11 Stosowanie przepisów prawa karnego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Ewa Słowikowska

Stosowanie przepisów prawa karnego materialnego
i procesowego oraz prawa wykroczeń
515[01].O2.01

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Recenzenci:
mgr Zdzisław Wanat
mgr Tadeusz Gawlik

Opracowanie redakcyjne:
mgr Ewa Słowikowska

Konsultacja:
dr inż. Krzysztof Symela

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 515[01].O2.01,
„Stosowanie przepisów prawa karnego materialnego i procesowego oraz prawa wykroczeń”,
zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu technik ochrony fizycznej osób
i mienia.

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

Wprowadzenie

Wymagania wstępne

Cele kształcenia

Materiał nauczania

4.1.

Prawo wykroczeń, jego podział i źródła

4.1.1.

Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2.

Pojęcie i struktura wykroczenia

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

4.3.

Formy popełnienia wykroczenia, rodzaje kar i środków karnych

4.3.1. Materiał nauczania

4.3.2. Pytania sprawdzające

4.3.3. Ćwiczenia

4.3.4. Sprawdzian postępów

4.4.

Zasady odpowiedzialności za wykroczenia 20
4.4.1. Materiał nauczania 20
4.4.2. Pytania sprawdzające

4.4.3. Ćwiczenia

4.4.4. Sprawdzian postępów

4.5.

Wykroczenia przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu i inne

4.5.1. Materiał nauczania

4.5.2. Pytania sprawdzające

4.5.3. Ćwiczenia

4.5.4. Sprawdzian postępów

4.6.

Źródła, zakres uregulowań i podział prawa karnego

4.6.1. Materiał nauczania

4.6.2. Pytania sprawdzające

4.6.3. Ćwiczenia

4.6.4. Sprawdzian postępów

4.7.

Przestępstwo i formy popełnienia przestępstwa

4.7.1. Materiał nauczania

4.7.2. Pytania sprawdzające

4.7.3. Ćwiczenia

4.7.4. Sprawdzian postępów

4.8.

Zasady odpowiedzialności karnej za przestępstwo. Kary i środki karne

4.8.1. Materiał nauczania

4.8.2. Pytania sprawdzające
4.8.3. Ćwiczenia

48
48

4.8.4. Sprawdzian postępów

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9.

Wybrane zagadnienia części szczególnej prawa karnego

4.9.1. Materiał nauczania

4.9.2. Pytania sprawdzające

4.9.3. Ćwiczenia

4.9.4. Sprawdzian postępów

4.10.

Wybrane zagadnienia prawa karnego procesowego

4.10.1. Materiał nauczania

4.10.2. Pytania sprawdzające

4.10.3. Ćwiczenia

4.10.4. Sprawdzian postępów 67

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o stosowaniu przepisów prawa

karnego, materialnego i procesowego oraz prawa wykroczeń. W poradniku znajdziesz:

−

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

−

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

−

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian postępów,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,

−

literaturę uzupełniającą.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych w module

515[01].O2

Regulacje prawne i uwarunkowania

ochrony osób i mienia

515[01].O2.01

Stosowanie przepisów prawa karnego,

materialnego i procesowego oraz prawa

wykroczeń

515[01].O2.03

Interpretowanie przepisów prawa z zakresu

kryminologii, kryminalistyki i terroryzmu

515[01].O2.04

Stosowanie wiedzy z zakresu detektywistyki

w działalności zawodowej

515[01].O2.05

Ochrona informacji niejawnych oraz danych

osobowych

515[01].O2.02

Stosowanie przepisów prawa cywilnego, prawa

cywilno-procesowego, prawa pracy oraz prawa

administracyjnego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

analizować teksty źródłowe aktów prawnych,

−

korzystać z komputera w zakresie obsługi Internetu,

−

zinterpretować przepisy prawa karnego, materialnego i procesowego,

−

zastosować przepisy prawa karnego, materialnego i procesowego oraz prawa wykroczeń,

−

posługiwać się pojęciami z zakresu podstaw prawnych wykonywani zadań ochrony osób
i mienia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

scharakteryzować pojęcie wykroczenie,

−

scharakteryzować zasady odpowiedzialności za wykroczenie,

−

zinterpretować formy popełniania wykroczeń,

−

zinterpretować zapisy kodeksu wykroczeń,

−

scharakteryzować pojęcie przestępczości,

−

zinterpretować przepisy prawa karnego, materialnego i procesowego,

−

zastosować przepisy prawa karnego, materialnego i procesowego oraz prawa wykroczeń,

−

zastosować zasady realizacji postępowania przygotowawczego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Prawo wykroczeń, jego podział i źródła

4.1.1. Materiał nauczania

Materialne prawo wykroczeń (prawo wykroczeń) jest to ogół norm prawnych

regulujących zwalczanie naruszeń porządku prawnego, zwanych wykroczeniami, za pomocą
przewidzianych w tym prawie kar i innych środków oddziaływania.
Prawo to zostało skodyfikowane w ustawie z dn. 20 maja1971 r. – Kodeks wykroczeń (Dz. U.
Nr 12, poz. 114 z póź. zm). Kodeks ten, podobnie jak kodeks karny, dzieli się na część
ogólną i część szczególną.

Część ogólna
Określa pojęcie wykroczenia, jego formy, zasady odpowiedzialności za wykroczenie, system
kar oraz zasady ich wymiaru, stosowanie innych środków odpowiedzialności; środków
karnych i środków oddziaływania wychowawczego, przesłanki warunkowego zawieszania
kary aresztu, przedawnienie orzekania, wykonania kary oraz zatarcie ukarania a także
wyjaśnienie wyrażeń ustawowych..
Część ogólna składa się z 7 rozdziałów. W poszczególnych rozdziałach normy prawne
zawarte są w kolejnych artykułach, z których obszerniejsze obejmują kilka paragrafów.
Łącznie część ogólna Kodeksu wykroczeń zawiera 48 artykułów.

Część szczególna
Obejmuje wykroczenia przeciwko:

−

porządkowi i spokojowi publicznemu,

−

instytucjom państwowym, samorządowym i społecznym,

−

bezpieczeństwu osób i mienia,

−

bezpieczeństwu i porządkowi w komunikacji,

−

osobie,

−

zdrowiu,

−

mieniu,

−

interesom konsumenta,

−

obyczajności publicznej,

−

urządzeniom użytku publicznego,

−

obowiązkowi ewidencji,

oraz w zakresie szkodnictwa leśnego, polnego i ogrodowego.
Podzielona jest na 12 rozdziałów i zawiera 117 artykułów.
Budowa przepisów Kodeksu wykroczeń jest analogiczna jak w kodeksie karnym. Obowiązują
tu te same reguły wykładni przepisów (ustalania norm), gdyż oparte są one na pojęciach
i zasadach sformułowanych w ogólnej teorii prawa.

Prawo wykroczeń ściśle jest powiązane z prawem karnym, jest jego„dopełnieniem”,

mieści się w pojęciu prawa karnego w sensie ogólnym. Rozpatrywanie odpowiedzialności
zarówno za przestępstwa jak i za wykroczenia należy do sądów powszechnych.
O ile prawo; Kodeks karny normuje poważniejsze zamachy na porządek prawny:
przestępstwa (zbrodnie i występki), to prawo wykroczeń dotyczy czynów o mniejszym
ciężarze gatunkowym (mniejszym stopniu społecznej szkodliwości).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ródła prawa wykroczeń

Zasadniczym źródłem prawa wykroczeń jest ustawa. Wynika to ze sformułowania art. 1
Kodeksu wykroczeń, iż odpowiedzialności za wykroczenie podlega ten tylko, kto popełnia
czyn zabroniony przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Ze sformułowania
tego wynikają dwie ważkie zasady:
nullum crimen sine lege – nie ma wykroczenia bez zakazu ustawowego,
i lex retro non agit – ustawa nie działa wstecz, a więc czyn musi być zabroniony przed jego
popełnieniem.

Podstawowym aktem normatywnym stanowiącym zasadnicze źródło prawa wykroczeń

jest Kodeks wykroczeń uchwalony w formie ustawy 20 maja 1971 r., wielokrotnie później
nowelizowany. Będąc najważniejszym źródłem prawa o wykroczeniach, nie jest jedynym.

Zasady postępowania w sprawach o wykroczenia uregulowane są ustawą z dnia 24

sierpnia 2001 r. – Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia (Dz. U. Nr 106, poz. 148).
Prawo wykroczeń odgrywa istotną rolę w zachowaniu porządku prawnego i w życiu
społeczno-gospodarczym.
Zakres regulacji prawnej kodeksu wykroczeń jest bardzo szeroki i obejmuje cały wachlarz
drobnych lecz szkodliwych społecznie czynów, których katalog znajduje się w jego części
szczególnej.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania

wiczeń.

Co to jest prawo wykroczeń?

W jakim akcie prawnym zawarte są podstawowe normy prawa wykroczeń?

Z jakich części składa się Kodeks wykroczeń?

Jakie zagadnienia są unormowane w części ogólnej Kodeksu wykroczeń?

Co zawiera część szczególna Kodeksu wykroczeń?

Jakie istnieją związki pomiędzy prawem karnym a prawem o wykroczeniach?

Jakie są źródła prawa o wykroczeniach?

Jakie jest znaczenie prawa wykroczeń?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Korzystając z wydania książkowego lub z publikacji internetowej, zapoznaj się

z Kodeksem, a następnie odpowiedz na pytania zamieszczone poniżej:

−

Kiedy został wydany Kodeks wykroczeń i w jakiej formie?

−

Z jakich części składa się Kodeks wykroczeń?

−

Co zawiera część ogólna Kodeksu wykroczeń?

−

Czym zajmuje się część szczególna Kodeksu wykroczeń?

−

Jakie są źródła prawa wykroczeń?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treść Kodeksu wykroczeń,
2) odszukać w kodeksie potrzebne informacje,
3) odpowiedzieć na zamieszczone w ćwiczeniu pytania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Kodeks wykroczeń,

−

komputer z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 2

Korzystając z dostępnych materiałów źródłowych uzupełnij zdania:

1) Źródłem prawa wykroczeń jest …………………………………………..…………………
…………………………………………………………………………………………………..
2) Kodeks wykroczeń to ustawa wydana ……………………………………...……………….
………………………………………………………….……………………………………….

3) Kodeks wykroczeń składa się z części ……………..………………………………………

…………………………………….…………………………………………………………….

4) Część ogólna kodeksu wykroczeń zawiera ………………………………………………….

……………………………………………….………………………………………………….

5) Część szczególna kodeksu wykroczeń zawiera ……………………………………………..

…………………………………………………………………………………………………..

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) przeanalizować treść ćwiczenia,
2) znaleźć w Kodeksie wykroczeń potrzebne informacje,
3) uzupełnić zdania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Kodeks wykroczeń,

−

komputer z dostępem do Internetu.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

TAK

NIE

1) określić, jaki akt prawny reguluje sprawy dotyczące wykroczeń?

2) określić, z jakich części składa się Kodeks wykroczeń?

3) określić, jakie zagadnienia normuje część ogólna Kodeksu wykroczeń?

