Jerozolimą a Łukowem.
Zakony krzyżowe na ziemiach polskich w średniowieczu, Warszawa 1999, s. 61; taż, Zur Geschichte der Templer
in Polen, [w:] Ch. Gahlbeck, H.D. Heimann, D. Schumann (red.), Regionalität und Transfergeschichte, s. 61;
M. Goliński, Uposażenie i organizacja zakonu templariuszy w Polsce do 1241 roku, Kwartalnik Historyczny 1991,
R. 98, nr 1, s. 13; P. Hope, Curia militiae templi in Liceniz, s. 12-14; B. Zientara, Henryk Brodaty i jego czasy,
Warszawa 1997, s. 260, 326; A. Wigger, D. Schumann, Lietzen. Kommende des Templer- bzw. Johanniterordens,
s. 805; E. Burzyński, Zakon rycerski templariuszy, s. 45-48.

24

UuR, nr 26, s. 29; CDB, T. 1, Bd. 20, nr 8, s. 182. Zob. przypis 5.

25

Zob. H. Lüpke, Templerkommende Tempelhof. Ein Beitrag zur Geschichte des Templerordens in

Ostdeutschland, Teltower Kreiskalender 1933, Nr. 30, s. 27; J. Spors, Początki i stan posiadania templariuszy
w ziemi kostrzyńskiej w latach 1232-1261, Studia i Materiały do Dziejów Wielkopolski i Pomorza 1987, t. 16,
z. 2, s. 113, 116; E. Rymar, Powstanie i stan posiadania pomorskich komend templariuszy, s. 193-194; tenże,
Komandoria chwarszczańska, s. 12-13; B. Zientara, Henryk Brodaty i jego czasy, s. 326-327; E. Burzyński, Zakon
rycerski templariuszy, s. 47, 71.

6

ipsi de singulis mansis annuatim ecclesie nostre duas mensuras Lubucenses persolvant, unam

tritici alteram siliginis, finita libertate, que datur colonis, exceptis tamen ab hac solutione

mansis, qui scultetis ratione locationis libere debentur, attendens in hac collacione profectum

ecclesie nostre, insuper salutem animarum mee videlicet et predecessorum successorumque et

concanonicorum meorum. Et ne quis autem hanc collationem irritare quomodolibet aut turbare

presumat in posterum, scripto presenti et sigillis meo scilicet et capituli roborare dignum duxi.

Datum anno gratie M˚CC˚XXX˚II˚, indictione V, existentibus Pribizlao preposito, Andrea

decano, Boruto scolastico, Ratzlao et Wolverammo canonicis

26

.

Komentarz:

Biskup Wawrzyniec (1209-1233), za zgodą kapituły, przekazał templariuszom dziesięcinę

z 1000 łanów położonych nad Myślą w ziemi kostrzyńskiej, która znajdowała się w północno-

wschodniej części diecezji lubuskiej. W zamian biskupstwo miało otrzymywać raz w roku

z każdego łanu jedną miarę lubuską pszenicy i jedną żyta. Umowa nie dotyczyła łanów

dzierżawionych przez sołtysa. Zawarto ją w obecności prepozyta Przybysława, dziekana

Andrzeja, scholastyka Boruty oraz kanoników Racława i Wolframa. Łany, z których

templariusze otrzymali dziesięcinę, zostały nadane zakonowi przez Henryka Brodatego

27

lub

Władysława Odonica

28

i stały się podstawą funkcjonowania komandorii w Chwarszczanach

29

.

Biskup lubuski Wawrzyniec przekazuje zakonowi templariuszy dziesięcinę z 50 łanów

w pobliżu Leśnicy (między 1229 r. i 9 marca 1233 r.)

26

Cyt. za: UuR, nr 8, s. 14-15. Zob. CDB, T. 1, Bd. 19, Berlin 1860, nr 1, s. 1.

27

Zob. H. Lüpke, Templerkommende Tempelhof, s. 27; B. Korban, Fundacje templariuszowskie na ziemiach

polskich, Przegląd Zachodniopomorski 1986, t. 1 (30), z. 1, s. 105; B. Zientara, Henryk Brodaty i jego czasy,
s. 263, 326-327; Ch. Gahlbeck, Der Oder-Drage-Raum in voraskanischer Zeit. Großpolen, Schlesien und Pommern
im Wettstreit um den Besitz der späteren Neumark, Jahrbuch für die Geschichte Mittel- und Ostdeutschland 1999,
Bd. 45, s. 27-32; E. Burzyński, Zakon rycerski templariuszy, s. 60-72.

28

Zob. O. Breitenbach, Das Land Lebus unter den Piasten, Fürstenwalde Spree 1890, s. 42; P. von Nießen,

Geschichte der Neumark im Zeitalter ihrer Entstehung und Besiedlung (von den ältesten Zeiten bis zum Aussterben
der Askanier), Landsberg a. W. 1905, s. 150; G. Berg, Geschichte der Stadt und Festung Cüstrin, Schriften des
Vereins für Geschichte der Neumark 1918, H. 35/36, 1918, s. 15; K. Śląski, Podziały terytorialne Pomorza w XII
i XIII wieku, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział Historii i Nauk Społecznych, Prace Komisji
Historycznej, t. 18, z. 4, Poznań 1960, s. 146-147; Z. Radacki, Średniowieczne zamki Pomorza Zachodniego,
Warszawa 1976, s. 107; A. Weiss, Organizacja diecezji lubuskiej, s. 210; J. Spors, Początki i stan posiadania
templariuszy w ziemi kostrzyńskiej, s. 111-117; J. Dobosz, Kostrzyn nad Odrą w latach 1232-1536,
[w:] J. Marczewski (red.), Kostrzyn nad Odrą. Dzieje dawne i nowe, Poznań 1991, s. 80.

29

Zob. przypis 4.

7

Komentarz:

Dokument nie zachował się. O przekazaniu templariuszom dziesięciny przez Wawrzyńca

(1209-1233) dowiadujemy się z dyplomu wystawionego w 1244 r. przez jego następcę, biskupa

Henryka (1233-1244)

30

. Łany nadał zakonowi książę Henryk Brodaty

31

.

Biskup lubuski Henryk w zamian za daninę w zbożu przekazuje zakonowi templariuszy

dziesięcinę z 200 łanów położonych w kasztelani kinieckiej oraz 200 położonych

w kasztelani cedyńskiej (Lubusz, 1235 r.)

In nomine salvatoris amen. Solet in interitum deduci factum quodlibet temporis moderni, quod

non apicibus literarum posteritati dirigitur succedentium vices portando testimonii. Hinc est,

quod ego Henricus dei gracia Lubucensis episcopus universis presens scriptum inspecturis

patefieri curavi, quod de communi consilio et consensu fratrum nostrorum eiusdem ecclesie

canonicorum contuli fratribus militie Templi in subsidium terre Iherosolimitane decimas

CCtorum mansorum in territorio castri de Kinch iuxta fluvium Mizla de terra videlicet inculta,

item aliorum CCtorum mansorum decimam in confinio castri Sden iuxta rivulum Rurka, hoc

tamen modo et ordine intercepto, ut de quolibet manso due mensure siliginis in mensura de

Lubuz ecclesie ibidem singulis annis expleta libertate persolvantur, salvo iure episcopali ac

sinodali observatione, quam ecclesie mee illibate a colonis eisdem censui iustis temporibus

exhiberi. Cum multis retroactis temporibus ecclesia prefata nullum fructum in locis predictis

habuisset, maluit partem apud religiosos habere quam propter desertum de toto carere. Ut autem

perpetua sit hec donatio, mei et capituli sigilli munimine scriptum presens roboravi. Datum

Lubus anno gracie millesimo ducentesimo tricesimo quinto

32

.

