133

G E R I AT R I A 2009; 3: 133-138

Medycyna paliatywna i opieka u schyłku życia

u osób starszych

Palliative Care Medicine and End of Life Issues

in Older Adults

Katarzyna Wieczorowska-Tobis

Zakład Geriatrii i Gerontologii Katedry Patofizjologii, Uniwersytet Medyczny w Poznaniu

Streszczenie

W ciągu ostatnich lat obserwuje się na świecie wzrastające zainteresowanie medycyną paliatywną w odniesieniu

do osób starszych. Praca jest głosem w dyskusji na ten temat. Przedstawia najważniejsze doniesienia z tematycznej

konferencji European Union Geriatric Medicine Society, która odbyła się w dniach 17-18 września 2009 w Glasgow

w Wielkiej Brytanii pod hasłem Medycyna paliatywna i opieka u schyłku życia u osób starszych. Spotkanie obej-

mowało następujące sesje: (1) Charakterystyka medycyny paliatywnej w geriatrii w krajach europejskich, (2) Nowe

perspektywy oceny i leczenia bólu, (3) Kontrola objawów w medycynie paliatywnej oraz (4) Praktyczne i etyczne

problemy opieki u schyłku życia. Geriatria 2009; 3: 133-138.

Słowa kluczowe: geriatryczna opieka paliatywna, opieka u schyłku życia, ból, kontrola objawów

Summary

Currently, the increasing interest in geriatric palliative care is observed. The paper discusses this issue. It

presents main topics of European Union Geriatric Medicine Society Congress which took place in Glasgow, UK at

September 17

th

and 18

th

2009. The congress was entitled Palliative Care Medicine and End of Life Issues in Older

Adults. It involved the following sessions: (1) Characteristics od palliative medicine in Europe, (2) New perspec-

tive in pain assessment and control, (3) Symptom control in palliative patients (4) Practical and ethical issues at

end of life. Geriatria 2009; 3: 133-138.

Keywords: geriatric palliative care, care at the end of life, pain, symptom control

ARTYKUŁ POGLĄDOWY/REVIEW PAPER

Wpłynęło: 06.09.2009 • Poprawiono: 16.09.2009 • Zaakceptowano: 19.09.2009

© Akademia Medycyny

Opieka paliatywna to opieka holistyczna, dedy-

kowana nie tylko pacjentom z chorobami nowotwo-

rowymi, ale wszystkim chorym w zaawansowanym

stadium przewlekłej choroby, u których zaniechano

leczenia przyczynowego [1]. W ciągu ostatnich lat

obserwuje się na świecie wzrastające zainteresowanie

medycyną paliatywną w odniesieniu do osób starszych.

Owocem tego była konferencja tematyczna European

Union Geriatric Medicine Society (EUGMS), która

odbyła się w dniach 17-18 września 2009 w Glasgow,

do wzięcia udziału w której zapraszaliśmy Państwa na

łamach Geriatrii [2].

Hasłem konferencji była Medycyna paliatywna

i opieka u schyłku życia u osób starszych (Palliative

Care Medicine and End of Life Issues in Older Adults).

Współorganizatorem Konferencji był The Royal College

of Physicians and Surgeons of Glasgow (RCPSG),

a sponsorem William and Elizabeth Davies Charitable

Foundation, organizacja wspierającą badania i eduka-

cję w zakresie opieki paliatywnej.

Celem niniejszego opracowania jest przedstawie-

nie Czytelnikom najważniejszych tez poszczególnych

wykładów (osoby zainteresowane mogą też zaznajomić

się z wybranymi prezentacjami w całości [3]).

Spotkanie otworzyli profesor B. Williams

(President RCPSG) i profesor P. Knight (President,

134

G E R I AT R I A 2009; 3: 133-138

niewielkiej pomocy. Po tym okresie wystąpiły nasilone

dolegliwości wynikające z postępu procesu chorobo-

wego (ból, nudności, wymioty, zaparcia, czkawka, brak

apetytu i wyniszczenia oraz zmęczenie). Pacjentowi

zaproponowano opiekę paliatywną.