4) określić, jaki zakres zagadnień obejmuje część szczególna Kodeksu

wykroczeń?

5) wymienić źródła prawa wykroczeń?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Pojęcie

i struktura wykroczenia

4.2.1. Materiał nauczania

Wykroczeniem jest czyn społecznie szkodliwy, zawiniony, zabroniony przez ustawę

obowiązującą w czasie jego popełnienie pod groźbą kary aresztu, ograniczenia wolności,
grzywny do 5000 zł lub nagany.
Wykroczeniem jest czyn człowieka tj. zachowanie się zależne od jego woli (działanie lub
zaniechanie działania, do którego był obowiązany).
Odpowiedzialność za wykroczenie jest rodzajem odpowiedzialności osobistej opartej na winie
indywidualnej.

Podmiotem wykroczenia może być tylko człowiek zdolny do ponoszenia winy za swój

czyn. Strona podmiotowa wykroczenia obejmuje problematykę winy. Wina może być
umyślna bądź nieumyślna. Treścią winy umyślnej jest zamiar popełnienia czynu
zabronionego. Występuje on w dwóch formach: zamiaru bezpośredniego lub zamiaru
ewentualnego (wynikowego).

Zamiar bezpośredni polega na tym, że sprawca „chce” popełnić czyn zabroniony, zaś

zamiar ewentualny na tym, iż przewidując możliwość popełnienia czynu zabronionego „godzi
się” na to.

Wykroczenie umyślne zachodzi wtedy, gdy sprawca ma zamiar popełnienia czynu

zabronionego, to jest, chce go popełnić albo przewidując możliwość jego popełnienia na to się
godzi.

Wykroczenie nieumyślne zachodzi, jeżeli sprawca nie mając zamiaru jego popełnienia,

popełnia je jednak, na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych
okolicznościach, mimo, że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł
przewidzieć.

Przedmiotem prawa wykroczeń jest cała sfera stosunków społecznych (dóbr) będących

pod ochroną Kodeksu wykroczeń.

Strona przedmiotowa wykroczenia określa znamiona zewnętrznego zachowania się

sprawcy, jego skutek i okoliczności.
Zewnętrzne zachowanie się sprawcy (czyn) może polegać na działaniu lub zaniechaniu,
czyli wykroczeniem jest czyn sprzeczny z określonym zakazem (działanie) lub nakazem
(zaniechanie).

Oprócz formy czynu (działania lub zaniechania) do znamion strony przedmiotowej

należą okoliczności czynu, ale tylko wtedy, gdy stanowią szczególne znamię wykroczenia.
Okoliczności te mogą dotyczyć czasu, miejsca lub sposobu popełnienia wykroczenia. Strona
przedmiotowa wykroczenia wskazuje też na znaczenie skutku dla bytu wykroczenia. Są
wykroczenia, których dokonanie uzależnione jest od wystąpienia określonego w ustawie
skutku oraz wykroczenia, przy których skutek taki nie jest wymagany.

Ustawowe znamiona wykroczenia

Ustawowe znamiona wykroczenia to zespół charakterystycznych cech wykroczeń

opisanych w dyspozycji części szczególnej prawa wykroczeń oraz w dopełniających tę
dyspozycję przepisach części ogólnej, przez określenie cech podmiotu wykroczenia, strony
podmiotowej, form popełnienia wykroczenia i innych ogólnych reguł odpowiedzialności.
Określenie ustawowych znamion wykroczenia zakreśla sferę karalności.

Ustawowe znamiona podlegają udowodnieniu w toku postępowania w sprawach

o wykroczenia w tym sensie, że czyn może być uznany za wykroczenie i stanowić podstawę
odpowiedzialności tylko wtedy, gdy zawiera cechy określone w ustawowym typie
wykroczenia.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Brak jednej z cech (znamion) opisanych w przepisie karnym nie pozwala już na uznanie

czynu za wykroczenie i powoduje umorzenie postępowania.
Np. wykroczenie określone w art. 79, par. 1 zachodzi wtedy, gdy sprawca:
1) zaniecha oświetlenia, 2) miejsca dostępnego publiczności, 3) wbrew swemu obowiązkowi.
Nie będzie wykroczeniem zaniechanie oświetlenia, jeśli sprawca nie miał obowiązku jego
wystawienia, albo miał taki obowiązek i go zaniechał, ale miejsce nieoświetlone nie jest
dostępne dla publiczności. Np. wykroczenie z art.105 zachodzi, gdy sprawca:
1) rażąco narusza obowiązki wynikające z władzy rodzicielskiej i w ten sposób,
2) dopuszcza do popełnienia przez nieletniego czynu zabronionego jako przestępstwo lub
wykroczenie, jeśli ten czyn,
3) wskazuje na demoralizację nieletniego.

Aby czyn mógł zostać zakwalifikowany do konkretnego przepisu musi nosić wszystkie

znamiona przewidziane w ustawie dla danego wykroczenia.

Znamiona ustawowe zawierają opis cech charakterystycznych danego typu wykroczenia.

Opis ten może być szczegółowy i precyzyjny lub ograniczać się do podawania nazw bądź
pojęć ocennych, nieostrych.

Znamiona wykroczenia mogą być również opisowe lub wartościujące. Najczęściej

znamiona wartościujące mają mniej ostry charakter i otwierają pole do rozmaitych
interpretacji np. „należyta ostrożność” (art. 75), „nieobyczajny wybryk” (art. 140), „swawola”
(art. 66), „zgorszenie” (art. 51).
Wymogi jednolitości w stosowaniu prawa powodują, że ustawodawca stara się posługiwać
znamionami opisowymi, czyli podającymi opis zabronionego zachowania się i unika w miarę
możliwości znamion wartościujących, ocennych.
W prawie wykroczeń idea taka nie zawsze da się zrealizować w pełni i dlatego niezmiernie
istotne jest korzystanie przy orzekaniu w sprawach o wykroczenia z wykładni, ukształtowanej
przez organy orzecznictwa wyższej instancji, jak również z wyjaśnień używanych w ustawie
pojęć, zawartych w opracowaniach naukowych, które wprawdzie nie są obowiązujące dla
praktyki, ale często wywierają na nią istotny wpływ.

Niektóre dyspozycje w sposób wystarczający (pełny)określają znamiona wykroczenia,

inne zaś odsyłają do innych źródeł.
Znamiona odsyłające, których jest stosunkowo wiele w prawie wykroczeń to np.:
„bez wymaganego zezwolenia” (art. 56 par 1, art. 63),
„bez właściwego zamówienia” (art. 68),
„wbrew obowiązkowi” (art. 72, 73, 79, 84)
„nie przestrzega wymagań sanitarnych” (art. 112),
„mając obowiązek opieki lub nadzoru” (art. 106).
W takich wypadkach istota wykroczenia określana jest nie tylko przez przepis prawa
wykroczeń, ale również przez odpowiednie przepisy innych dziedzin prawa (prawa
administracyjnego np. dot. zezwoleń, prawa cywilnego lub rodzinnego np. „właściciel” (art.
64), obowiązek wynikający z władzy rodzicielskiej (art. 105).
Dopiero uwzględniając te przepisy, do których prawo wykroczeń odsyła, uzyskujemy obraz
istoty (zespołu znamion) wykroczenia.
Odesłanie może też dotyczyć norm zwyczajnych np. „zwykłe środki ostrożności” (art. 77),
„bez ważnej przyczyny” (art. 103), „będąc niezdolny” (art. 70).
Znamiona odsyłające pojawiają się zwłaszcza tam, gdzie prawo wykroczeń penalizuje
naruszenia najistotniejszych z unormowań zawartych w ustawach szczegółowych( najczęściej
administracyjnych).

Dyspozycja blankietowa ma miejsce, kiedy przepis prawa wykroczeń nie podaje treści

zabronionego zachowania się, lecz stanowi tylko ramę wypełnianą przez przepisy
wykonawcze, administracyjne itp.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Np. (art. 54) „kto wykracza przeciwko wydanym w upoważnienia ustawy przepisom
porządkowym o zachowaniu w miejscach publicznych...”,
(art. 97) „kto wykracza przeciwko innym przepisom o bezpieczeństwie lub o porządku ruchu
na drogach publicznych”
(art. 98)” kto nie stosuje się do przepisów regulujących korzystanie z dróg wewnętrznych ….”
(art. 110) „ kto zatrudnia …osobę, która w myśl przepisów o zwalczaniu chorób nie może być
zatrudniona..”

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Co to jest wykroczenie?

Co stanowi podmiot i stronę podmiotową wkroczenia?

Co to jest wina umyślna?

Na czym polega zamiar bezpośredni i zamiar ewentualny?

Kiedy zachodzi wykroczenie umyślne?

Kiedy zachodzi wykroczenie nieumyślne?

Co stanowi przedmiot i stronę przedmiotową wykroczenia?

Co to są znamiona ustawowe wykroczenia?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zapoznaj się z treścią artykułów 1–10 Kodeksu wykroczeń i odpowiedz na następujące

pytania:

−

Jaki czyn stanowi wykroczenie?

−

W jaki sposób może zostać popełnione wykroczenie?

−

Kiedy zachodzi wykroczenie umyślne?

−

Kiedy zachodzi wykrocznie nieumyślne?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś

odszukać w Kodeksie wykroczeń art. 1–10,

przeanalizować treść artykułów,

odpowiedzieć na zadane w ćwiczeniu pytania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Kodeks wykroczeń

−

komputer z dostępem do Internet

Ćwiczenie 2

Znajdź w części szczególnej Kodeksu wykroczeń art. 65 i na jego podstawie określ

ustawowe znamiona wykroczenia.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) odszukać w części szczególnej Kodeksu wykroczeń art. 65,
2) przeanalizować jego treść,
3) wskazać znamiona ustawowe wykroczenia w art.65 Kodeksu wykroczeń,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

Kodeks wykroczeń

−

komputer z dostępem do Internet

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

TAK

NIE

1) określić cechy charakterystyczne wykroczenia?

2) wskazać podmiot i stronę podmiotową wykroczenia?

3) wskazać przedmiot i stronę przedmiotową wykroczenia?

4) scharakteryzować rodzaje winy?

5) wskazać ustawowe znamiona wykroczenia?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.3. Formy popełnienia wykroczenia, rodzaje kar i środków
karnych

4.3.1. Materiał Nauczania

Formy wykroczenia
Formy zjawiskowe wykroczenia to: sprawstwo, podżeganie i pomocnictwo. Wykroczenie
podobnie jak przestępstwo może być popełnione w różnej formie (postaci). Najczęściej jest
ono dokonane w formie sprawstwa bezpośredniego (indywidualnego), gdy sprawca sam,
własnym czynem (działaniem lub zaniechaniem) realizuje wszystkie znamiona wykroczenia.

Podżeganie
Podżeganie polega na nakłanianiu innej osoby do popełnienia wykroczenia.
Odpowiada za podżeganie, kto chcąc, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego, nakłania
ją do tego.