30

UuR, nr 26, s. 28-29; CDB, T. 1, Bd. 20, nr 8, s. 182.

31

S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemahligen Bisthums Lebus, T. 1, s. 64; P. Hope, Curia militiae templi in

Liceniz, s. 14; E. Burzyński, Zakon rycerski templariuszy, s. 48-49. Zob. M. Goliński, Uposażenie i organizacja
zakonu templariuszy, s. 14; M. Starnawska, Między Jerozolimą a Łukowem, s. 61.

32

Cyt. za: UuR, nr 14, s. 20. Zob. CDB, T. 1, Bd. 24, Berlin 1863, nr 2, s. 1-2; Pommersches Urkundenbuch,

Bd. 1: 786-1253, Abt. 1, oprac. R. Klempin, Stettin 1868, nr 310, s. 234-235.

8

Komentarz:

W 1234 r., w dobie pomorsko-śląskich zmagań, Barnim I

33

lub Henryk Brodaty

34

nadał

templariuszom Dargomyśl (niem. Darrmietzel, woj. zachodniopomorskie, powiat myśliborski)

i 200 łanów nad rzeką Myślą w ziemi kinieckiej

35

. Posiadłości te zostały przyłączone do

komandorii w Chwarszczanach

36

. Tymczasem Henrykowi Brodatemu udało się przesunąć

granicę swojego władztwa daleko na północ, w okolice Chojny (niem. Königsberg in der

Neumark, woj. zachodniopomorskie, powiat gryfiński)

37

. Wówczas przekazał templariuszom

200 łanów nad Rurzycą (ziemi do tamtej pory nieuprawianej), które włączono do komandorii

w Rurce (niem. Rörchen, woj. zachodniopomorskie, powiat gryfiński)

38

. Biskup lubuski

Henryk (1233-1244), wykorzystując sukcesy księcia, będącego patronem diecezji, podjął próbę

rozszerzenia jej granic o ziemie kiniecką i cedyńską. Doprowadził tym samym do poważnego

sporu z biskupem kamieńskim, Konradem (1233-1241)

39

. W 1235 r., za zgodą kapituły

lubuskiej, przekazał templariuszom dziesięcinę z 400 łanów – 200 położonych w kasztelani

kinieckiej (nadanych zakonowi przez Barnima I lub Henryka Brodatego) oraz 200 w kasztelani

cedyńskiej (ofiarowanych rycerzom Świątyni przez Henryka Brodatego). W zamian

biskupstwo miało otrzymywać corocznie dwie miary pszenicy z łanu

40

.

33

Zob. UuR, nr 11, s. 17; CDB, T. 1, Bd. 19, nr 3, s. 2; Pommersches Urkundenbuch, Bd. 1: 786-1253, Abt. 1,

nr 308, s. 233; E. Burzyński, Zakon rycerski templariuszy, s. 73-76, 138.

34

Zob. B. Korban, Fundacje templariuszowskie, s. 107; M. Goliński, Uposażenie i organizacja zakonu

templariuszy, s. 8-9; M. Starnawska, Mnisi – rycerze – szlachta, s. 6; taż, Między Jerozolimą a Łukowem, s. 58;
B. Zientara, Henryk Brodaty i jego czasy, s. 327; E. Rymar, Komandoria chwarszczańska, s. 16-17.

35

Na temat ziemi kinieckiej zob. J. Spors, Lokalizacja grodu i ziemi kinieckiej, Roczniki Historyczne 1986, R. 52,

113-140.

36

M. Goliński, Uposażenie i organizacja zakonu templariuszy, s. 8; Ch. Gahlbeck, D. Schumann, Quartschen

(Chwarszczany). Kommende des Templer- bzw. Johanniterordens, s. 992, 1001; E. Burzyński, Zakon rycerski
templariuszy, s. 73-74.

37

B. Zientara, Henryk Brodaty i jego czasy, s. 327. Zob. J. Spors, Przynależność administracyjna ziem nad

ś

rodkową Odrą i dolną Wartą (ziemi cedyńskiej, kinieckiej i kostrzyńskiej) w XII i I połowie XIII w., Śląski

Kwartalnik Historyczny „Sobótka” 1986, R. 41, nr 1, s. 1-29.

38

Zob. H. Hoogeweg, Die Stifter und Klöster der Provinz Pommern, Bd. 2, Stettin 1925, s. 857-867;

A. Breitsprecher, Die Komturei Rörchen-Wildenbruch. Geschichte des Landes Bahn und Wildenbruch, Stettin
1940, s. 63-82; P. Kołosowski, Z badań nad dziejami templariuszy na pograniczu brandenbursko-pomorskim.
Komandoria w Rurce, [w:] K. Grążawski (red.), Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie, t. 2, Włocławek-Brodnica
2007, s. 433-454; P. Kołosowski, D. Siemińska, The Templars’ sites in Rurka (Rörchen) and Chwarszczany
(Quartschen) in the light of the latest studies, [w:] Ch. Gahlbeck, H.D. Heimann, D. Schumann (red.), Regionalität
und Transfergeschichte, s. 442-451; E. Burzyński, Zakon rycerski templariuszy, s. 136-149.

39

Zob. A. Weiss, Organizacja diecezji lubuskiej, s. 142.

40

UuR, nr 14, s. 20; CDB, T. 1, Bd. 24, nr 2, s. 1-2; Pommersches Urkundenbuch, Bd. 1: 786-1253, Abt. 1,

nr 310, s. 234-235.

9

Biskup lubuski Henryk potwierdza templariuszom dziesięcinę ze 100 łanów w kasztelani

szydłowskiej (1241 r.)

Henricus episcopus Lubucensis anno 1241 ad instantiam magistri Gebehardi militiae Templi

praeceptoris laudat in centum mansis in territorio castri de Sydlo a duce Zlesie domui eorum

collatis de quolibet manso praeter mansos feudales acceptare tres mensuras

41

.

Komentarz:

Najpóźniej w 1241 r. templariusze otrzymali 100 łanów położonych w kasztelani szydłowskiej

(Szydłów, niem. Schiedlo, woj. lubuskie, powiat słubicki, wieś nieistniejąca)

42

w południowej

części diecezji lubuskiej. Ich ofiarodawcą był książę śląski, prawdopodobnie Henryk

Pobożny

43

. W 1241 r. biskup lubuski Henryk (1233-1244) potwierdził zakonowi,

reprezentowanemu przez mistrza Gebharda, przekazanie dziesięciny z wymienionych ziem

44

.

Dalsza historia tych posiadłości nie jest znana. Wiadomo natomiast, że kasztelanię szydłowską

przejął w 1249 r. margrabia miśnieński, Henryk III Dostojny

45

, czego konsekwencją była utrata

tych terenów przez diecezję lubuską

46

.

Biskup lubuski Henryk w zamian za daninę w zbożu przekazuje templariuszom

dziesięcinę ze wsi Lubno i Oborzany, które zakonowi podarował komes Włost

(1241/1243 r.)

Ego Henricus dei gracia Lubucensis episcopus notum facio tam presentibus quam futuri

temporis hominibus hoc in memoria retinuisse, quod cum nobili viro comite Volostone

tractatum habui cum consensu capituli nostri in villis, que Lubno et Oboran vocantur, ultra

41

Informacja o czynności prawnej biskupa jest znana z regestu Eliasa Löckela (1622-1705). Cyt. za: UuR, nr 23,

s. 27.