Trzecią osobą była 84-letnia kobieta z rozpoznaną

przed laty złożoną wadą mitralno-aortalną, migota-

niem przedsionków i przewlekłą niewydolnością serca,

przywieziona do izby przyjęć szpitala z powodu niety-

powego bólu w klatce piersiowej, duszności i nasilonych

obrzęków obwodowych. Pacjentka mieszkała sama,

pomimo częściowej niesprawności w zakresie funkcji

życiowych. W ramach hospitalizacji uzyskano poprawę

stanu ogólnego, jednak utrzymywały się ciężka ano-

reksja, nudności, duszność, obrzęki obwodowe i bóle

nóg. W rozmowie z pacjentką i jej córką wyjaśniono,

że objawy te są konsekwencją zaawansowanej niewy-

dolności serca i zaproponowano opiekę paliatywną

(kontrola objawów).

W  większości analizowanych krajów, w  tym

również z Polsce, pacjenci u schyłku życia z zaawan-

sowanym otępieniem lub pacjenci nieonkologiczni

z zaawansowanymi problemami somatycznymi leczeni

są w ośrodkach opieki długoterminowej lub pozostają

w środowisku domowym i nie mają dostępu do konsul-

tacji z zakresu medycyny paliatywnej. Starsi pacjenci

onkologiczni leczeni są w hospicjach lub, jeśli pozostają

w swoim środowisku domowym, są konsultowani

przez zespoły medycyny paliatywnej. Chorzy tacy,

w przypadku umieszczenia ich w ośrodkach opieki

długoterminowej, mają dostęp do konsultacji z zakresu

opieki paliatywnej.

Wskazano na optymalne sprawowanie opieki

w  warunkach domowych lub ośrodkach opieki

długoterminowej, jednak z konsultacjami z zakresu

medycyny paliatywnej, dla chorych nieonkologicz-

nych. W przypadku konieczności ich umieszczenia

w szpitalu, zwłaszcza chorych z otępieniem, optymalne

są oddziały geriatryczne. Jednak objęcie opieką chorych

u schyłku życia wymaga istnienia na oddziałach geria-

trycznych zespołów opieki paliatywnej.

Dla chorych onkologicznych optymalna jest opieka

hospicyjna lub oddziały paliatywne (dr N. Van den

Noortgate, Ghent, Belgia).

W żadnym z analizowanych krajów nie istnieją

organizacje dedykowane geriatrycznej medycynie

paliatywnej. Jednak w niektórych krajach są sekcje

organizacji geriatrycznych (np. Francja, Finlandia,

Hiszpania, Czechy, Grecja) i paliatywnych odnoszące

EUGMS, będący członkiem RCPSG). Składało się ono

z 4 sesji wykładowych:

1. Charakterystyka medycyny paliatywnej w  geria-

trii w krajach europejskich

2. Nowe perspektywy oceny i leczenia bólu

3. Kontrola objawów w medycynie paliatywnej

4. Praktyczne i  etyczne problemy opieki u  schyłku

życia

Charakterystyka medycyny paliatywnej

w geriatrii w krajach europejskich

W ramach sesji przedstawiono raport grupy robo-

czej działającej przy EUGMS poświęconej medycynie

paliatywnej (EUGMS Working Group on Paliative

Medicine). Celem grupy jest stworzenie europejskiej

sieci lekarzy działającej na rzecz rozwoju medycyny

paliatywnej w geriatrii.

Raport jest opracowaniem danych zebranych z 11

krajów Europy (w tym również z Polski). Został przy-

gotowany na podstawie przygotowanej przez członków

grupy ankiety, dotyczącej struktury i stanu opieki

paliatywnej w odniesieniu do chorych starszych, aby

scharakteryzować różnice pomiędzy poszczególnymi

krajami.

Przedstawicielom tych krajów zadano pytanie

o zastosowanie rozwiązań opieki paliatywnej w sto-

sunku do trzech znacznie różniących się klinicznie

pacjentów starszych.