Pomocnictwo
Pomocnictwo polega na dostarczaniu sprawcy środków (np. narzędzi), udzielaniu rad,
informacji i innych podobnych czynnościach, ułatwiających sprawcy popełnienie
wykroczenia.
Odpowiada za pomocnictwo, kto w zamiarze, aby inna osoba dokonała czynu zabronionego,
swoim zachowaniem ułatwia jego popełnienie, w szczególności dostarczając narzędzie,
ś

rodek przewozu, udzielając rady lub informacji.

Odpowiada za pomocnictwo także ten, kto wbrew prawnemu, szczególnemu obowiązkowi
niedopuszczenia do popełnienia czynu zabronionego, swoim zaniechaniem ułatwia innej
osobie jego popełnienie.

Odpowiedzialność za podżeganie i pomocnictwo
Odpowiedzialność za podżeganie i pomocnictwo w dokonaniu wykroczenia zachodzi wtedy,
gdy ustawa tak stanowi i tylko w razie dokonania przez sprawcę czynu zabronionego.
Każdy ze współdziałających w popełnieniu wykroczenia (sprawca główny, podżegacz
i pomocnik, odpowiada w granicach swojej umyślności lub nieumyślności (winy), niezależnie
od pozostałych współdziałających.
Karę za podżegania i pomocnictwo wymierza się w granicach zagrożenia przewidzianego dla
danego wykroczenia.

Usiłowanie
Kodeks wykroczeń przewiduje odpowiedzialność nie tylko za dokonanie wykroczenia, tj.,
zrealizowania wszystkich jego znamion, ale także w pewnych wypadkach, za jego usiłowanie.
Usiłowanie stanowi formę stadialną na drodze do realizacji wykroczenia.
Odpowiada za usiłowanie, kto w zamiarze popełnienia wykroczenia, swoim zachowaniem
bezpośrednio zmierza do jego dokonania, które jednak nie następuje. Konstrukcja usiłowania
zawiera elementy:

−

zamiar popełnienia wykroczenia,

−

zachowanie się (czyn) bezpośrednio zmierzające ku jego dokonaniu,

−

brak dokonania.

Odpowiedzialność za usiłowanie zachodzi wtedy, gdy ustawa tak stanowi. Kodeks przewiduje
karalność usiłowania tylko najpoważniejszych wykroczeń. Nie podlega karze za usiłowanie,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

kto dobrowolnie odstąpił od czynu lub zapobiegł skutkowi, stanowiącemu znamię czynu
zabronionego.

Rodzaje kar i środków karnych
Kara za wykroczenie, podobnie jak kara za przestępstwo, jest środkiem przymusu
państwowego, stosowanego przez upoważnione organy wobec sprawców zamachów na
porządek prawny, uznanych za społecznie szkodliwe i zagrożone sankcją karną w ustawie.
Wymierzenie tych kar opiera się na winie sprawcy i stanowią one środek odpowiedzialności
osobistej. W Kodeksie wykroczeń karami są:

−

areszt,

−

ograniczenie wolności,

−

grzywna,

−

nagana.

Kara aresztu
Najsurowszą karą za wykroczenie jest kara aresztu. Trwa ona najkrócej 5, najdłużej 30 dni.
Sąd może również, w określonych prawem przypadkach, zastosować tzw. zastępczą karę
aresztu, gdy zastosowana uprzednio kara nie odniosła skutku.
Np.: gdy ukarany uchyla się od wykonywania kary ograniczenia wolności, a zamiana tej kary
na grzywnę nie dała rezultatu, gdyż jej egzekucja okazała się bezskuteczna, sąd zastosuje
wówczas zastępczą karę aresztu, stosując przelicznik, że miesiąc ograniczenia wolności
odpowiada 15 dniom aresztu.
Również w przypadku orzeczenia kary grzywny, w określonych prawem okolicznościach,
można orzec zastępczą karę aresztu, przyjmując jeden dzień aresztu za równoważny grzywnie
od 20 do 150 złotych i kara zastępcza aresztu nie może wówczas przekroczyć 30 dni.
Nie można jednak wymierzyć kary aresztu lub zastępczej kary aresztu, jeżeli warunki osobiste
sprawcy uniemożliwiają odbycie kary.
Od kary zastępczej aresztu sprawca może być uwolniony w każdym czasie, przez wpłacenie
kwoty pieniężnej przypadającej jeszcze do uiszczenia, a jeśli grzywna została uiszczona
w części, karę zastępczą zmniejsza się w sposób odpowiadający stosunkowi kwoty zapłaconej
w wysokości grzywny.

Kara ograniczenia wolności
Kara ograniczenia wolności trwa 1 miesiąc i wiąże się z pewnymi ograniczeniami dla
ukaranego:

−

nie może on bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu,

−

jest obowiązany do wykonywania pracy wskazanej przez sąd.
Obowiązek ten polega na wykonywaniu nieodpłatnej, kontrolowanej pracy na cele
społeczne, we wskazanym zakładzie pracy, placówce służby zdrowia, opieki społecznej,
organizacji lub instytucji niosącej pomoc charytatywną na rzecz społeczności lokalnej,
w wymiarze od 20–40 godzin.
Miejsce, czas rodzaj lub sposób wykonywania obowiązku pracy określa sąd, po
wysłuchaniu ukaranego. W przypadku, gdy ukarany jest zatrudniony (pracuje zawodowo),
sąd może orzec potrącenie od 10–25% wynagrodzenia za pracę na rzecz Skarbu Państwa
albo na cel społeczny. W okresie kary ukarany nie może rozwiązać stosunku pracy.
Wymierzając karę ograniczenia wolności, sąd może zobowiązać ukaranego do
naprawienia w całości albo w części szkody wyrządzonej wykroczeniem i przeproszenia
pokrzywdzonego,

−

ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Kara grzywny
Grzywnę wymierza się w wysokości od 20–5000 złotych, jako karę samoistną, a w przypadku
popełnienia wykroczenia w celu osiągnięcia korzyści majątkowej, obok kary aresztu jako
dodatkową dolegliwość.
Grzywnę również można, za zgodą ukaranego, zamienić na pracę społecznie użyteczną
trwającą od 1 tygodnia do 2 miesięcy.

Nagana
Karę nagany można orzec wtedy, gdy ze względu na charakter i okoliczności czynu lub
właściwości i warunki osobiste sprawcy, należy przypuszczać, że zastosowanie tej kary jest
wystarczające do wdrożenia go do poszanowania prawa i zasad współżycia społecznego. Nie
można orzec kary nagany za wykroczenie o charakterze chuligańskim.

Środki karne
Do środków karnych w Kodeksie wykroczeń należą:
1)

zakaz prowadzenia pojazdów,

przepadek przedmiotów,

nawiązka,

obowiązek naprawienia szkody,

podanie orzeczenia o ukaraniu do publicznej wiadomości w szczególny sposób,

inne środki karne określone przez ustawę.

Zakaz prowadzenia pojazdów
Wymierza się na okres od 6 miesięcy do 3 lat i zakaz ten obowiązuje od uprawomocnienia się
orzeczenia.
Orzekając ten zakaz, nakłada się obowiązek zwrotu dokumentu uprawniającego do
prowadzenia pojazdu, jeżeli dokument ten nie został zatrzymany. Do chwili wykonania tego
obowiązku, okres, na który orzeczono zakaz, nie biegnie.

Przepadek przedmiotów
Obejmuje narzędzia lub inne przedmioty, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia
wykroczenia a także, (jeśli przepis szczególny tak stanowi), przedmioty pochodzące
bezpośrednio lub pośrednio z wykroczenia.
Przedmioty objęte przepadkiem przechodzą na własność Skarbu Państwa (chyba, że ustawa
stanowi inaczej).

Nawiązka
Orzeka się ją na rzecz pokrzywdzonego za wyrządzoną przez sprawcę wykroczenia szkodę,
w przypadkach przewidzianych w przepisach szczególnych.
Np. art.123 k.w. – sprawca, który z cudzego ogrodu bezprawnie zabiera w nieznacznej ilości
np. owoce, podlega karze grzywny lub nagany, ale można również za popełnienia tego
wykroczenia orzec nawiązkę do wysokości 50 zł.
Jeżeli szkoda została wyrządzona wykroczeniem o charakterze chuligańskim można orzec
nawiązkę do wysokości 1000 złotych na rzecz pokrzywdzonego lub na rzecz Polskiego
Czerwonego Krzyża albo na inny cel społeczny wskazany przez organ orzekający.

Obowiązek naprawienia szkody
Wymierzając karę ograniczenia wolności organ orzekający może zobowiązać ukaranego do
naprawienia w całości albo w części szkody wyrządzonej wykroczeniem.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Podanie orzeczenia o ukaraniu do publicznej wiadomości w szczególny sposób
Ś

rodek ten orzeka się wtedy, gdy może to mieć znaczenie wychowawcze. Polega on na

ogłoszeniu orzeczenia w zakładzie pracy, w uczelni, w miejscu zamieszkania ukaranego,
w innym właściwym miejscu lub w inny stosowny sposób. Ogłoszenie może nastąpić na koszt
ukaranego.

Środki oddziaływania wychowawczego

−

pouczenie,

−

zwrócenie uwagi,

−

ostrzeżenie,

−

naprawienie wyrządzonej szkody,

−

przeproszenie pokrzywdzonego,

−

uroczyste zapewnienie niedopełniania więcej takiego czynu,

−

zobowiązanie sprawcy do przywrócenia stanu poprzedniego.

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Jakie mogą być formy popełnienia wykroczenia?
2. Na czy polega podżeganie i pomocnictwo?
3. Jaka jest odpowiedzialność karna za podżeganie i pomocnictwo?
4. Co to jest usiłowanie i jaka jest odpowiedzialność karna za usiłowanie?
5. Jakie rodzaje kar przewiduje Kodeks wykroczeń?
6. Na czym polega kara aresztu i kara ograniczenia wolności?
7. Jakie są zasady stosowania kary nagany, zawarte w Kodeksie wykroczeń?
8. Jakie są środki karne przewidziane przez Kodeks wykroczeń?
9. Kiedy jest orzekana nawiązka za popełnienie wykroczenia?
10. Jakie środki oddziaływania wychowawczego zawiera Kodeks wykroczeń?

4.3.2. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zapoznaj się z treścią Kodeksu wykroczeń i odpowiedz na pytania zamieszczone poniżej:

−

Jakie formy popełnienia wykroczenia przewiduje Kodeks wykroczeń?

−

Na czym polega podżeganie?

−

Na czym polega pomocnictwo?

−

Na czym polega usiłowanie?

−

Kiedy usiłowanie nie podlega karze?

−

Jaki jest zakres odpowiedzialności za podżeganie i pomocnictwo w Kodeksie

wykroczeń?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) odszukać w Kodeksie wykroczeń art. 1–17,
2) przeanalizować treść artykułów,
3) odpowiedzieć na zadane w ćwiczeniu pytania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Wyposażenie stanowiska pracy:
–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2
Zgodnie z zapisami Kodeksu wykroczeń, zaklasyfikuj niżej wymienione pojęcia do kar,
ś

rodków karnych lub środków oddziaływania wychowawczego:

a) nawiązka, b) areszt, c) zakaz prowadzenia pojazdów, d) grzywna, e) nagana, f) przepadek
przedmiotów, g) ostrzeżenie, h) ograniczenie wolności, i) pouczenie, j) obowiązek
naprawienia szkody, k) zwrócenie uwagi, l) podanie orzeczenia o ukaraniu do publicznej
wiadomości.
Kary: ...........................................................................................................................................
Ś

rodki karne: ……………………………………………..……………………………………..

rodki oddziaływania wychowawczego: .....................................................................................