42

Zob. Z. Czarnuch, Wsie „łużyckiego narożnika” rejonu Cybinki i dawny piastowski gród Szydłów,

Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny 2009, nr 16, s. 139-153.

43

M. Goliński, Uposażenie i organizacja zakonu templariuszy, s. 15; M. Starnawska, Mnisi – rycerze – szlachta,

s. 7; taż, Między Jerozolimą a Łukowem, s. 61-62; P. Hope, Curia militiae templi in Liceniz, s. 15; E. Burzyński,
Zakon rycerski templariuszy, s. 102-104. Por. S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemahligen Bisthums Lebus,
T. 1, s. 68; A. Małecki, Klasztory w Polsce w obrębie wieków średnich, [w:] tegoż, Z dziejów i literatury.
Pomniejsze pisma Antoniego Małeckiego, Lwów-Petersburg 1896, s. 342.

44

UuR, nr 23, s. 27.

45

Zob. M. Golemski, Utrata kasztelanii szydłowskiej (w 765 rocznicę układu zawartego między margrabią

miśnieńskim Henrykiem Dostojnym a księciem wrocławskim Henrykiem III Białym), Nadwarciański Rocznik
Historyczno-Archiwalny 2014, nr 21, s. 73-85.

46

Zob. A. Weiss, Organizacja diecezji lubuskiej, s. 100.

10

Notes sitis, quas idem nobilis vir ad ius Teutonicum locare disposuit. Et sic idem nobilis vice

decime tres mensuras de quolibet manso nobis dare promisit, ita etiam nunc magistri ordinis

Templi, qui … hereditates possident sibi a sepedicto milite pro remedio anime sue collatas,

tantundem nobis solvere pepigerunt, videlicet unam mensuram tritici, aliam siliginis, tertiam

avene, exceptis mansis scultetorum, qui nec censum nec decimam solvere debent. Ut autem hec

nostra concessio plenum autore domino robur obtineat, proinde presens scriptum sigillis nostro

et capituli … communimus …

47

Komentarz:

W 1241 lub 1243 r. (niepewna datacja dokumentu) biskup Henryk (1233-1244), za zgodą

kapituły lubuskiej, przekazał templariuszom dziesięcinę z łanów położonych przy Lubnie

(niem. Liebenow, woj. lubuskie, powiat gorzowski lub nieistniejąca wieś w okolicy Dębna,

woj. zachodniopomorskie, powiat myśliborski) i Oborzanach (niem. Nabern, woj.

zachodniopomorskie, powiat myśliborski). Wioski były lokowane na prawie niemieckim

i zostały ofiarowane zakonowi przez komesa Włosta – feudała spokrewnionego z kasztelanem

lubuskim i żagańskim, Ottonem, powiązanym prawdopodobnie z rodem Konradowiców

48

.

Templariusze w zamian za dziesięcinę mieli dostarczać biskupstwu po jednej mierze pszenicy,

ż

yta i owsa z każdego łanu (z wyłączeniem łanów sołtysich)

49

. Lubno i Oborzany zostały

włączone do komandorii w Chwarszczanach

50

.

Biskup lubuski Henryk potwierdza templariuszom dziesięcinę z łanów położonych przy

Leśnicy i ustanawia kanonikat przy kościele katedralnym w Lubuszu (1244 r.)

In nomine patris et filii et spiritus sancti. Nos Heinricus dei gracia Lubucensis episcopus

omnibus presentem paginam inspecturis in Christo Ihesu salvatore salutem. Quoniam omnia

temporalia temporalibus subiacent momentis, necesse videtur omnimodis, ut, que naturaliter

transitoria sunt, scriptis aut vocibus testium ad memoriam reducantur. Proinde notum esse

volumus tam presentibus quam futuris, quod nos de communi consensu fratrum nostri capituli

47

Cyt. za: UuR, nr 24, s. 28. Zob. CDB, T. 1, Bd. 24, nr 4, s. 3.

48

M. Cetwiński, Rycerstwo śląskie do końca XIII w. Biogramy i rodowody, Wrocław 1982, c. 896, s. 201.

49

UuR, nr 24, s. 28; CDB, T. 1, Bd. 24, nr 4, s. 3.

50

Zob. M. Goliński, Uposażenie i organizacja zakonu templariuszy, s. 10; E. Rymar, Komandoria chwarszczańska,

s. 18-19; Ch. Gahlbeck, D. Schumann, Quartschen (Chwarszczany). Kommende des Templer- bzw.
Johanniterordens, s. 992, 1001; E. Burzyński, Zakon rycerski templariuszy, s. 84-85.

11

terre sancte Iherosolimitane fratribusque militie Templi decimas trescentorum mansorum, quas

antecessor noster in nova curia, que apud Lesnicam sita est, contulerat, confirmamus

quinquaginta mansorum decimas addentes pro nostra nostrorumque salute concanonicorum.

Igitur pio moti affectu circa Lubucensem ecclesiam fratres Templi eidem ecclesie canonicum

novum ordinarunt hanc prebendam tam ecclesie quam eidem canonico deputantes; capella, que

in villa Lesniz est cum suis pertinentiis, decimas quoque mansorum feudalium in villa Lesniz

et in Heinrikestrop, in Tempelberge et Marquardestorp contulerunt iugiter percepturas. Ad

fratrum itaque reverentiam de nostro huic prebende decimas ville Wirbeke tradimus ac

donamus. Addimus preterea quinquaginta mansorum decimas feudales, quos supra trescentos

mansos confert ducis benignitas ac largitur. Statuimus quoque ut, si prebende generaliter fuerint

in redditibus emendate, hec nova prebenda cum ceteris sortiatur consimilem portionem. Verum

quia fratres militie Templi tanta circa ecclesiam nostram exercent opera caritatis, pium

censemus, ut apud ipsos exerceamus studia largitatis. Inde est, quod nos dilecto fratri

Geuehardo preceptori domorum milicie Templi per Alemanniam suisque successoribus de

consensu capituli nostri hac in prebenda ius concedimus perpetuum porrigendi, ita tamen, ut

canonicum competentem ecclesie prebenda vacante instituant deo et ecclesie Lubucensi

fideliter serviturum. Ut autem hec nostra dictarum decimarum confirmacio prebendeque facte

per fratres institutio iugiter rata permaneat, presentem paginam scribi iussimus eamque tam

sigilli nostri quam capituli nostri munimine duximus roborandam. Acta sunt autem hec anno

gracie millesimo ducentesimo quadragesimo quarto, pontificatus vero nostri undecimo,

presentibus testibus, quorum sunt hec nomina: prepositus Gerlaus, decanus Wolferammus,

scolasticus Nycolaus, frater suus magister Boruta, Ludoldus, Iohannes, Conradus et Conradus

canonici, Hermannus Templariorum canonicus, Heinricus sacerdos et frater Templi, laici

castellanus Lubucensis Pribizlaus, ibidem tribunus Zstoignews, comes Ilik et alii quam plures

51

.

Komentarz:

W 1244 r. biskup lubuski Henryk (1233-1244), za zgodą kapituły, potwierdził templariuszom

dziesięcinę z 300 łanów należących do nowopowstałej komandorii w Leśnicy, którą przekazał

zakonowi jego poprzednik, Wawrzyniec (1209-1233). Ponadto ofiarował rycerzom Świątyni

dziesięcinę z 50 łanów, nadanych im prawdopodobnie przez Bolesława II Rogatkę. Zawarł

również umowę z bratem Gebhardem, mistrzem templariuszy na ziemie niemieckie, w sprawie

51

Cyt. za: UuR, nr 26, s. 29. Zob. CDB, T. 1, Bd. 20, nr 8, s. 182.