Pierwszą była 85-letnia kobieta z zaawansowanym

otępieniem, którą opiekował się starszy o 2 lata mąż.

U pacjentki podczas hospitalizacji z powodu zapalenia

płuc stwierdzono znaczne odwodnienie i niedożywie-

nie wynikające z zaburzeń połykania. Podczas roz-

mowy z rodziną uzyskano zgodę na podjęcie leczenia

wszelkimi dostępnymi metodami konwencjonalnymi

bez zakładania gastrostomii.

Drugi pacjent to 81-letni mężczyzna chorujący

od wielu lat na kardiomiopatię w przebiegu choroby

niedokrwiennej serca i przewlekłą obturacyjną chorobę

płuc, który został przywieziony do izby przyjęć szpitala

z powodu ostrego bólu w nadbrzuszu po stronie prawej.

Chory dotychczas był samodzielny w zakresie zarówno

podstawowych, jak i złożonych czynności życiowych,

co pozwoliło mu opiekować się niesprawną żoną.

Podczas laparoskopii stwierdzono nieoperacyjnego

raka dróg żółciowych i wykonano zabieg paliatywny.

W wyniku interwencji pacjent był w stanie wrócić

do domu na następne 6 miesięcy, wymagając jedynie

135

G E R I AT R I A 2009; 3: 133-138

się do starszych chorych (np. Włochy, Finlandia,

Hiszpania, Wielka Brytania). Zwrócono też uwagę na

konieczność kształcenia w tym zakresie zarówno na

poziomie przeddyplomowym, jak i podyplomowym.

Z drugiej strony pokazano, że dane eksperymen-

talne z zakresu geriatrycznej medycyny paliatywnej

są bardzo skąpe – publikowane są głównie wyniki

badań obserwacyjnych i opisowych. Istnieje więc pilna

potrzeba stworzenia standardów postępowania w tym

zakresie (dr V. Curiale, Genua, Włochy).

W tej sesji przedstawiono również stan prac nad

uaktualnionymi rekomendacjami WHO dotyczą-

cymi medycyny paliatywnej (WHO Guidance for

a better practice in palliative medicine and care - prof.

I. Higginson, Londyn, Wielka Brytania).

Nowe perspektywy oceny i leczenia bólu

Zwrócono uwagę na dużą częstość bólu przewle-

kłego u chorych starszych. W przypadku chorych

hospitalizowanych z demencją ocenia się, że jest to

prawie co drugi, a wśród osób starszych mieszkających

we własnych domach – 25-50%.

W starości ból jest na ogół wieloprzyczynowy.

Najczęstsze przyczyny dolegliwości to choroba

zwyrodnieniowa stawów, polimialgia reumatyczna,

osteoporoza, złamania, choroby tętnic obwodowych,

neuralgia nerwu trójdzielnego, neuropatie (np. cukrzy-

cowa czy alkoholowa), odleżyny czy nowotwory.

Ból u osób starszych często nie jest rozpoznawany

i prawidłowo leczony. Według opublikowanych danych

np. 30% chorych w wieku ponad 85 lat z zaawansowaną

chorobą nowotworową nie otrzymuje wcale leków

przeciwbólowych, a tylko nieco ponad 10% otrzymuje

morfinę. Sugeruje się, że wynika to z obawy przed

wystąpieniem delirium związanego ze stosowaniem

tego leku. Choć, oczywiście, takie ryzyko istnieje, to

jak pokazano, u chorych po złamaniu szyjki kości

udowej ryzyko delirium było 9-krotnie zwiększone

w przypadku występowania ciężkiego bólu tuż przed

delirium. Ponadto, ryzyko to było ponad 25 razy zwięk-

szone u chorych na małych parenteralnych dawkach

morfiny - poniżej 10 mg, podczas gdy w przypadku

dawek 10-30 mg było standardowe.