Sposób wykonania ćwiczenia.

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania i przepisami kodeksu wykroczeń,

2) przyswoić treść pojęć: kary, środki karne, środki oddziaływania wychowawczego,
3) przeanalizować treść ćwiczenia,
4) zaklasyfikować przedstawione pojęcia do odpowiedniej grupy,
5) zapisać rozwiązanie,
6) przedstawić rozwiązanie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

TAK

NIE

1) określić formy popełnienia wykroczenia?

2) określić, na czym polega podżeganie?

3) scharakteryzować pomocnictwo?

4) scharakteryzować, kiedy zachodzi usiłowanie?

5) określić zasady odpowiedzialności za podżeganie i pomocnictwo?

6) określić warunki odpowiedzialności za usiłowanie?

7) scharakteryzować system kar, środków karnych i środków

oddziaływania wychowawczego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.4. Zasady odpowiedzialności za wykroczenia

4.4.1. Materiał nauczania

Okoliczności uchylające karną bezprawność czynu

Brak znamion społecznej szkodliwości czynu
Do uznania konkretnego czynu za wykroczenie, niezbędne jest istnienie społecznej
szkodliwości tego czynu. Stąd pierwszą okolicznością, która uchyla odpowiedzialność za
wykroczenie jest brak cechy społecznej szkodliwości czynu.

Obrona konieczna (art.15 k.w.)
Nie popełnia wykroczenia, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny zamach
na jakiekolwiek dobro chronione prawem. Zamachem jest zachowanie się człowieka
zmierzające do naruszenia dobra. Zamach jest bezpośredni wtedy, gdy istnieje znaczne
prawdopodobieństwo naruszenia tego dobra (chodzi o zamach rzeczywisty, a nieurojony).
Zamach, który uzasadnia obronę konieczną musi być również bezprawny. Obrona konieczna
powinna być utrzymana w granicach „konieczności”.
Nie należy używać nadmiernych, w stosunku do niebezpieczeństwa zamachu, środków
obrony.
Przekroczenie granicy obrony koniecznej stanowi eksces intensywny, zaś przedwczesna lub
spóźniona obrona stanowi eksces ekstensywny.

Stan wyższej konieczności (art. 16 k.w.)
Nie popełnia wykroczenia, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa
grożącego dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można inaczej uniknąć,
a dobro poświęcone nie przedstawia wartości oczywiście większej niż dobro ratowane.
Istotą stanu wyższej konieczności jest kolizja dóbr, kiedy dla ratowania dobra, któremu
zagraża bezpośrednie niebezpieczeństwo, poświęca się inne dobro. Warunkiem stanu wyższej
konieczności jest proporcja dóbr, polegająca na tym, iż dobro poświęcone nie może mieć
wartości oczywiście większej niż dobro chronione.
Instytucja stanu wyższej konieczności nie ma zastosowania, gdy sprawca poświęca dobro,
które ma szczególny obowiązek chronić nawet z narażeniem się na niebezpieczeństwo
osobiste (np. strażak).

Okoliczności uchylające winę:

−

Nieletniość.

Odpowiedzialność za wykroczenie ponosi osoba, która popełniła czyn zabroniony po
ukończeniu lat 17.

−

Niepoczytalność.
Kodeks wykroczeń uznaje, że nie dopełnia wykroczenia, kto z powodu choroby
psychicznej, upośledzenia umysłowego lub innego zakłócenia czynności psychicznych,
nie mógł w czasie czynu rozpoznać jego znaczenia lub pokierować swoim
postępowaniem.
Ponadto, jeżeli zdolność rozpoznawania znaczenia lub pokierowania postępowaniem była
w znacznym stopniu ograniczona, można odstąpić od wymierzenia kary lub środka
karnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zasad tych nie stosuje się, gdy sprawca wykroczenia wprowadził się w stan nietrzeźwości
lub odurzenia, powodujący wyłączenie lub ograniczenie poczytalności, które przewidywał
lub mógł przewidzieć,

−

Błąd co do niezgodności czynu z prawem (nieświadomość bezprawności).
Nieświadomość tego, że czyn jest zagrożony karą, nie wyłącza odpowiedzialności, chyba
ż

e nieświadomość była usprawiedliwiona,

−

Błąd co do ustawowych znamion wykroczenia (błąd co do faktów).
Nie popełnia wykroczenia umyślnego, kto pozostaje w błędzie co do okoliczności
stanowiącej znamię czynu zabronionego.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie są okoliczności uchylające karną bezprawność czynu?

Na czym polega obrona konieczna?

Jakie warunki muszą być spełnione, aby czyn został zakwalifikowany jako obrona
konieczna?

Na czym polega przekroczenie granic obrony koniecznej?

Na czym polega stan wyższej konieczności?

Jakie są warunki stanu wyższej konieczności?

Jakie są okoliczności uchylające winę?

Jakie są warunki uznania niepoczytalności za okoliczność uchylającą winę?

Jakie są rodzaju błędów i kiedy błąd stanowi okoliczność uchylającą winę?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wskaż na dowolnych, hipotetycznych przykładach, sytuacje przekroczenia granic

obrony koniecznej, jako eksces intensywny i eksces ekstensywny

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) znać definicję obrony koniecznej,
3) wiedzieć, na czym polega przekroczenie granic obrony koniecznej,
4) podać przykłady (co najmniej 2) ekscesu intensywnego i ekstensywnego,
5) krótko opisać, na czym polegało w podanych przykładach, przekroczenie granic obrony
koniecznej,
6) zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika,

−

przykłady analizy przypadków.

Ćwiczenie 2

Korzystając z dostępnych źródeł wiedzy uzupełnij zdania:

1. Nieświadomość tego, że czyn jest zagrożony karą nie zwalnia od
……………………………………………………………………………..……………………

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. Nie popełnia wykroczenia umyślnego kto
…………………………………………………………………………………………………..
3. Nie popełnia wykroczenia, kto w obronie koniecznej odpiera ………..…………………….
…………………………………………………………………………………………………..
4. Nie popełnia wykroczenia, kto w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa
………………………………………………………………………………………….……….
5. Nie popełnia wykroczenia, kto z powodu choroby psychicznej
……………………………………………………………………………………..……………

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1) zapoznać się z materiałem nauczania,
2) znaleźć w Kodeksie wykroczeń potrzebne informacje,
3) przeczytać uważnie treść ćwiczenia,
4) uzupełnić zdania.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

−

komputer z dostępem do Internetu.

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

TAK NIE

1) wymienić okoliczności uchylające bezprawność czynu?

2) scharakteryzować stan obrony koniecznej?

3) określić sytuacje przekroczenia stanu obrony koniecznej?

4) scharakteryzować przesłanki stanu wyższej konieczności?

5) wymienić okoliczności uchylające winę?

6) określić okoliczności, w których stan niepoczytalności uchyla winę?

7) określić znaczenie błędu dla odpowiedzialności za wykroczenie?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5. Wykroczenia przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu
oraz inne

4.5.1. Materiał nauczania

Rozdział VIII – Wykroczenia przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu
W rozdziale tym wyodrębnić można 4 grupy wykroczeń.
1)

wykroczenia porządkowe o charakterze publicznym:

−

publiczne i demonstracyjne okazywanie lekceważenia narodowi polskiemu,

−

Rzeczypospolitej Polskiej lub jej konstytucyjnym organom (art. 49);

−

nieopuszczenie zbiegowiska publicznego pomimo wezwania właściwego organu (art. 50),

−

naruszenie przepisów dotyczących zgromadzeń (art. 52).

2) wykroczenia polegające na zakłóceniu porządku lub spokoju w miejscach
publicznych:

−

zakłócenie porządku lub spokoju publicznego albo wywołanie zgorszenia (art. 51);

−

publiczne nawoływanie do popełnienia przestępstwa lub jego pochwalanie (art. 52a),

−

wykroczenia przeciwko przepisom o zachowaniu się w miejscach publicznych (art.54),

−

kąpiel w miejscu niedozwolonym (art.55),

−

ebranie w miejscu publicznym przez osobę mającą środki egzystencji lub zdolną do

pracy (art.58).

3) wykroczenia polegające na naruszaniu przepisów w kwestii:

−

przeprowadzania zbiórek (art. 56–57),

−

wykonywania działalności gospodarczej bez wymaganego zezwolenia (art. 60, 1),

−

przywłaszczania sobie stanowiska, tytułu lub stopnia oraz naruszaniu przepisów,

−

dotyczących oznak lub mundurów (art. 61),

−

prowadzenia działalności telekomunikacyjnej bez wymaganego zezwolenia (art. 63).

4) pozostałe, różne co do istoty wykroczenia:

−

umieszczanie w miejscu publicznym do tego nie przeznaczonym ogłoszeń, bez zgody

−

zarządzającego tym miejscem (art. 63a),

−

niedopełnienie przez właściciela, administratora, dozorcę lub użytkownika

nieruchomości

−

obowiązku właściwego jej oznakowania (art. 64),

−

używania oleju opałowego do celów napędowych (art.52b).

Rozdział IX – Wykroczenia przeciwko instytucjom państwowym, samorządowym
i społecznym
Rozdział ten obejmuje 2 grupy wykroczeń.
1) wkroczenia polegające na:

−

wprowadzeniu w błąd organu państwowego, co do danych dotyczących tożsamości (art.
65),

−

wywołaniu fałszywym alarmem, informacją lub innym sposobem niepotrzebnej
czynności organu państwowego lub instytucji użyteczności publicznej (art. 66).

2) wykroczenia polegające na:

−

niszczeniu, usuwaniu lub uszkadzaniu ogłoszeń, plakatów lub znaków (art. 67 i 69),

−

wyrabianiu, posiadaniu lub zamawianiu, wbrew przepisom, pieczęci, godła lub znaku
(art. 68).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rozdział X – Wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu osób i mienia
Grupuje liczne stany faktyczne wykroczeń, których istota polega na sprowadzeniu lub
stworzeniu potencjalnego niebezpieczeństwa, albo na nie zawiadomieniu o grożącym
niebezpieczeństwie.
Najistotniejsze są tu następujące wykroczenia:

−

podejmowanie czynności przez osobę do nich niezdolną, jeżeli może to wywołać,

−

niebezpieczeństwo dla życia lub zdrowia (art. 70),

−

sprowadzenie takiego niebezpieczeństwa przez wadliwe wykonanie urządzeń (art. 71),

−

nie zabezpieczenie, wbrew obowiązkowi, miejsca niebezpiecznego (art. 72),

−

niedopełnienie obowiązku zawiadomienia odpowiedniego organu lub osoby o wiadomym
mu niebezpieczeństwie grożącym życiu lub zdrowiu człowieka albo mieniu w znacznych
rozmiarach (art. 73),

−

niszczenie lub czynienie niezdatnym do użytku znaków ostrzegających o niebezpieczeństwie
(art. 74),

−

niezachowanie należytej ostrożności przy wywieszaniu lub wystawianiu ciężkich
przedmiotów oraz rzucaniu nimi, wylewaniu płynów, nieczystości itp. (art. 75),

−

rzucanie kamieniami w pojazd mechaniczny będący w ruchu (art. 76),

−

niezachowanie ostrożności związanej z trzymaniem zwierzęcia (art.77–78),

−

zaniechanie obowiązków związanych z właściwy oświetleniem miejsc publicznych
(art. 79),

−

uszkodzenie wału przeciwpowodziowego lub urządzeń ochrony brzegów wód (art. 80–81),

−

naruszanie przepisów dotyczących bezpieczeństwa przeciwpożarowego (art. 82),

−

niezachowanie ostrożności przy obchodzeniu się materiałami wybuchowymi lub
łatwopalnymi oraz naruszenie przepisów o ich wyrobie, sprzedaży, przechowywaniu,
używaniu, lub przewożeniu (art. 83).