12

powołania kanonika przy katedrze w Lubuszu. Do godności tej został wyniesiony

przedstawiciel zakonu, Herman, notabene świadek opisywanej czynności prawnej biskupa.

Henryk (1233-1244) na potrzeby nowego kanonika ustanowił prebendę, przejmując od

templariuszy dochody z kościoła leśnickiego oraz dziesięcinę z łanów położonych przy

Leśnicy, Heinersdorfie (Brandenburgia, powiat Oder-Spree), Tempelbergu (Brandenburgia,

powiat Oder-Spree) i Marxdorfie (Brandenburgia, powiat Märkisch-Oderland). Z szacunku dla

braci i powołanego kanonika biskup przekazał zakonowi dziesięcinę ze wsi Werbig

(Brandenburgia, powiat Märkisch-Oderland). Świadkami porozumienia byli: prepozyt Gerlach,

dziekan Wolfram, scholastyk Mikołaj, magister Boruta, kanonicy Ludolf, Jan, Konrad

i Konrad, Herman kanonik templariuszy, Henryk kapłan i brat Świątyni oraz panowie świeccy

– kasztelan lubuski Przybysław, wojski Stoigniew, komes Ilik i wielu innych

52

.

Biskup lubuski Henryk przekazuje zakonowi templariuszy dziesięcinę z 6 pługów

w Sulęcinie (1244 r.)

In nomine domini amen. Hominum modernorum facta perspicientes oblivionis nube fuscari

utendum duximus scriptis in titulum diuturne recordationis. Igitur nos Henricus dei gratia

Lubucensis episcopus notum fieri volumus presentibus et futuris, quod nos consentientibus

fratribus capituli nostri ad petitionem venerabilis fratris Gevehardi magistri domorum militie

Templi fratrumque ordinis ipsius acceptavimus vice decime, que ad Conzonem concanonicum

nostrum in Sculenz pertinebat, de sex aratris dictorum fratrum quinque fertones argenti

annuatim perpetuo persolvi. Ceterum, ut hec nostra concessio tam ecclesie Lubucensi quam

fratribus militie Templi stabilis maneat et rata, membrane presenti abinde conscripte in

argumentum veritatis sigilla, nostrum scilicet et capituli, decrevimus appendi. Acta sunt autem

hec anno gracie millesimo ducentesimo quadragesimo quarto sub testibus, quorum sunt

nomina: decanus Wolframmus, prepositus Gerlagus, scolasticus Borutha, canonici magister

Nycolaus, Lutoldus, Conzo, Iohannes, Hermannus, fratres de Templo Iohannes Polonus,

Iohannes Balke, Iansunus, Martinus et plures alii

53

.

52

UuR, nr 26, s. 29. Zob. M. Goliński, Uposażenie i organizacja zakonu templariuszy, s. 14; P. Hope, Curia militiae

templi in Liceniz, s. 14-15; M. Starnawska, Między Jerozolimą a Łukowem, s. 61; A. Wigger, D. Schumann,
Lietzen. Kommende des Templer- bzw. Johanniterordens, s. 805-806; E. Burzyński, Zakon rycerski templariuszy,
s. 48-50; M. Golemski, Kapituła lubuska do końca XIII w. – przyczynki prozopograficzne, [w:] W. Długokęcki
(red.), Z dziejów średniowiecza. Pamięci Profesora Jana Powierskiego (1940-1999), Gdańsk 2010, s. 111.

53

Cyt. za: UuR, nr 28, s. 31. Zob. CDB, T. 1, Bd. 24, nr 5, s. 3.

13

Komentarz:

W 1244 r. komes Mroczek z rodu Pogorzelów

54

, za zgodą swojego brata Gerlacha, prepozyta

lubuskiego, ofiarował templariuszom Sulęcin z okolicznymi wsiami

55

. Dzięki nadaniu

zakonnicy utworzyli nową komandorię, której siedzibą był Sulęcin albo Ostrów

56

. W tym

samym roku biskup lubuski Henryk (1233-1244) przekazał templariuszom, na prośbę mistrza

Gebharda, dziesięcinę z 6 pługów

57

, która należała do kanonika Konrada, w zamian za coroczną

opłatę w wysokości 5 fertonów srebra

58

. Świadkami czynności prawnej biskupa byli: dziekan

Wolfram, prepozyt Gerlach, scholastyk Boruta, kanonicy – magister Mikołaj, Ludolf, Konrad,

Jan, Herman oraz bracia Świątyni, Jan Polak, Jan Balke, Jan, Marcin i wielu innych

59

.

Biskup lubuski Konrad transumuje dokument księcia Przemysła II wystawiony

w Poznaniu 5 listopada 1282 r. (13 listopada 1284 r.)

Nos Conradus miseratione divina episcopus Lubucensis notum facimus omnibus … quod

litteras illustris principis Premislonis ducis maioris Polonie non cancellatas … vidimus … in

hec verba:

In nomine domini amen. Humani gentis actiones memoria perpetua indigentes plerumque ab

hominum noticia dilabuntur, que scripturarum seu testium munimine non renovantur. Igitur nos

secundus Premizl dei gracia dux Polonie notum facimus universis tam presentibus quam futuris

presentem paginam inspecturis, quod ob reverenciam sancte crucis sancteque virginis dei

genitricis Marie ac eciam nostrorum progenitorum facta salubria pio prosequentes affectu

nostra pro salute eorundemque nostrorum progenitorum in subsidium terre sancte

54

Zob. T. Jurek, Rodowód Pogorzelów, Kraków 2005, s. 41-43.

55

UuR, nr 27, s. 30; CDB, T. 1, Bd. 19, nr 2, s. 124; Schlesisches Urkundenbuch, Bd. 2: 1231-1250, oprac.

W. Irgang, Wien-Köln-Graz 1977, nr 276, s. 166. Zob. W. Wojtkowiak, Geneza miasta Sulęcina, Przegląd
Zachodni 1951, R. 7, nr 11-12, s. 532-533; A. Wędzki, Sulęcin, [w:] Z. Kaczmarczyk, A. Wędzki (red.), Studia
nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), t. 1:
Ziemia Lubuska, Nowa Marchia, Wielkopolska, Zielona Góra 1967, s. 319-320; B. Korban, Fundacje
templariuszowskie, s. 105; M. Starnawska, Między Jerozolimą a Łukowem, s. 67; Ch. Gahlbeck, Zielenzig
(Sulęcin), Kommende des Templerordens, s. 1338; E. Burzyński, Zakon rycerski templariuszy, s. 93-95.

56

Zob. przypis 6.

57

Dawna miara powierzchni stosowana w rolnictwie, określająca obszar ziemi zaorany w danym czasie za pomocą

pługa. Zob. Z. Gloger, Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. IV, Warszawa 1996, s. 35; J. Szymański, Nauki
pomocnicze historii, Warszawa 2016, s. 164.

58

In. wiardunek; średniowieczna jednostka miary masy, ¼ grzywny (49 g). Zob. Z. Gloger, Encyklopedia

staropolska ilustrowana, t. IV, s. 424; J. Szymański, Nauki pomocnicze historii, s. 170-171.

59

UuR, nr 28, s. 31; CDB, T. 1, Bd. 24, nr 5, s. 3. Zob. M. Starnawska, Między Jerozolimą a Łukowem, s. 67;

Ch. Gahlbeck, Zielenzig (Sulęcin), Kommende des Templerordens, s. 1338; E. Burzyński, Zakon rycerski
templariuszy, s. 95-96.