U chorych z otępieniem ból może manifestować

się jedynie zaburzeniami zachowania. W przypadku

tych pacjentów stosowanie skal wizualno-analogo-

wych często nie pozwala na wykrycie bólu – u cho-

rych ze średnim nasileniem otępienia wykrywalność

wynosi 65-80%, ale już w ciężkim – tylko ok. 30%.

W przypadku otępienia powinno się stosować skale

oceniające ból pośrednio, poprzez zmiany zachowania.

Rekomendowane są skale DoloPlus (zgodnie z reko-

mendacjami można je znaleźć na stronie [4]).

Podczas wykładu zaproponowano również

uproszczoną wersję skali oceniającą na 0-3 każdy

z wymienionych elementów: (1) skargi somatyczne, (2)

ochronna pozycja ciała, (3) ochrona miejsca bolącego,

(4) aktywność socjalna, (5) zmiany behawioralne)

(szczegóły przestawiono w pracy autorów [5]).

Dodatkowo, pokreślono, że ból jest objawem

subiektywnym i nie powinna być, w jego ocenie, mia-

rodajna jedynie ocena personelu. Porównanie nasile-

nia bólu w odczuciu personelu (lekarz, pielęgniarka)

i samych chorych pokazało, że ci ostatni oceniali swój

ból jako ponad 50% bardziej nasilony. W związku z tym

postuluje się, aby u każdego chorego starszego zgła-

szającego się do jednostki opieki zdrowotnej wykonać

ocenę występowania i natężenia bólu (dr S. Pautex,

Thônex, Szwajcaria).

Z kolei zwrócono uwagę na różnice pomiędzy

bólem ostrym, który ma znaczenie ostrzegawcze oraz

bólem przewlekłym, który traci tę funkcję i staje się

niezależną, trudną do leczenia patologią. Dlatego, dla

takiego bólu, sugeruje się używanie określenia „ból

przetrwały”. Kryterium tego bólu może być czas (trwa-

nie ponad trzy miesiące, pół roku czy nawet dłużej),

ale jest on też typowy dla niektórych patologii, takich

jak neuralgia półpaścowa, bóle okolicy krzyżowej czy

bóle występujące u pacjentów z nowotworami. Ten

rodzaj bólu jest związany z wieloma dodatkowymi

problemami, gdyż powoduje pogorszenie sprawności,

upadki, zaburzenia snu i apetytu, zmiany nastroju oraz

zwolnienie procesu rehabilitacji, a także zwiększenie

kosztów leczenia.

Jeśli chodzi o  leczenie bólu przetrwałego, to

konieczne jest zapewnienie leków działających pod-

czas całej doby, ale rozpoczynanie od małych dawek

i branie pod uwagę (pierwotna profilaktyka) działań

ubocznych. Często niezbędne jest stosowanie więcej

niż jednego leku dla osiągnięcia najlepszego efektu

przy najmniejszych działaniach niepożądanych. Dla

wielu chorych najefektywniejsze jest połączenie metod

farmakologicznego leczenia z niefarmakologicznym

(łącznie z terapiami alternatywnymi).

Jeśli chodzi o nieopioidowe środki przeciwbólowe,

to paracetamol powinien być brany pod uwagę jako lek

pierwszego rzutu, szczególnie w bólach o charakterze

136

G E R I AT R I A 2009; 3: 133-138

mięśniowo-szkieletowym. Jednak maksymalna dawka

dobowa nie powinna być przekraczana i lek ten zawsze

powinien być podawany pod kontrolą funkcji wątroby.

Pomimo licznych przeciwwskazań, NLPZ są sto-

sowane przez ok. 50% osób starszych. Wśród działań

ubocznych związanych ze stosowaniem tych leków

zwraca się uwagę m.in. na zwiększenie ryzyka udarów

mózgu i to nie tylko po lekach selektywnie blokujących

COX-2, ale wszystkich, których elementem działania

jest hamowanie COX-2, choć oczywiście w mniejszym

stopniu.