Rozdział XI – Wykroczenia przeciwko bezpieczeństwu i porządkowi w komunikacji
Zawiera kompleksowe normowanie wykroczeń drogowych.
Można tu wyodrębnić:
1) wykroczenia zagrażające bezpieczeństwu w komunikacji a mianowicie:

−

prowadzenie pojazdu mechanicznego lub innego pojazdu w ruchu lądowym, wodnym
lub powietrznym, w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka
(art. 87),

−

prowadzenie lub pozostawienie pojazdu bez wymaganego oświetlenia (art. 88),

−

nie oznaczenie przeszkody na drodze, jeżeli może to zagrażać bezpieczeństwu ruchu
(art. 84),

−

spowodowanie niebezpieczeństwa w ruchu przez niezachowanie należytej ostrożności
(art. 86 i 98),

−

dopuszczanie do ruchu kierowcy niesprawnego lub pojazdu nie wyposażonego należycie
w wymagane urządzenia lub przyrządy(art.96),

−

posiadanie w pojeździe urządzeń właściwych pojazdom uprzywilejowanym i używanie
ich (art. 96a),

−

niestosowanie się do znaku, sygnału drogowego lub poleceń osoby uprawnionej (art. 92),

−

niszczenie, uszkodzenie lub samowolne wyłącznie sygnału ostrzegawczego (art. 85),

−

dopuszczenie, wbrew obowiązkowi opieki lub nadzoru, do przebywania małoletniego,
który nie ukończył 7 lat, na drodze publicznej lub na torach pojazdu szynowego (art. 89),

−

nieudzielanie niezwłocznej pomocy ofierze wypadku drogowego (art. 93).

2) inne przepisy zawarte w tym rozdziale dotyczą:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

utrzymywania drogi w należytym stanie (art. 101–103),

−

uszkadzania dróg lub poboczy (art. 99–100),

−

naruszania przepisów porządkowych (art. 94–95 i 95a).

Rozdział XII – Wykroczenia przeciwko osobie
Rozdział ten zawiera 2 grupy w wykroczeń.
1) wykroczenia:

−

złośliwego wprowadzania w błąd lub niepokojenie innej osoby (art. 107),

−

szczucia psem człowieka (art. 108).

2) wykroczenia przeciwko osobom małoletnim lub bezradnym:

−

skłanianie do żebrania (art. 104),

−

dopuszczenie do przebywania w okolicznościach niebezpiecznych dla zdrowia (art. 106),

−

dopuszczenie do popełnienia przez nieletniego przestępstwo lub wykroczenia,
wskazującego na jego demoralizację, wskutek rażącego naruszenia obowiązków
wynikających z władzy rodzicielskiej (art. 105).

Rozdział XIII – Wykroczenia przeciwko zdrowiu
Zawiera 2 grupy wykroczeń:
1) wykroczenia polegające na naruszeniu przepisów sanitarnych:

−

zanieczyszczanie wody (art. 109),

−

naruszenie przepisów sanitarnych w produkcji lub obrocie środkami spożywczymi
(art. 110–112),

−

przy świadczeniu usług (art. 113),

−

przy uboju i obrocie mięsem (art. 118).

2) wykroczenia polegające na naruszeniu przepisów o zapobieganiu i leczeniu chorób:

−

uchylanie się od obowiązku szczepień ochronnych lub badań (art. 114–115),

−

nieprzestrzeganie nakazów i zakazów zawartych w przepisach o zapobieganiu chorobom
zakaźnym, wenerycznym i ich zwalczaniu (art. 116).

Rozdział XIV – Wykroczenia przeciwko mieniu
Wyodrębnia 2 kategorie wykroczeń.
1) wykroczenia, które tradycyjnie występowały w prawie wykroczeń:

−

drobna kradzież ogrodowa (art. 123),

−

nie zawiadomienie w ciągu 14 dni o znalezieniu cudzej rzeczy lub przybłąkaniu się
cudzego zwierzęcia (art. 125),

−

samowolne użycie cudzej rzeczy ruchomej (art. 127),

−

wykroczenie gry hazardowej (art. 128),

−

wyrabianie, posiadanie lub nabywanie wytrychów i kluczy do cudzych pomieszczeń
(art. 129).

2) wykroczenia powstałe z przekwalifikowania niektórych drobnych przestępstw:

−

kradzież, przywłaszczenie, zniszczenie lub uszkodzenie cudzej rzeczy, której wartość nie
przekracza 250 złotych (art. 119–124),

−

wyrąb, kradzież lub przywłaszczenie drzewa, którego wartość nie przekracza 75 zł
(art. 120),

−

paserstwo mienia lub drzewa (o podanych wyżej wartościach) (art. 122),

−

kradzież, przywłaszczenie lub zniszczenie rzeczy przedstawiającej wartość niemajątkową
(art. 126),

−

szalbierstwo (art. 121).
Należy podkreślić, że kradzież, przywłaszczenie, zniszczenie lub uszkodzenie oraz

paserstwo mienia o wartości wyższej niż 250 złotych stanowią przestępstwa. Są przestępstwami

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

również wtedy, gdy wprawdzie wartość przedmiotu nie przekracza kwoty 250 zł (wartość
drzewa 75 zł), lecz przedmiotem czynu jest broń, amunicja, materiały lub przyrządy
wybuchowe, albo gdy sprawca dokonuje kradzieży z włamaniem lub używa gwałtu na osobie
lub groźby lub doprowadza człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności (art. 130).

Rozdział XV – Wykroczenia przeciwko interesom konsumentów
Zawiera liczne stany faktyczne, dotyczące głownie wykroczeń polegających na drobnych
oszustwach handlowych co do ilości i wagi ,gatunku lub ceny (do wartości 100 zł).
Analogiczne czyny, gdzie wartość szkody po stronie konsumenta przekracza kwotę 100
złotych, są przestępstwami.
Inne kategorie wykroczeń tego rozdziału to;

−

ukrywanie przed nabywcą towaru (art. 135),

−

usuwanie oznaczeń towaru, cen, nie uwidacznianie cen (art. 136–137),

−

spekulacja biletami na imprezy (art. 133),

−

pobieranie za usługi opłat wyższych od obowiązujących lub nieuzasadniona odmowa
usługi (art. 138),

−

wykroczenia polegające na zawieraniu w nieuczciwy sposób umów z klientem (art. 138a,
138b, 138c).

Rozdział XVI – Wykroczenia przeciwko obyczajności publicznej
Zawiera wykroczenia obejmujące:

−

publiczne, nieobyczajne wybryki (art. 140),

−

umieszczanie w miejscu publicznym nieprzyzwoitych ogłoszeń, napisów lub rysunków
albo używanie nieprzyzwoitych słów (art. 141),

−

natarczywe propozycje dokonania czynu nierządnego, w celu uzyskania korzyści
materialnej (art. 142).

Rozdział XVII – Wykroczenia przeciwko urządzeniom użytku publicznego
Grupuje wykroczenia polegające na:

−

utrudnianiu lub uniemożliwianiu (ze złośliwości lub swawoli) korzystania z urządzeń
przeznaczonych do użytku publicznego jak: telefony, oznaczenia ulic, urządzenia
alarmowe, automaty, instalacje oświetleniowe, ławki i. t. p. (art. 143),

−

uszkadzanie i niszczenie zieleni i trawników w miejscach przeznaczonych do użytku
publicznego (art. 144),

−

zanieczyszczanie lub zaśmiecanie miejsc dostępnych dla publiczności (art. 145).

Rozdział XVIII – Wykroczenia przeciwko obowiązkowi ewidencji
Dotyczą:

−

niedopełnienia obowiązku zgłoszenia w urzędzie stanu cywilnego faktu urodzenia lub
zgonu (art. 146),

−

uchylanie się od obowiązku meldunkowego (art. 147),

−

niedopełnienie obowiązku dokonania wpisu do wymaganego rejestru przy prowadzeniu
zakładu opieki zdrowotnej (art. 147a).

Rozdział XIX – Szkodnictwo, leśne, polne i ogrodowe
Ostatni rozdział Kodeksu wykroczeń normuje zwalczanie szkodnictwa leśnego, polnego
i ogrodowego. Zawiera on szereg stanów faktycznych wykroczeń polegających na
wyrządzaniu drobnych szkód w gospodarce leśnej lub polnej oraz uszkodzenia cudzego
ogrodu warzywnego lub owocowego (art. 148–166).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.5.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1. Z ilu rozdziałów składa się część szczególna Kodeksu wykroczeń?
2. W którym rozdziale zawarte są przepisy dotyczące wykroczeń przeciwko urządzeniom

użytku publicznego?

3. Jaką kategorię wykroczeń normuje rozdział VIII Kodeksu wykroczeń?
4. Jakie są rodzaje wykroczeń przeciwko porządkowi i spokojowi publicznemu?
5. Jakie są rodzaje wykroczeń przeciwko bezpieczeństwu osób i mienia?
6. Jakie są przewidziane w Kodeksie wykroczeń kary za prowadzenie pojazdu?
mechanicznego w stanie po użyciu alkoholu lub podobnie działającego środka?
7. Jaka jest wartość mienia, do wysokości, której kradzież lub przywłaszczenie stanowi

wykroczenie?

8. W stosunku, do jakich przedmiotów i sytuacji nie stosuje się granicznej kwoty szkody,

przy kwalifikacji czynu, jako wykroczenia bądź przestępstwa?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie Kodeksu wykroczeń (art. 119, 120, 122, 130), uzupełnij podane poniżej

zdania:

−

Kradzież, przywłaszczenie, zniszczenie lub uszkodzenie cudzej rzeczy, której wartość nie
przekracza 250 zł to
………………………………………………………………………………………………

−

Kradzież z włamaniem, której wartość nie przekracza 250 zł to
………………………………………………………………………………………………

−

Wyrąb, kradzież lub przywłaszczenie drzewa, którego wartość nie przekracza 75 zł to
…………………………………………………………………….……………………..…

−

Doprowadzenie człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności, w celu
przywłaszczania jego mienia, którego wartość nie przekracza 250 zł to

……………………………………………………………………….………………………

Nabywanie mienia do wartości 250 zł, pochodzącego z kradzieży lub przywłaszczenia albo
pomoc w jego zbyciu lub ukryciu to

…………………………………………………………………………………………

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

przeanalizować treść art.119, 120, 122, 130, Kodeksu wykroczeń,

dokonać kwalifikacji czynów przedstawionych w ćwiczeniu,

dokonać odpowiednich wpisów,

przedyskutować wypracowane rozwiązanie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 2

Na podstawie dotychczas zgromadzonej wiedzy i znajomości Kodeksu wykroczeń,

dokonaj klasyfikacji niżej opisanych czynów, jako przestępstwa lub wykroczenia.