14

Iherosolimitane eam donacionem, quam avus noster illustrissimus princeps dominus Vlodislaus

dux Polonie de consensu dilecte consortis sue domine Hadwigis et filiorum suorum domini

Premizlii patris nostri karissimi necnon domini Bolezlay patrui nostri dilecti venerabili domui

milicie Templi fratribusque ad eam pertinentibus super proprietatibus inferius nominatis vite

sue temporibus racionabiliter fecerat, Quarczano videlicet et Velaues, cum eorum omnibus

attinenciis et proventibus seu iuribus cum omnimoda libertate, de nostra non ficta voluntate et

salubri habito nostrorum baronum consilio innovamus nostris privilegiis stabiliter

confirmantes, ita videlicet, quod iam dicte proprietates domus Templi ab omnibus exactionibus

Polonicis et Theutonicis nobis et nostris baronibus pertinentibus et omnes ville ipsis subiacentes

perpetuo sint penitus absolute a stroza, a naraz, a pouoz, a preuod, a poduoroue, a castri

citacione, a bove, a vacca; nulli eciam castellano subiacere teneantur. Homicidium perpetratum

inter incolas et terminos dictarum proprietatum fratres domus Templi pro se tantum exclusis

omnibus aliis percipiant ex integro. Iudicare eciam habeant omnes causas parvas et mangnas

eiusdem iudicii fructus integraliter percipiendo. Ipsas vero proprietates perpetuo absolvimus ab

omnibus exactionibus, que nunc sunt et processu temporis poterunt exoriri, quocunque nomine

censeantur, sicut in privilegio avi nostri dicti superius continentur. In huius rei testimonium et

cauthelam evidentem presentem paginam nostri sigilli munimine confirmamus. Hii sunt testes:

comes Nikolauus iudex Poznaniensis, comes Petrko pincerna Poznaniensis, comes Mroxco

castellanus Calisiensis, comes Petrus tribunus Kalisiensis, comes Grabya subthezaurarius

Poznaniensis. Datum in Poznan anno gracie domini M˚CC˚LXXX˚II˚, nonas novembris, per

manus Thilonis notharii nostri, indictione decima.

In cuius rei testimonium presentes litteras sigillo nostro fecimus communiri anno domini

M˚CC˚LXXX˚IV˚, in die beati Briccii episcopi et confessoris

60

.

Komentarz:

5 listopada 1282 r. książę Przemysł II potwierdził, że Władysław Odonic przekazał

templariuszom Chwarszczany i Wielką Wieś (niem. Grossendorf, woj. lubuskie, powiat

sulęciński, wieś nieistniejąca) ze wszystkimi przyległościami

61

. Zakonowi na Środkowym

Nadodrzu zagrażali wówczas margrabiowie brandenburscy z dynastii askańskiej

62

. 13 listopada

60

Cyt. za: UuR, nr 58, s. 55-56; nr 61, s. 57. Zob. CDB, T. 1, Bd. 19, nr 11, s. 7-8.

61

UuR, nr 58, s. 55-56; CDB, T. 1, Bd. 19, nr 11, s. 7-8; Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski: obejmujący

dokumenta tak już drukowane, jak dotąd nie ogłoszone, sięgające do roku 1400, wydany staraniem Towarzystwa
Przyjaciół Nauk Poznańskiego, t. 1: 984-1287, Poznań 1877, nr 516, s. 482-483.

62

Zob. E. Burzyński, Zakon rycerski templariuszy, s. 78-84.

15

1284 r.

63

biskup lubuski Konrad (1284-1299), z uwagi na zachowanie obowiązującego stanu

prawnego, potwierdził, że kopia dokumentu Przemysła II wystawionego dla templariuszy była

zgodna z oryginałem

64

.

3.

Podsumowanie i wnioski

Na podstawie analizy materiału źródłowego można postawić hipotezę, że biskupi

lubuscy mieli dobre relacje z templariuszami. Wawrzyniec (1209-1233) i Henryk (1233-1244)

silnie wspierali zakon na etapie kształtowania się jego struktur na Środkowym Nadodrzu.

Wawrzyniec (1209-1233) przekazał templariuszom dziesięcinę z co najmniej 1300 łanów,

przyczyniając się do powstania komandorii w Leśnicy i Chwarszczanach. Jego następca,

Henryk (1233-1244), ofiarował zakonowi dziesięcinę z około 600 łanów i 6 pługów. Zakres

wsparcia, jakiego obaj udzieli templariuszom, przedstawia poniższa tabela.

Lp.

BISKUP

DZIESIĘCINY

DATA

KOMANDORIA

Ź

RÓDŁO

1.

Wawrzyniec z 250 łanów

1229 r.

Leśnica

UuR, nr 4, s. 11; CDB,
T. 1, Bd. 20, nr 4, s. 180.

2.

Wawrzyniec z 1000 łanów

1232 r.

Chwarszczany

UuR, nr 8, s. 14-15; CDB,
T. 1, Bd. 19, nr 1, s. 1.

3.

Wawrzyniec z 50 łanów

między 1229 r.
i 9 marca 1233 r.

Leśnica

UuR, nr 26, s. 28-29;
CDB, T. 1, Bd. 20, nr 8,
s. 182.

4.

Henryk

z 200 łanów

1235 r.

Rurka

UuR, nr 14, s. 20; CDB,
T. 1, Bd. 24, nr 2, s. 1-2;
Pommersches
Urkundenbuch, Bd. 1:
786-1253, Abt. 1,
nr 310, s. 234-235.

5.

Henryk

z 200 łanów

1235 r.

Chwarszczany

UuR, nr 14, s. 20; CDB,
T. 1, Bd. 24, nr 2, s. 1-2;
Pommersches
Urkundenbuch, Bd. 1:
786-1253, Abt. 1,
nr 310, s. 234-235.

6.

Henryk

ze 100 łanów

1241 r.

Nie wiadomo.
Być może próba
utworzenia nowej
komandorii.

UuR, nr 23, s. 27.

63

Por. S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemahligen Bisthums Lebus, T. 1, s. 145; CDB 1, Bd. 19, nr 11, s. 7-8.

64

UuR, nr 61, s. 57; Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1, nr 548, s. 507-508.

16

7.

Henryk

z kilkudziesięciu łanów
położonych przy Lubnie
i Oborzanach

1241/1243 r.

Chwarszczany

UuR, nr 24, s. 28; CDB,
T. 1, Bd. 24, nr 4, s. 3.

8.

Henryk

z 50 łanów

1244 r.

Leśnica

UuR, nr 26, s. 29; CDB,
T. 1, Bd. 20, nr 8, s. 182.

9.

Henryk

z łanów położonych
przy Werbig (ok. 20)

65

1244 r.

Leśnica

UuR, nr 26, s. 29; CDB,
T. 1, Bd. 20, nr 8, s. 182.

10.

Henryk

z 6 pługów

1244 r.

Sulęcin/Ostrów

UuR, nr 28, s. 31; CDB,
T. 1, Bd. 24, nr 5, s. 3.

Efektem dobrych relacji pomiędzy Henrykiem (1233-1244) i templariuszami było

wyniesienie w 1244 r. do godności kanonika przy katedrze w Lubuszu kapłana i brata

zakonnego Hermana oraz jego uposażenie szczegółowo określonymi dochodami

66

.

Dopuszczenie przedstawiciela zakonu do grona osób, które tworzyły najbliższe otoczenie

biskupa można uznać za symbol wzajemnego szacunku i zaufania.