Zwraca się też uwagę na możliwe interakcje

w przypadku stosowania ibuprofenu jednocześnie

z kwasem acetylosalicylowym, w efekcie czego może

dochodzić do zmniejszenia lub nawet zniesienia prze-

ciwpłytkowego działania tego ostatniego leku. Aby

temu zapobiec ibuprofen powinien być stosowany

przynajmniej 30 minut po podaniu preparatów kwasu

acetylosalicylowego lub 8 godzin przed.

W  przypadku bólów takich jakich choroba

zwyrodnieniowa stawów wykazano korzystny efekt

tramadolu, choć w  badaniach przeprowadzonych

metodą podwójnie ślepej próby u niektórych chorych

otrzymujących placebo również obserwowano zmniej-

szenie dolegliwości. W przypadku przewlekłych bólów

pochodzenia nienowotworowego polecany jest trama-

dol o przedłużonym uwalnianiu, w dawce dobowej

nieprzekraczającej 300 mg – takie leczenie jest z jed-

nej strony dobrze tolerowane, a z drugiej efektywne.

Zwraca się też uwagę na korzystny synergistyczny efekt

podawanych jednocześnie tramadolu i paracetamolu.

Jeśli chodzi o opioidy to ich stosowanie powinno

być brane pod uwagę u wszystkich chorych ze średnio

nasilonym i ciężkim bólem powodującym zaburzenia

sprawności funkcjonalnej i/lub mających obniżoną

jakość życia wywołaną bólem. W przypadku stosowa-

nia opioidów lekarze powinni brać pod uwagę objawy

uboczne, oceniać je i identyfikować, a chorzy otrzy-

mujący te leki powinni być monitorowani pod kątem

osiągania wyznaczonych celów (dr G. Gambassi, Rzym

Włochy).

Kontrola objawów w medycynie

paliatywnej

Zwrócono uwagę, że zgłaszane przez chorych

nowotworowych zmęczenie nie ma nic wspólnego

z tym znanym wszystkim, pojawiającym się po wysiłku

i ustępującym po odpoczynku. Wśród chorych, nad

którymi sprawuje się opiekę paliatywną 60-75% zgłasza

tę dolegliwość. Uważa się, że objaw ten pogarsza jakość

życia pacjentów i ich sprawność znacznie bardziej

niż ból. Co ciekawe, w odczuciu lekarzy, ból stanowi

znacznie większy problem niż zmęczenie, podczas

gdy w opinii chorych jest odwrotnie. W konsekwencji

w połowie przypadków zmęczenie nie jest w ogóle

dyskutowane z pacjentami.

Patologiczne zmęczenie w chorobach nowotworo-

wych jest wieloprzyczynowe. Może wynikać z współ-

istniejących chorób niezależnych od nowotworu (np.

niewydolność nerek czy wątroby, zaburzenia układu

sercowo-naczyniowego), anemii, stresu emocjonalnego

(lęk, depresja), zaburzeń snu, niedożywienia czy bólu.

Do oceny natężenia objawu używa się dedykowanej

zmęczeniu skali VAS.

Wśród zasad postępowania należy się więc przede

wszystkim zainteresować występującym patologicz-

nym zmęczeniem, zdefiniować możliwe przyczyny

i wdrożyć leczenie. Zawsze ważne jest leczenie pro-

blemów emocjonalnych. W  przypadku zmęczenia

jako objawu, odpoczynek (zmniejszenie aktywności)

nie likwiduje go. Paradoksalnie chorym zalecany być

powinien niewielkiego stopnia wysiłek, gdyż właśnie

on zmniejsza uczucie patologicznego zmęczenia (prof.

A.-F. Allaz, Genewa, Szwajcaria).

Kacheksja u pacjentów z chorobą nowotworową

jest czynnikiem zmniejszającym skuteczność sto-

sowanej terapii, a więc pogarszającym rokowanie.