−

Sprawca doprowadzając ofiarę do stanu nieprzytomności, zabrał jej w celu
przywłaszczenia, mienie wartości 180 zł.

−

Sprawca dokonał kradzieży z włamaniem i zabrał cudzą rzecz ruchomą wartości 230 zł.

−

Sprawca przywłaszczył sobie z lasu powalone drzewo wartości 75 zł.

−

Sprawca przywłaszczył sobie cudza rzecz ruchoma o wartości 249 zł.

−

Sprawca usiłował ukraść cudzy rower wartości 250 zł.

Przestępstwo: …………………………………………………………………………………
Wykroczenie: …………………………………………………………………………………

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

wykorzystać znajomość treści art.119, 120 i 130 Kodeksu wykroczeń,

dokonać prawidłowej klasyfikacji czynów,

wpisać odpowiedzi,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.5.4.

prawdzian postępów

Czy potrafisz:

TAK NIE

1) scharakteryzować pojęcie wykroczenia?

2) określić formę popełnienia wykroczenia?

3) scharakteryzować zasady odpowiedzialności za wykroczenie?

4) zinterpretować zapisy kodeksu wykroczeń?

5) określić kategorię czynu zabronionego?

6) zakwalifikować czyn do kategorii wykroczeń?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6. Źródła, zakres uregulowań i podział prawa karnego

4.6.1. Materiał nauczania

Katalog powszechnie obowiązujących źródeł prawa w Rzeczypospolitej Polskiej zawarty

jest w art. 87.1. Konstytucji RP. Zgodnie z tym przepisem, źródłami prawa są: Konstytucja,
ustawy, ratyfikowane umowy międzynarodowe oraz rozporządzenia.

Wszystkie przepisy prawa obowiązującego w Polsce, w tym także prawa karnego, muszą

być zgodne z ustawą zasadniczą; Konstytucją RP.
Konstytucja wyznacza ramy prawa karnego, których ustawodawcy nie wolno przekroczyć.
Szczególne znaczenie, jako źródło prawa mają ratyfikowane umowy międzynarodowe.
Część tych umów dotyczy tylko zobowiązań pod adresem państw- stron, aby w określony
sposób ukształtowały swoje ustawodawstwo np. dwustronne postanowienie o uznaniu
jakiegoś czynu za przestępstwo ścigane w państwach- stronach umowy.
Tego rodzaju postanowienia umów wpływają na polskie prawo karne za pośrednictwem
ustawodawcy. Inne umowy międzynarodowe zawierają w swojej treści przepisy, które mogą
być stosowane bezpośrednio.

Zgodnie z zapisem art. 91 Konstytucji RP, ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej

ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest
bezpośrednio stosowana, chyba ż e jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy.
Umowa międzynarodowa ratyfikowana, za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma
pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.
W kodeksie karnym w art. 5 stwierdza się, że nie stosuje się zasady terytorialności
odpowiedzialności karnej, jeżeli umowa międzynarodowa, której RP jest stroną stanowi
inaczej.
Rozporządzenia stanowią również źródło prawa, są to akty prawne, wykonawcze w stosunku
do ustaw. Wydawane są na podstawie upoważnienia ustawowego.

Źródła prawa karnego

ródłem prawa karnego w Polsce może być tylko ustawa. Zgodnie z treścią art. 1, par 1

Kodeksu karnego, odpowiedzialności karnej może podlegać ten tylko, „kto popełnia czyn
zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązująca w czasie jego popełnienia”.
Ustawą, która stanowi podstawowy trzon prawa karnego, jest Kodeks karny uchwalony przez
Sejm w dniu 6 czerwca 1997 r., który wszedł w życie 1 września 1998 r. (Dz. U. Nr 88, poz.
553 z późn. zm.).

Kodeks karny nie stanowi jednak wyłącznego źródła prawa karnego. Przepisy karne

zawarte są, bowiem, w szeregu ustaw dodatkowych (szczególnych), tworzących tzw.
pozakodeksowe prawo karne. Jest to cały zbiór ustaw regulujących różne dziedziny życia. Np.
prawo budowlane, prawo lokalowe, ustawa o przeciwdziałaniu narkomanii, ustawa o ochronie
osób i mienia, itd. Przekroczenie niektórych reguł postępowania, zawartych w tych ustawach,
zagrożone jest przez przepisy o charakterze prawnokarnym. Przepisy karne znajdują się
zwykle na końcu ustawy jak np. art. 48–50 ustawy o ochronie osób i mienia.

ródeł prawa karnego nie stanowią: orzecznictwo sądowe, zwyczaje oraz poglądy

przedstawicieli nauki prawa. Prawo karne w znaczeniu szerokim (largo), obejmuje obok
prawa karnego materialnego, także prawo karne procesowe (postępowanie karne, proces
karny) oraz prawo karne wykonawcze.
Przedmiotem zainteresowania prawa karnego jest określenie katalogu czynów zabronionych,
które uznane zostają za takie, ze względu na swój społecznie szkodliwy charakter.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Prawo karne wskazuje też, jakie kary i inne środki karne mogą być orzekane względem
sprawców przestępstw. Formułuje ono zasady odpowiedzialności karnej, czyli reguły, na
podstawie, których dochodzi do pociągnięcia sprawcy do odpowiedzialności karnej.

Prawo karne materialne
Dziedzina prawa określająca, jakie zachowania(czyny) uznane są za zabronione, jakie kary
i środki karne grożą za ich popełnienie oraz jakie są zasady odpowiedzialności za takie czyny.

Prawo karne procesowe
Dziedzina prawa regulującą postępowanie w sprawach o przestępstwa, zmierzające do
wykrycia sprawcy przestępstwa i jego osądzenia. Jest to zespół norm określających między
innymi: zasady procesu karnego, przesłanki jego dopuszczalności, uprawnienia i obowiązki
uczestników postępowania, rodzaje rozstrzygnięć, zapadających w trakcie procesu karnego
oraz sposoby ich zaskarżania. Uregulowania dotyczące procesu karnego zawarte są w ustawie
z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 556 z późn.
zm.).

Prawo karne wykonawcze
Zespół norm regulujących sposób wykonywania kar i środków karnych orzeczonych
w procesie karnym, na podstawie przepisów prawa karnego materialnego. Formułuje ono
również uprawnienia osób skazanych oraz określa właściwość organów, biorących udział
w wykonaniu orzeczonych kar i innych środków. Unormowania te zawarte są w ustawie
z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.).

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń

Jaki jest system źródeł prawa obowiązujący w RP?

Jakie są źródła prawa karnego?

Jaki jest zakres uregulowań prawa karnego w znaczeniu szerokim?

Jaki jest podział prawa karnego?

Jaki jest zakres unormowań prawa karnego materialnego?

Jaki jest zakres unormowań prawa karnego procesowego?

Jaki jest zakres unormowań prawa karnego wykonawczego?

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie poznanego materiału nauczania (poradnik ucznia – 4.6), uzupełnij zdania:

−

ródłem prawa karnego może być tylko

……………………………………………………………………………………………

−

Prawo karne, w sensie szerokim dzieli się na
……………………………………………………………………………………………

−

Prawo karne materialne zawarte jest w
……………………………………………………………………………………………

−

Prawo karne procesowe zawarte jest w
……………………………………………………………………………………………

−

Prawo karne wykonawcze zawarte jest w
……………………………………………………………………………………………

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

przeczytać materiał nauczania,

uzupełnić zdania podane w ćwiczeniu,

zaprezentować ćwiczenie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika,

−

komputer z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 2

Na podstawie poznanego materiału nauczania, określ przynależność zagadnień do

zakresu unormowań odpowiedniej gałęzi prawa karnego i wpisz skróty: k.k., k.p.k., k.k.w.,
(oznaczające: kodeks karny, kodeks postępowania karnego i kodeks karny wykonawczy).

−

Zachowania się sprawcy uznane za czyny zabronione:

−

Normy określające zasady procesu karnego:

−

Sposób wykonywania kar i środków karnych:

−

Katalog czynów zabronionych:

−

Uprawnienia i obowiązki uczestników postępowania karnego:

−

Uprawnienia osób skazanych:

−

Zasady odpowiedzialności karnej:

−

Rozstrzygnięcia zapadające w procesie karnym:

−

Wykaz kar i środków karnych:

−

Właściwość organów w wykonywaniu orzeczonych kar:

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

przeczytać uważnie treść ćwiczenia,

wpisać odpowiedni skrót przy każdym zdaniu,

przedstawić nauczycielowi do oceny wykonane ćwiczenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kodeks karny, kodeks postępowania karnego i kodeks karny wykonawczy,

−

komputer z dostępem do Internetu,

–

papier formatu A4, przybory do pisania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.6.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

TAK NIE

1) wymienić źródła prawa karnego?

2) określić, czym zajmuje się prawo karne w sensie szerokim?

3) dokonać podziału prawa karnego ?

4) określić zakres uregulowań prawa karnego materialnego?

5) określić zakres uregulowań prawa karnego procesowego?

6) określić, czym zajmuje się prawo karne wykonawcze?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.7. Przestępstwo i formy popełnienia przestępstwa

4.7.1. Materiał nauczania

Przestępstwo

Czyn zabroniony pod groźbą kary, przez ustawę obowiązującą w czasie jego

popełnienia, zawiniony, którego społeczna szkodliwość jest więcej niż znikoma.
Z przestępstwem mamy do czynienia w sytuacji, gdy zachodzą wszystkie wyżej wymienione
elementy. Brak któregokolwiek z nich, wyłącza przestępność czynu.
Przestępstwo jest to czyn człowieka, czyli świadome, zależne od jego woli zachowanie, które
może przyjąć postać działania lub zaniechania tj. powstrzymania się od obowiązku
określonego działania (zachowania).
Przykładem przestępstwa z zaniechania jest np. nieudzielanie pomocy osobie znajdującej się
w niebezpieczeństwie (art. 162).
Czyn ten musi być bezprawny, czyli sprzeczny z prawem w sposób wyraźny, zabroniony
przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia, poprzez wprowadzenie ustawowego
opisu zabronionego zachowania, pod groźbą kary.

Przestępstwo jest zawsze czynem zawinionym.

Wina stanowi niezbędny element przestępstwa. Nie popełnia przestępstwa sprawca czynu
zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w chwili czynu – (art. 1 par. 3).
Aby można było sprawcę pociągnąć do odpowiedzialności karnej, nie wystarczy
stwierdzenie, że zachował się on w sposób opisany w przepisie prawa karnego, konieczne jest
jeszcze przypisanie mu winy.
Na przykład czyn popełniony przez osobę niepoczytalną może być czynem zabronionym, ale
nie będzie przestępstwem, ponieważ osobie niepoczytalnej nie można przypisać winy.