Niewiele wiadomo na temat stosunku późniejszych biskupów wobec templariuszy.

Należy jednak przypuszczać, że relacje pomiędzy stronami pozostały dobre i oparte na realnej

współpracy, która odbywała się m.in. na płaszczyźnie politycznej. Do jej przejawów należały:

•

wyznaczenie przez biskupa Wilhelma II (1275-1284) brata Zygfryda z Chwarszczan na

członka sądu arbitrażowego, którego celem było rozstrzygnięcie spornych kwestii

pomiędzy ordynariuszem lubuskim i arcybiskupem magdeburskim, Konradem

(Magdeburg, 21 marca 1276 r.)

67

,

•

transumowanie przez biskupa lubuskiego Konrada (1284-1299) w dn. 13 listopada

1284 r. dokumentu Przemysła II wystawionego dla templariuszy 5 listopada 1282 r.

(w dobie kwestionowania przez margrabiów brandenburskich praw zakonu do jego

majątków położonych na Środkowym Nadodrzu)

68

.

Warto pamiętać również o zależnościach gospodarczych łączących zakon z Kościołem

lubuskim. W wyniku szeregu umów (zawartych w: 1232, 1235, 1241 lub 1243 i 1244 r.)

templariusze byli zobowiązani do dostarczania biskupstwu określonych miar zboża

z wyznaczonych łanów oraz uiszczali coroczną opłatę w wysokości 5 fertonów srebra

65

S.W. Wohlbrück, Geschichte des ehemahligen Bisthums Lebus, T. III, Berlin 1832, s. 160.

66

UuR, nr 26, s. 29; CDB, T. 1, Bd. 20, nr 8, s. 182.

67

UuR, nr 53, s. 51-52; CDB, T. 1, Bd. 20, nr 17, s. 188-189.

68

UuR, nr 61, s. 57; CDB, T. 1, Bd. 19, nr 11, s. 7-8.

17

z 6 pługów położonych w Sulęcinie (prawdopodobnie z przerwą w latach 1258-1286, kiedy

posiadłości te znajdowały się w rękach margrabiów brandenburskich)

69

.

Podczas pontyfikatu biskupa Fryderyka (1306/1308-1313/1316) doszło do upadku

templariuszy. W październiku 1307 r. zakon został zaatakowany na rozkaz króla francuskiego,

Filipa IV Pięknego, który oskarżył jego członków o herezję i praktyki niegodne chrześcijan.

Miesiąc później papież Klemens V (1305-1314) wydał nakaz zatrzymania wszystkich

templariuszy i zarządził przeprowadzenie oficjalnego śledztwa w celu potwierdzenia lub

odrzucenia stawianych im zarzutów. Zgodnie z jego poleceniem na przełomie 1309 i 1310 r.

rozpoczęły się dochodzenia diecezjalne, za które odpowiadały komisje złożone

m.in. z inkwizytorów i przedstawicieli kapituł katedralnych

70

. Analiza źródeł nie wykazała

jednak, czy w diecezji lubuskiej prowadzono tego typu śledztwo

71

.

69

Ch. Gahlbeck, Zielenzig (Sulęcin), Kommende des Templerordens, s. 1339.

70

Na temat upadku zakonu i procesu templariuszy zob. M. Melville, Dzieje templariuszy, s. 278-308; M. Barber,

Templariusze, s. 231-257; H. Nicholson, Rycerze templariusze, s. 212-253; B. Frale, Templariusze, tłum. P. Dyrda,
Warszawa 2008, s. 149-185; M. Satora, Społeczny odbiór procesu i upadku zakonu templariuszy we Francji
w pierwszej połowie XIV wieku, Malbork 2008.

71

Zob. G.J. Brzustowicz, Likwidacja zakonu templariuszy w Nowej Marchii i na Pomorzu Zachodnim,

Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny 2009, nr 16, s. 47-59; tenże, Die Aufhebung des Templerordens
in der Neumark und in Pommern, [w:] Ch. Gahlbeck, H.D. Heimann, D. Schumann (red.), Regionalität und
Transfergeschichte. Ritterordenskommenden der Templer und Johanniter im nordöstlichen Deutschland und in
Polen, Berlin 2014, s. 155-170.

18

oprac. K. Wasilkiewicz

Streszczenie:

Biskupi lubuscy wobec zakonu templariuszy (XIII-XIV w.)

Templariusze zostali sprowadzeni do diecezji lubuskiej w latach 20. XIII w. w czasie

pontyfikatu biskupa Wawrzyńca (1209-1233). Pierwsze nadania na terenie diecezji otrzymali

od księcia śląskiego, Henryka Brodatego. Dzięki wsparciu możnych, w tym biskupów

lubuskich, utworzyli prawdopodobnie trzy komandorie – w Leśnicy, Chwarszczanach oraz

Sulęcinie albo Ostrowie.

Niniejszy artykuł prezentuje działania ordynariuszy lubuskich wobec templariuszy.

Przedstawia czynności prawne dokonane przez nich na rzecz zakonu. Ukazuje zakres wsparcia

19

udzielonego przez biskupów rycerzom Świątyni, które stało się jednym z filarów ich wysokiej

pozycji na Środkowym Nadodrzu.

Bibliografia:

Źródła drukowane

Cartulaire général de l’Ordre du Temple 1119?-1150. Recueil des Chartes et des Bulles relatives à l’Ordre du

Temple, oprac. markiz d’Albon, Paris 1913.

Codex diplomaticus Brandenburgensis. Sammlung der Urkunden, Chroniken und sonstigen Geschichtsquellen für

die Geschichte der Mark Brandenburg und ihrer Regenten, oprac. A.F. Riedel, T. 1, Bd. 19, Berlin 1860; Bd.
20, Berlin 1861; Bd. 24, Berlin 1863.

Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski: obejmujący dokumenta tak już drukowane, jak dotąd nie ogłoszone,

sięgające do roku 1400, wydany staraniem Towarzystwa Przyjaciół Nauk Poznańskiego, t. 1: 984-1287,
Poznań 1877.

L’Ordre du Temple. Les textes fondateurs, oprac. B. Hapel, Paris 1991.

Papsturkunden für Templer und Johanniter, oprac. R. Hiestand, Göttingen 1972.

Pommersches Urkundenbuch, Bd. 1: 786-1253, Abt. 1, oprac. R. Klempin, Stettin 1868.

Schlesisches Urkundenbuch, Bd. 2: 1231-1250, oprac. W. Irgang, Wien-Köln-Graz 1977.

Templariusze. Reguła Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomonowej, tłum. E. Żochowska, Christianitas

2008, nr 41, s. 81-99.

The Templars. Selected sources translated and annotated, oprac. M. Barber, K. Bate, Manchester Medieval Sources

Series, Manchester-New York 2002.

Urkunden und Regesten zur Geschichte des Templerordens im Bereich des Bistums Cammin und der

Kirchenprovinz Gnesen, oprac. W. Irgang (na podstawie zbioru H. Lüpkego), Köln-Wien 1987.

Vox in excelso, [w:] Dokumenty soborów powszechnych. Tekst grecki, łaciński, polski, t. 2 (869-1312), oprac.

A. Baron, H. Pietras, Kraków 2003, s. 464-483.

Opracowania

Barber M., Templariusze, tłum. R. Sudół, Warszawa 1999.

Berg G., Geschichte der Stadt und Festung Cüstrin, Schriften des Vereins für Geschichte der Neumark 1918,

H. 35/36, 1918.

Breitenbach O., Das Land Lebus unter den Piasten, Fürstenwalde Spree 1890.