Wpływa też niekorzystnie na jakość życia. Jest to

zaburzenie bilansu energetycznego, które ma złożoną

etiopatogenezę – może wynikać zarówno z anoreksji

(np. w wyniku przewlekle występujących nudności czy

wymiotów, zmian w przewodzie pokarmowym, bólu

czy depresji), jak i niekorzystnych zmian metabolizmu

wynikających z obecnych procesów zapalnych, ale i np.

oporności na insulinę czy anemii. Dodatkowo należy

brać pod uwagę efekty stosowanej terapii (chemiote-

rapia, radioterapia).

Kacheksja jest jednak problemem charaktery-

stycznym nie tylko dla procesów nowotworowych, ale

i dla takich przewlekłych zaburzeń jak niewydolność

serca, przewlekła choroba nerek czy POChP. Definiuje

się ją jako utratę masy ciała o co najmniej 5% w czasie

12 miesięcy lub krótszym (lub BMI poniżej 20kg/m

2

)

przy występowaniu 3 z 5 następujących warunków:

(1) zmniejszenie siły mięśniowej, (2) zmęczenie (pato-

logiczne), (3) anoreksja, (4) niski indeks tłuszczowy

i (5) zaburzenia biochemiczne (podwyższone markery

137

G E R I AT R I A 2009; 3: 133-138

zapalenia w surowicy – CRP>5mg/l, IL-6>4pg/ml,

anemia – Hb<12g/dl, stężenie albumin poniżej 3,2g/dl).

W  leczeniu kacheksji należy uwzględnić oby-

dwa współwystępujące mechanizmy czyli anoreksję

i  zmiany metabolizmu. Poza dietoterapią, mającą

na celu zwiększenie podaży energii, stosuje się leki

zmniejszające katabolizm (np. megestrol). Podczas

prezentacji przedstawiono badania na szczurach

wskazujące na potencjalnie korzystny antykataboliczny

efekt formoterolu, będącego agonistą receptorów

β

2

-adrenergicznych. Na przykładzie szczurów Yoshida

AH-130 z hepatomą i płynem w jamie otrzewnej wyka-

zano m.in., że związek ten ma korzystny wpływ na

masę mięśniową poprzez zwiększenie syntezy białek

mięśniowych i hamowanie ich degradacji. Przekłada się

to na możliwość utrzymania lepszej aktywności fizycz-

nej zwierząt (prof. F.J. Lopez-Soriano, Barcelona,

Hiszpania).

Delirium jest jednym z najczęstszych i najpoważ-

niejszych powikłań u chorych w zaawansowanych sta-

diach chorób przewlekłych. Jest ostrym zaburzeniem,

dla którego charakterystyczny jest zmienny przebieg.

Delirium odnosi się do zaburzenia równowagi

pomiędzy poszczególnymi neuroprzekaźnikami, cha-

rakteryzującego się m.in. zmniejszeniem aktywności

acetylocholinergicznej i zwiększenie dopaminergicz-

nej. Delirium nie jest chorobą. Jest w 50% przypadków

odwracalne. Według danych literaturowych częstość

tego problemu waha się od 4% u pacjentów z chorobą

nowotworową do 88% - u  chorych w  terminalnej

fazie choroby. Najbardziej typowe cechy delirium

to zaburzenia koncentracji uwagi i deficyt pamięci

z zaburzeniami mowy. Objawy psychotyczne są częste,

ale krótkotrwałe.

Delirium jest często nierozpoznawane i/lub

rozpoznawane jako depresja, otępienie lub psychoza.

Przyczynami problemów diagnostycznych są przede

wszystkim problemy definicyjne i niemożliwość prze-

prowadzenia obiektywnej oceny chorych oraz zmienny

przebieg. Hipoaktywna postać delirium jest mylona

z depresją. Problemy diagnostyczne sprawia także

delirium w przebiegu otępienia. Warto pamiętać, że

jednym z czynników zwiększających ryzyko delirium

jest ból, zwłaszcza u pacjentów z zaburzeniami funk-

cji poznawczych (dr B. Sandgathe Husebo; Bergen,

Norwegia).

Sesji ostatniej Praktyczne i etyczne problemy

opieki u schyłku życia poświęcony zostanie osobny

artykuł, w którymś z kolejnych numerów Geriatrii.