Wina może mieć formę:

−

winy umyślnej,

−

winy nieumyślnej,

−

winy mieszanej.

Wina umyślna występuje, gdy sprawca miał zamiar popełnienia przestępstwa.
Zamiar popełnienia przestępstwa może wystąpić w dwóch odmianach, jako:

−

zamiar bezpośredni – gdy sprawca chce popełnić czyn zabroniony i to czyni, np. kradnie,
ponieważ chce ukraść, zabija, ponieważ chce zabić,

−

zamiar ewentualny – gdy sprawca przewiduje możliwość popełnienia czynu
zabronionego i na to się godzi, np. sprawca napadu pozostawia ofiarę ranną
i nieprzytomną na odludziu, na 30 stopniowym mrozie. Sprawca zdaje sobie sprawę
z tego, że ofiara zamarznie, lecz godzi się na to.

Wina nieumyślna występuje, gdy sprawca nie ma zamiaru popełnienia czynu

zabronionego, popełnia go jednak na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych
okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia czynu przewidywał lub mógł przewidzieć,
np. osoba posiadająca pozwolenie na posiadanie broni palnej, pozostawia ją na chwilę na stole
w pokoju i udaje się do łazienki. W tym czasie wraca do domu, ze szkoły dziecko, zwraca
uwagę na pistolet i bawiąc się bronią rani się w nogę.
W prawie karnym wyróżnia się dwie formy nieumyślności: lekkomyślność i niedbalstwo.
Lekkomyślność zachodzi wtedy, gdy sprawca naruszając zasady ostrożności, w sposób
ś

wiadomy przewiduje możliwość popełnienia czynu zabronionego, ale przypuszcza, że go

uniknie. Sprawca mając świadomość nieostrożnego zachowania, nie podejmuje kroków do
jego korekty.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Niedbalstwo polega na tym, że sprawca narusza reguły ostrożności, jakie wymagane są
w danej sytuacji, a przy tym możliwości popełnienia czynu zabronionego nie przewiduje,
chociaż mógł ją przewidzieć. Sprawca nie ma świadomości, że swoim zachowaniem narusza
reguły ostrożności i nie przewiduje możliwości popełnienia czynu zabronionego.

Wina mieszana (kombinowana) polega na tym, że część znamion przestępstwa objęte

jest winą umyślną, a część winą nieumyślną, np. osoba bierze udział w bójce, ponieważ chce
brać w niej udział (zamiar bezpośredni), traktując to jako pewien rodzaj sportu, nie chce
jednak, żeby bójka skończyła się ciężkim uszczerbkiem na zdrowiu lub śmiercią jednego z jej
uczestników.
W przypadku jednak śmierci jednego z uczestników bójki, sprawca może zostać oskarżony
o udział w bójce ze skutkiem śmiertelnym, gdyż następstwo czynu zabronionego bójki mógł
przewidzieć.

Przestępstwo to czyn, którego społeczna szkodliwość jest więcej niż znikoma. Przy

ocenie stopnia społecznej szkodliwości czynu sąd bierze pod uwagę rodzaj i charakter
naruszonego dobra, rozmiary wyrządzonej lub grożącej szkody, sposób i okoliczności
popełnienia czynu, wagę naruszonych przez sprawcę obowiązków jak również postać
zamiaru, motywacje sprawcy, rodzaj naruszonych reguł ostrożności i stopień ich naruszenia
(art. 115, par. 2).
Przestępstwo może być zbrodnią lub występkiem.

Zbrodnia
Czyn zabroniony, zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy niż od lat 3 albo
karą surowszą. Zbrodnia może być popełniona tylko z winy umyślnej. Dolną granicę
zagrożenia karą za zbrodnię stanowi pozbawienie wolności od lat 3, górną granicę, kara
pozbawienia wolności do lat 15. Pod pojęciem kary surowszej należy rozumieć kary: 25 lat
pozbawienia wolności albo dożywotniego pozbawienia wolności.

Występek
Czyn zabroniony, zagrożony karą grzywny, powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia
wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc. Występek można popełnić
także z winy nieumyślnej, jeżeli ustawa tak stanowi. Dolną granicą zagrożenia karą za
występek jest kara grzywny powyżej 30 stawek dziennych, górna może być orzekana od 10
do 360 stawek dziennych, zaś stawka dzienna nie może być niższa niż 10 zł, ani przekraczać
2 000 zł. Kara ograniczenia wolności za występek może trwać najkrócej jeden miesiąc,
najdłużej 12 miesięcy. Kara pozbawienia wolności za występek może być orzekana od
1 miesiąca do 15 lat.

Formy popełnienia przestępstwa
Formy zjawiskowe przestępstwa to:

−

sprawstwo,

−

współsprawstwo,

−

sprawstwo kierownicze,

−

sprawstwo polecające,

−

podżeganie,

−

pomocnictwo.

Sprawstwo
Zwane jest także jednosprawstwem i polega na działaniu jednej osoby, która popełnia
przestępstwo sama. Sprawca sam jeden, osobiście realizuje znamiona określonego czynu
zabronionego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Współsprawstwo
Występuje, jeżeli co najmniej dwie osoby wspólnie i w porozumieniu dokonują przestępstwa.
W wyróżnieniu tej formy popełnienia przestępstwa ważne jest stwierdzenie porozumienia
i wspólnej realizacji znamion czynu zabronionego.
Porozumienie może być zawarte w sposób wyraźny lub dorozumiany. Jego zawarcie może
nastąpić przed popełnieniem lub w trakcie realizacji czynu zabronionego.

Sprawstwo kierownicze
Polega na kierowaniu wykonaniem przez inną osobę czynu zabronionego. Zachodzi ono
wówczas, gdy osoba kierująca realizacją czynu zabronionego przez inna osobę, ma
możliwość faktycznego panowania nad przebiegiem całej bezprawnej akcji. Od decyzji
sprawcy kierowniczego zależy rozpoczęcie, prowadzenie i ewentualne przerwanie
przestępstwa.

Sprawstwo polecające
Zachodzi, gdy jedna osoba poleca wykonanie czynu zabronionego, wykorzystując
uzależnienie innej osoby od siebie. Pomiędzy sprawcą polecającym a sprawcą rzeczywistym
istnieje pewien stosunek podporządkowania, wynikający np. z podległości służbowej
(podwładny – przełożony) albo z nieformalnego autorytetu sprawcy polecającego w grupie.
Polecenie dokonania przestępstwa może być wydane w dowolnej formie, ważne jest tylko,
aby jego odbiorca zrozumiał je i podporządkował się jego treści.

Podżeganie
Polega na nakłanianiu innej osoby do dokonania czynu zabronionego. Formy nakłaniania
mogą przybrać postać wszelkich działań, których celem ma być wzbudzenie u osoby
podżeganej zamiaru popełnienia czynu zabronionego. Może to być w formie namowy,
groźby, obietnicy korzyści itp. Nakłaniać można nie tylko słowami, ale również gestami.
Podżeganie musi być nakłanianiem do czynu, nie tylko wzbudzaniem nienawiści. Podżegacz
musi działać w zamiarze bezpośrednim i musi chcieć, by podżegany popełnił dany czyn.
Podżeganie musi być skierowane do konkretnej osoby lub grupy osób.

Pomocnictwo
Polega na ułatwianiu innej osobie popełnienie czynu zabronionego, w zamiarze, aby inna
osoba dokonała czynu zabronionego, pomocnik swoim zachowaniem ułatwia jej, jego
popełnienie, w szczególności dostarczając narzędzi, środka przewozu, udzielając rady lub
informacji. Pomocnictwo może być popełnione tylko umyślnie, w zamiarze bezpośrednim lub
ewentualnym.
Pomocnictwo może być także zrealizowane przez zaniechanie, gdy wbrew szczególnemu,
prawnemu obowiązkowi niedopuszczenia do popełnienia czynu zabronionego, swoim
zachowaniem ułatwia się innej osobie jego popełnienie. Pomocnictwo może być dokonane
przed czynem lub w trakcie czynu, zaś udzielenie pomocy po popełnieniu czyny
zabronionego może wypełniać znamiona poplecznictwa lub paserstwa.

Formy stadialne przestępstwa
Przygotowanie
Zachodzi wtedy, gdy sprawca w celu popełnienia czynu zabronionego (zamiar bezpośredni)
podejmuje czynności mające stworzyć warunki do przedsięwzięcia czynu zmierzającego
bezpośrednio do jego dokonania. W tym celu w szczególności: wchodzi w porozumienie
z inną osobą, uzyskuje lub przysposabia środki, zbiera informacje lub sporządza plan
działania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Usiłowanie
Zachodzi wtedy, sprawca swoim zachowaniem bezpośrednio zmierza do dokonania czynu
zabronionego, które jednak nie następuje. Usiłowanie może być popełnione w zamiarze
bezpośrednim lub ewentualnym, nie odnosi się do przestępstw nieumyślnych i popełnionych
z winy mieszanej, gdyż nieumyślność wyklucza zamiar. Usiłowanie odnosi się zarówno
do działania jak i zaniechania działania.
Ocena, czy sprawca bezpośrednio czy pośrednio zmierzał do dokonania, decyduje o tym czy
mamy do czynienia z usiłowaniem czy z przygotowaniem.

Dokonanie
Polega na wypełnieniu działaniem wszystkich znamion przestępstwa. Jest ostatnim stadium
w tzw. pochodzie przestępstwa, na który składają się: zamiar, przygotowanie, usiłowanie
i dokonanie.

4.7.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonywania ćwiczeń

Co to jest przestępstwo?

Jaką postać może mieć przestępstwo?

Co oznacza, że przestępstwo jest czynem bezprawnym?

Co oznacza, że przestępstwo jest czynem zawinionym?

Jakie są rodzaje zamiaru?

Na czym polega zamiar bezpośredni i ewentualny?

Jakie są rodzaje winy?

Na czym polega wina umyślna?

Na czym polega wina nieumyślna?

10.

Na czym polega wina mieszana?

11.

Jak dzielimy przestępstwa?

12.

Co to jest zbrodnia?

13.

Co to jest występek?

14.

Jakie są formy zjawiskowe przestępstwa?

15.

Na czym polega współsprawstwo?

16.

Na czym polega sprawstwo kierownicze?

17.

Na czym polega sprawstwo polecające?

18.

Jakie są formy stadialne przestępstwa?

19.

Na czym polega usiłowanie ?

20.

Co składa się na kolejne etapy tzw. pochodu przestępstwa?

4.7.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Na podstawie posiadanej wiedzy z materiału nauczania, określ dla poniższych

przypadków rodzaj zamiaru i winy:

1. Sprawca przekonany, że dom stojący na odludziu jest pusty, włamuje się do niego, w celu
dokonania kradzieży. Nieoczekiwanie zastaje wewnątrz domownika. Dochodzi do
szarpaniny, w trakcie której sprawca popycha domownika, a ten padając, uderza głową
o metalową kratę. Sprawca zabiera łup i ucieka, zostawiając nieprzytomnego człowieka
z mocnym krwotokiem z rany. W wyniku wykrwawienia, człowiek ten umiera.
zamiar: ………..………………………………………………………………………………..
wina: …………….……………………………………………………………………………..