Breitsprecher A., Die Komturei Rörchen-Wildenbruch. Geschichte des Landes Bahn und Wildenbruch, Stettin

1940.

Brzustowicz G.J., Likwidacja zakonu templariusz w Nowej Marchii i na Pomorzu Zachodnim, Nadwarciański

Rocznik Historyczno-Archiwalny 2009, nr 16, s. 47-59.

Brzustowicz G.J., Die Aufhebung des Templerordens in der Neumark und in Pommern, [w:] Ch. Gahlbeck,

H.D. Heimann, D. Schumann (red.), Regionalität und Transfergeschichte. Ritterordenskommenden der
Templer und Johanniter im nordöstlichen Deutschland und in Polen, Berlin 2014, s. 155-170.

20

Burzyński E., Zakon rycerski templariuszy na ziemiach Polski piastowskiej i na Pomorzu Zachodnim, Wodzisław

Ś

ląski 2010.

Cetwiński M., Rycerstwo śląskie do końca XIII w. Biogramy i rodowody, Wrocław 1982.

Czarnuch Z., Wsie „łużyckiego narożnika” rejonu Cybinki i dawny piastowski gród Szydłów, Nadwarciański

Rocznik Historyczno-Archiwalny 2009, nr 16, s. 139-153.

Dobosz J., Kostrzyn nad Odrą w latach 1232-1536, [w:] J. Marczewski (red.), Kostrzyn nad Odrą. Dzieje dawne

i nowe, Poznań 1991, s. 77-110.

Ebeling F.W., Die deutschen Bischöfe bis zum Ende des sechszehnten Jahrhunderts, Bd. 1, Leipzig 1858.

Frale B., Templariusze, tłum. P. Dyrda, Warszawa 2008.

Funcke F., Das Bistum Lebus bis zum Anfange der Hohenzollernherrschaft in der Mark Brandenburg, Jahrbuch

für Brandenburgische Kirchengeschichte 1918, Jg. 16, s. 1-36.

Gahlbeck Ch., Der Oder-Drage-Raum in voraskanischer Zeit. Großpolen, Schlesien und Pommern im Wettstreit

um den Besitz der späteren Neumark, Jahrbuch für die Geschichte Mittel- und Ostdeutschland 1999, Bd. 45,
s. 1-99.

Gahlbeck Ch., Zielenzig (Sulęcin), Kommende des Templerordens, [w:] H.D. Heimann, K. Neitmann, W. Schich

i in. (red.), Brandenburgisches Klosterbuch. Handbuch der Klöster, Stifte und Kommenden bis zur Mitte des
16. Jahrhunderts, Bd. 2, Berlin 2007, s. 1338-1344.

Gahlbeck Ch., Schumann D., Quartschen (Chwarszczany). Kommende des Templer- bzw. Johanniterordens, [w:]

H.D. Heimann, K. Neitmann, W. Schich i in. (red.), Brandenburgisches Klosterbuch. Handbuch der Klöster,
Stifte und Kommenden bis zur Mitte des 16. Jahrhunderts, Bd. 2, Berlin 2007, s. 991-1115.

Gams P.B., Series episcoporum Ecclesiae catholicae, quotquot innotuerunt a beato Petro apostolo, Leipzig 1931.

Gigilewicz E., Nanker, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 13, Lublin 2009, s. 696-697.

Gloger Z., Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. IV, Warszawa 1996.

Golemski M., Kapituła lubuska do końca XIII w. – przyczynki prozopograficzne, [w:] W. Długokęcki (red.),

Z dziejów średniowiecza. Pamięci Profesora Jana Powierskiego (1940-1999), Gdańsk 2010, s. 103-127.

Golemski M., Trudny pontyfikat biskupa lubuskiego Nankera (ok. 1248-1251), Nasza Przeszłość. Studia z dziejów

Kościoła i kultury katolickiej w Polsce 2011, t. 115-116, s. 555-566.

Golemski M., Utrata kasztelanii szydłowskiej (w 765 rocznicę układu zawartego między margrabią miśnieńskim

Henrykiem Dostojnym a księciem wrocławskim Henrykiem III Białym), Nadwarciański Rocznik Historyczno-
Archiwalny 2014, nr 21, s. 73-85.

Golemski M., Wałkówski A., Pieczęcie i korroboracje dokumentów biskupów lubuskich do końca XIII wieku jako

ź

ródło do ich życiorysów, [w:] A. Chlebowska, A. Gut (red.), Wokół znaków i symboli. Herby, pieczęcie

i monety na Pomorzu, Śląsku i ziemi lubuskiej do 1945 roku, Warszawa 2008, s. 159-180.

Goliński M., Uposażenie i organizacja zakonu templariuszy w Polsce do 1241 roku, Kwartalnik Historyczny 1991,

R. 98, nr 1, s. 3-20.

Hoogeweg H., Die Stifter und Klöster der Provinz Pommern, Bd. 2, Stettin 1925.

Hope P., Curia militiae templi in Liceniz. Z dziejów templariuszy na zaodrzańskim obszarze diecezji lubuskiej,

Poznański Rocznik Archiwalno-Historyczny 1994-1995, R. 2/3, s. 11-18.

Jurek T., Rodowód Pogorzelów, Kraków 2005.

21

Kołosowski P., Z badań nad dziejami templariuszy na pograniczu brandenbursko-pomorskim. Komandoria

w Rurce, [w:] K. Grążawski (red.), Pogranicze polsko-pruskie i krzyżackie, t. 2, Włocławek-Brodnica 2007,
s. 433-454.

Kołosowski P., Siemińska D., The Templars’ sites in Rurka (Rörchen) and Chwarszczany (Quartschen) in the light

of the latest studies, [w:] Ch. Gahlbeck, H.D. Heimann, D. Schumann (red.), Regionalität und
Transfergeschichte. Ritterordenskommenden der Templer und Johanniter im nordöstlichen Deutschland und
in Polen, Berlin 2014, s. 442-451.

Korban B., Fundacje templariuszowskie na ziemiach polskich, Przegląd Zachodniopomorski 1986, t. 1 (30), z. 1,

s. 101-116.

Lec Z. (red.), Kościół na Pomorzu Zachodnim i Ziemi Lubuskiej w XV wieku, Szczecin 2016.

Lec Z., Put A. (red.), Kościół na Pomorzu Zachodnim i Ziemi Lubuskiej w XII wieku, Szczecin 2008.

Lec Z., Put A. (red.), Kościół na Pomorzu Zachodnim i Ziemi Lubuskiej w XIII wieku, Szczecin 2012.

Lec Z., Put A. (red.), Kościół na Pomorzu Zachodnim i Ziemi Lubuskiej w XIV wieku, Szczecin 2015.

Ludat H., Bistum Lebus. Studien zur Gründungsfrage und zur Entstehung und Wirtschaftsgeschichte seiner

schlesisch-polnischen Besitzungen, Weimar 1942.

Lüpke H., Templerkommende Tempelhof. Ein Beitrag zur Geschichte des Templerordens in Ostdeutschland,

Teltower Kreiskalender 1933, Nr. 30, s. 3-16.

Maciejewski J., Pochodzenie i kariera biskupa lubuskiego Wilhelma z Nysy (1252-1273), Roczniki Historyczne

2002, R. 68, s. 85-95.

Maciejewski J., Episkopat polski doby dzielnicowej 1180-1320, Kraków-Bydgoszcz 2003.