Poza sesjami odbył się jeszcze wykład socjologa

prof. J.M. Addington-Hall (Southampton, Wielka

Brytania) na temat Kreowanie przestrzeni i rytuału dla

czasu śmierci wygłoszony na zaproszenie William and

Elizabeth Davies Charitable Foundation. Wywarł on

na wszystkich słuchaczach niezapomniane wrażenie.

Jednym z poruszanych zagadnień była dobra śmierć.

Jest to śmierć, do której są potrzebne:

• wiedza, że nadchodzi,

• utrzymanie kontroli nad tym, co się dzieje oraz

zachowanie godności i prywatności,

• kontrola bólu i innych objawów,

• dostęp do informacji, do duchowego i emocjonal-

nego wsparcia i do działania hospicjum,

• decydowanie o tym, kto jest obecny,

• wyrażenie woli w  formie decyzji, które będą

respektowane,

• wystarczająca ilość czasu na pożegnanie,

• umiejętność odejścia, kiedy nadchodzi czas.

Osiągnięcie takiej śmierci ułatwia opieka palia-

tywna, stąd bardzo cenne jest obejmowanie nią coraz

szerszej grupy chorych, w  tym również chorych

starszych z przewlekłymi patologiami o etiologii nie-

nowotworowej.

Podsumowanie

Zainteresowanie spotkaniem przerosło oczeki-

wania organizatorów. Dobitnie świadczy o tym liczba

osób, przedstawicieli aż 23 krajów z całego świata, chcą-

cych wysłuchać wykładów. Uczestników, dla których

zabrakło miejsca w głównej sali wykładowej zapro-

szono do dodatkowej - mniejszej, w której wykłady były

transmitowane na telebimie. Osoby te miały również

możliwość zadawania pytań po każdym wykładzie.

Po zakończeniu spotkania wszyscy podkreślali

jego sukces, zarówno organizacyjny, jak i naukowy.

Zwrócić pragnę uwagę przede wszystkim na żywe dys-

kusje po wszystkich wykładach, niektóre - z powodu

ograniczeń czasowych - kończono w kuluarach.

Kongresy EUGMS odbywały się do tej pory

w odstępach dwuletnich, a w latach pomiędzy nimi

– miały miejsce sympozja tematyczne. Obecnie zde-

cydowano, aby - w związku z szybko rosnącą liczbą

uczestników, organizować Kongresy corocznie.

138

G E R I AT R I A 2009; 3: 133-138

Następny - VI Kongres - odbędzie się w dniach 29.09-

01.10.2010 roku w Dublinie, pod hasłem Geriatria

i nowe technologie (Geriatric medicine and new tech-

nologies) [6]. Będziemy drukować dostępne informacje

o Kongresie na łamach Geriatrii. Zachęcam wszystkich

Czytelników do wzięcia w nim udziału.

Adres do korespondencji:

Katarzyna Wieczorowska-Tobis

Zakład Geriatrii i Gerontologii Katedry Patofizjologii

Uniwersytet Medyczny w Poznaniu

ul. Święcickiego 6, 60-781 Poznań

Tel./Fax: [phone]

E-mail: [e-mail]

Piśmiennictwo

1. De Walden-Gałuszko K. Problemy opieki paliatywnej u chorych w wieku podeszłym. Przegląd Lek 2002;59:355-7.
2. Wieczorowska-Tobis K, Lang P-O, Schmitt K, Cankurtaran M, Giannelli S. Najważniejsze nowości w geriatrii (na podstawie 5. Kongresu

EUGMS w Kopenhadze); Geriatria 2009;3:32-6.

3. http://www.rcpsg.ac.uk/Education/Events/Pages/EUGMS.aspx
3. www.Doloplus.com
5. Pautex S, Herrmann FR, Le Lous P, Gold G. Improving pain management in elderly patients with dementia: validation of the Doloshort

observational pain assessment scale. Age Ageing 2009 (w druku).

6. http://www.eugms.org