Maciejowski M., Podróże biskupa lubuskiego Konrada (1284-1299), [w:] B. Śliwiński (red.), Studia z Dziejów

Ś

redniowiecza, t. 12: Krzyżacy, szpitalnicy, kondotierzy, Malbork 2006, s. 99-114.

Maj E.A., Omne datum optimum. Złota bulla zakonu templariuszy (1139), Szlakiem krucjat, t. 8, Zabrze-

Tarnowskie Góry 2017.

Małecki A., Klasztory w Polsce w obrębie wieków średnich, [w:] tegoż, Z dziejów i literatury. Pomniejsze pisma

Antoniego Małeckiego, Lwów-Petersburg 1896, s. 332-347.

Matuszewski J., O biskupstwie lubuskim. Uwagi krytyczno-polemiczne, Czasopismo Prawno-Historyczne 1949,

t. 2, s. 29-139.

Melville M., Dzieje templariuszy, tłum. A. Jędrychowska, Warszawa 1991.

Mooyer E.F., Verzeichnisse der deutschen Bischöfe seit dem Jahre 800 nach Chr. Geb. Nebst einem Anhange, die

Würdenträger einiger Abteien und Ritterorden enthaltend, Minden 1854.

Müller A., Magister Wilhelm von Neisse, Bischof von Lebus, Archiv für schlesische Kirchengeschichte 1950,

Bd. 8, s. 57-76.

Nicholson H., Rycerze templariusze, tłum. P. Chojnacki, Warszawa 2005.

Nießen von P., Geschichte der Neumark im Zeitalter ihrer Entstehung und Besiedlung (von den ältesten Zeiten bis

zum Aussterben der Askanier), Landsberg a. W. 1905.

Nitecki P., Biskupi Kościoła w Polsce w latach 965-1999, Warszawa 2000.

Radacki Z., Średniowieczne zamki Pomorza Zachodniego, Warszawa 1976.

22

Read P.P., Templariusze. Dramatyczna historia najpotężniejszego spośród zakonów rycerzy krzyżowych, tłum.

Z. Gieniewski, Poznań 2003, s. 108-128.

Rymar E., Powstanie i stan posiadania pomorskich komend templariuszy w Chwarszczanach i Myśliborzu w XIII

w. (W związku z rozprawą Bogusława Korbana, Fundacje templariuszowskie na ziemiach polskich, Przegląd
Zachodniopomorski 1986, nr 1), Przegląd Zachodniopomorski 1987, R. 2 (31), z. 2, s. 192-200.

Rymar E., Komandoria chwarszczańska templariuszy i joannitów (1232-1540), Nadwarciański Rocznik

Historyczno-Archiwalny 2002, nr 9, s. 11-47.

Satora M., Społeczny odbiór procesu i upadku zakonu templariuszy we Francji w pierwszej połowie XIV wieku,

Malbork 2008.

Schumann D., Die mittelalterlichen Ordensbauten der ehemaligen Templerkommenden in Lietzen und Quartschen

(Chwarszczany). Konzepte sakraler Architekturgestaltung im späten 13. Jahrhundert, [w:] Ch. Gahlbeck,
H.D. Heimann, D. Schumann (red.), Regionalität und Transfergeschichte. Ritterordenskommenden der
Templer und Johanniter im nordöstlichen Deutschland und in Polen, Berlin 2014, s. 425-433.

Spors J., Lokalizacja grodu i ziemi kinieckiej, Roczniki Historyczne 1986, R. 52, 113-140.

Spors J., Przynależność administracyjna ziem nad środkową Odrą i dolną Wartą (ziemi cedyńskiej, kinieckiej

i kostrzyńskiej) w XII i I połowie XIII w., Śląski Kwartalnik Historyczny „Sobótka” 1986, R. 41, nr 1, s. 1-29.

Spors J., Początki i stan posiadania templariuszy w ziemi kostrzyńskiej w latach 1232-1261, Studia i Materiały do

Dziejów Wielkopolski i Pomorza 1987, t. 16, z. 2, s. 111-128.

Starnawska M., Mnisi – rycerze – szlachta. Templariusze i joannici na pograniczu wielkopolsko-brandenbursko-

pomorskim, Kwartalnik Historyczny 1992, R. 99, nr 1, s. 3-31.

Starnawska M., Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony krzyżowe na ziemiach polskich w średniowieczu,

Warszawa 1999.

Starnawska M., Zur Geschichte der Templer in Polen, [w:] Ch. Gahlbeck, H.D. Heimann, D. Schumann (red.),

Regionalität und Transfergeschichte. Ritterordenskommenden der Templer und Johanniter im nordöstlichen
Deutschland und in Polen, Berlin 2014, s. 47-62.

Szymański J., Nanker, Polski Słownik Biograficzny, t. 22, Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk 1977, s. 513-514.

Szymański J., Nauki pomocnicze historii, Warszawa 2016.

Ś

ląski K., Podziały terytorialne Pomorza w XII i XIII wieku, Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, Wydział

Historii i Nauk Społecznych, Prace Komisji Historycznej, t. 18, z. 4, Poznań 1960.

Walicki J., Przynależność metropolitalna biskupstwa kamieńskiego i lubuskiego na tle rywalizacji Magdeburga

i Gniezna, Lublin 1960.

Wałkówski A., Czy biskup lubuski Wawrzyniec był mnichem lubiąskim? Próba odpowiedzi na podstawie analizy

jego dokumentów, [w:] M. Golemski (red.), Colloquia Lubuskie. Z dyplomatyki i heraldyki dawnego
biskupstwa lubuskiego, Zielona Góra-Gorzów Wielkopolski 1994, s. 21-71.

Wałkówski A., Czy w latach 1201-1233 diecezją lubuską rządziło dwóch biskupów o imieniu Wawrzyniec?,

Nadwarciański Rocznik Historyczno-Archiwalny 1995, nr 2, s. 31-40.

Wałkówski A., Wawrzyniec Biskup Lubuski. Szkic biograficzny, Studia Paradyskie 2004, t. 14, s. 203-229.

Wałkówski A., Wawrzyniec, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 20, Lublin 2014, s. 301.

Wasilkiewicz K., Templariusze i joannici w biskupstwie lubuskim (XIII-XVI w.), Acta Humanistica Gnesnensia,

t. 10, Gniezno 2016.

23

Weiss A., Organizacja diecezji lubuskiej w średniowieczu, Studia Kościelnohistoryczne, t. 1, Lublin 1977.

Weiss A., Konrad, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 9, Lublin 2002, s. 668.

Weiss A., Diecezja lubuska, [w:] Encyklopedia Katolicka, t. 11, Lublin 2006, s. 84-91.

Wędzki A., Sulęcin, [w:] Z. Kaczmarczyk, A. Wędzki (red.), Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad

ś

rodkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), t. 1: Ziemia Lubuska, Nowa Marchia,

Wielkopolska, Zielona Góra 1967, s. 317-328.

Wigger A., Schumann D., Lietzen. Kommende des Templer- bzw. Johanniterordens, [w:] H.D. Heimann,

K. Neitmann, W. Schich i in. (red.), Brandenburgisches Klosterbuch. Handbuch der Klöster, Stifte und
Kommenden bis zur Mitte des 16. Jahrhunderts, Bd. 2, Berlin 2007, s. 805-815.

Wohlbrück S.W., Geschichte des ehemahligen Bisthums Lebus und des Landes dieses Nahmens, T. 1-3, Berlin

1829-1832.

Wojtkowiak W., Geneza miasta Sulęcina, Przegląd Zachodni 1951, R. 7, nr 11-12, s. 524-541.

Zientara B., Henryk Brodaty i jego czasy, Warszawa 1997.