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. Osoba wyrzuca przez okno ciężki przedmiot, który spadając rani przechodnia.
zamiar: ……….…………………………………………………………………………………
wina: ............................................................................................................................................
3. Sprawca chce podpalić stodołę sąsiada i w tym celu dokonuje zakupu pojemnika
z benzyną, po czym, nocą idzie pod stodołę sąsiada, rozlewa benzynę i rzuca zapalona
zapałkę, stodoła zapala się.
zamiar: ………………………………………………………………………………………….
wina: ……………………………………………………………………………………………

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

przyswoić sobie pojęcia: zamiar bezpośredni i ewentualny, wina umyślna, nieumyślna
i mieszana.

3) przeczytać uważnie treść ćwiczenia,
4) określić, jaki rodzaj zamiaru i winy zachodzi w podanych przykładach,
5) wpisać odpowiedni rodzaj zamiaru i winy w miejscu odpowiedzi,
6) przedstawić rozwiązanie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Na podstawie przepisów kodeksu karnego i posiadanej wiedzy z materiału nauczania,

wskaż kiedy mamy do czynienia z:

A) – współsprawstwem z winy umyślnej,
B) – współsprawstwem w winy nieumyślnej,
C) – usiłowaniem,
D) – pomocnictwem,
E) – pomocnictwem przez zaniechanie,
F) – przygotowaniem.

1.

Sprawca, chcąc zabić, strzela z broni palnej w kierunku osoby, raniąc ją:

Sprawca ma przygotowany plan dokonania rozboju, zaopatrzył się w potrzebne do tego
narzędzia, przybył z tymi narzędziami w pobliże domu ofiary, dokonał penetracji terenu
wokół domu, oczekiwał na dogodny moment wdarcia się do mieszkania, ale został
spłoszony przez sąsiada i uciekł:

Dwóch sprawców napada na ofiarę. Jeden z nich bije ofiarę a drugi zadaje jej pytania
miejsce ukrycia pieniędzy:

Dwóch sprawców napada ofiarę. Wspólnie i w porozumieniu biją ją obaj kijami:

Trzy osoby, wspólnie i w porozumieniu, lecz nieostrożnie ścinają drzewo, które spada
i przygniata jedną z nich:

Osoba chce okraść cudze mieszkanie, wysyła kolegę aby kradł, a sam stoi na czatach
i pilnuje czy właściciel nie wraca.

Pracownik ochrony na terenie ochranianego obiektu widzi złodziei, ale udaje, że nic się
nie dzieje:

Pracownik ochrony ujawnia osobom trzecim trasę planowanego konwoju z pieniędzmi
oraz wszelkie szczegóły dotyczące jego ochrony, po czym konwój zostaje napadnięty:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z treścią materiału nauczania,

przyswoić sobie pojęcia: przygotowanie, usiłowanie, pomocnictwo, pomocnictwo przez
zaniechanie, współsprawstwo,

przeczytać uważnie podane przykłady i dokonać ich analizy,

zakwalifikować podane przykłady do jednej z kategorii wymienionych w pkt. A–F,

wpisać wybraną literę obok przykładu,

przedstawić rozwiązanie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.7.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

TAK

NIE

określić pojęcie przestępstwa?

scharakteryzować cechy czynu, jakim jest przestępstwo?

określić rodzaj zamiaru?

określić rodzaje winy?

scharakteryzować zbrodnię?

scharakteryzować występek?

scharakteryzować formy zjawiskowe przestępstwa?

określić, kiedy zachodzi współsprawstwo?

określić, kiedy zachodzi sprawstwo kierownicze?

10)

określić, kiedy zachodzi sprawstwo polecające?

11)

określić istotę podżegania i pomocnictwa w dokonaniu przestępstwa?

12)

określić, na czym polega przygotowanie do przestępstwa?

13)

określić na czym polega usiłowanie?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.8. Zasady odpowiedzialności karnej za przestępstwo.

Kary i środki karne

4.8.1. Materiał nauczania

Podstawowymi przesłankami, od których zależy odpowiedzialność karna jest

stwierdzenie, że czyn człowieka jest bezprawny, tj. sprzeczny z obowiązującą normą prawa
karnego oraz zawiniony.
W prawie karnym obowiązują zasady: odpowiedzialności osobistej i indywidualizacji kary.
Przestępstwo to czyn własny sprawcy i każdy ponosi odpowiedzialność sam, w takim
zakresie, w jakim działał lub zaniechał działania.
Okoliczności wpływające na wymiar kary (zaostrzające lub łagodzące odpowiedzialność
karną) uwzględnia się tylko, co do osoby, której dotyczą. Kara w prawie karnym ma charakter
osobisty, karę odbywa tylko i wyłącznie osoba na nią skazana i nikt inny nie może przyjąć tej
dolegliwości na siebie.

Zasada nullum crimen sine lege – oznacza, że nie ma przestępstwa bez ustawy i stanowi

gwarancję, że nikt nie może być pociągnięty do odpowiedzialności karnej za czyn, który nie
został sklasyfikowany w ustawie, jako przestępstwo. Jest to jedna z najważniejszych zasad
prawa karnego i zarazem zasada konstytucyjna (art.42 ust.1 Konstytucji RP).
Z zasadą tą ściśle się wiąże zakaz stosowania analogii w prawie karnym. Oznacza on, że nie
można stosować analogii dla wypełniania luk w prawie karnym. Jeżeli prawo karne nie odnosi
się wyraźnie do pewnego zachowania to oznacza, że dane zachowanie nie może być uznane za
czyn przestępny, nawet jeżeli dany czyn jest np. moralnie naganny.
Dopuszczalne jest stosowanie analogii na korzyść sprawcy. Zasada lex retro agit – prawo nie
działa wstecz . W Kodeksie karnym zasada ta jest wyrażona w art. 1, par 1. Wynika z niej, że
odpowiedzialności karnej podlega tylko ten, kto popełnia czyn zabroniony pod groźba kary
przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Zasada ta jest gwarancją, że nikogo nie
wolno pociągnąć do odpowiedzialności karnej za czyn, który nie był przestępstwem w chwili
jego popełnienia. Nikt nie może być ukarany za czyn, który nie był zabroniony pod groźbą
kary przez ustawę obowiązującą w momencie jego popełnienia.

W prawie karnym dolna granica odpowiedzialności karnej wynosi 17 lat.

Odpowiedzialność karną może jednak ponieść także nieletni, który ukończył 15 lat,
w przypadku popełnienia ciężkich przestępstw takich jak:

−

zamach na życie Prezydenta,

−

zabójstwo umyślne zwykłe lub morderstwo,

−

umyślne spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu,

−

umyślne spowodowanie niebezpieczeństwa powszechnego,

−

porwanie samolotu lub statku,

−

umyślne spowodowanie katastrofy w komunikacji,

−

zgwałcenie zbiorowe lub ze szczególnym okrucieństwem,

−

wzięcie zakładników,

−

rozbój.

Zasady odpowiedzialności karnej za przygotowanie, usiłowanie, współsprawstwo,
sprawstwo kierownicze, podżeganie i pomocnictwo.
Każdy ze współdziałających w popełnieniu czynu zabronionego odpowiada w granicach
swojej umyślności lub nieumyślności, niezależnie od odpowiedzialności pozostałych
współdziałających (art. 20).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Odpowiedzialność za przygotowanie do przestępstwa
Ogólną zasadą jest bezkarność przygotowania.
Przygotowanie przestępstwa jest karalne tylko wtedy, gdy ustawa tak stanowi. Jednocześnie
Kodeks karny przewiduje karalność za przygotowanie do przestępstw:

−

wojny napastniczej,

−

ludobójstwa,

−

przeciwko bezpieczeństwu powszechnemu,

−

zdrady głównej,

−

zamachu stanu,

−

szpiegostwa,

−

fałszowania pieniędzy,

−

fałszowania dokumentu,

−

dezercji.

Sprawca karalnego przygotowania może się uwolnić od odpowiedzialności przez

przejawienie czynnego żalu, np. przez dobrowolne odstąpienie od przygotowania czy
zniszczenie przygotowanych środków. W przypadku wejścia w porozumienie z inną osobą
w celu popełnienia czynu zabronionego, nie podlega karze ten, kto ponadto podjął
istotne starania zmierzające do zapobieżenia dokonaniu.
W niektórych przypadkach należy dodatkowo zawiadomić organ powołany do ścigania (art.
131, par. 2).

Odpowiedzialność za usiłowanie
Sąd wymierza karę za usiłowanie w granicach zagrożenia przewidzianego dla danego
przestępstwa. Zgodnie z tym za usiłowanie np. zabójstwa może zostać wymierzona taka sama
kara jak za zabójstwo. W praktyce kara za usiłowanie jest z reguły niższa, ponieważ sąd
wymierzając karę, bierze pod uwagę rodzaj i rozmiar ujemnych następstw przestępstwa
(art. 53, par. 2).
Odmianą usiłowania jest usiłowanie nieudolne. Polega ono na tym, że sprawca nie
uświadamia sobie, że dokonanie jest niemożliwe ze względu na brak przedmiotu nadającego
się do popełnienia na nim czynu zabronionego lub ze względu na użycie środka nie
nadającego się do popełnienia czynu zabronionego.
W przypadku usiłowania nieudolnego, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary,
a nawet odstąpić od jej wymierzenia.
Osoba, która dobrowolnie odstąpiła od dokonania lub zapobiegła skutkowi stanowiącemu
znamię czynu zabronionego, a więc przejawiła tzw. skuteczny czynny żal, nie podlega karze
za usiłowanie.

W przypadku nieskutecznego czynnego żalu, czyli w sytuacji, gdy dana osoba

(napastnik) dobrowolnie stara się zapobiec skutkowi stanowiącemu znamię czynu
zabronionego, ale skutek następuje, sąd może zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary.
Odpowiedzialność za sprawstwo kierownicze, podżeganie i pomocnictwo Sprawca
kierowniczy odpowiada w granicach swojego zamiaru. Np. jeżeli wydaje polecenie
zastraszenia danej osoby (groźba karalna – art. 190), a rzeczywisty sprawca powoduje ciężkie
uszkodzenie ciała tej osoby (art. 156), wówczas sprawca kierowniczy odpowiada tylko za
groźbę karalną.
Podżegacz i pomocnik również odpowiadają w granicach swojego zamiaru, niezależnie od
odpowiedzialności sprawcy głównego. Sąd wymierza karę za podżeganie i pomocnictwo
w granicach zagrożenia przewidzianego za dane przestępstwo.
Podżegacz i pomocnik nie odpowiadają, jeżeli przejawili czynny żal, dobrowolnie zapobiegli
popełnieniu czynu zabronionego, do którego wcześniej nakłaniali lub pomagali w jego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

popełnieniu. Przy nieskutecznym czynnym żalu sąd może zastosować nadzwyczajne
złagodzenie kary.
Jeżeli czynu zabronionego tylko usiłowano dokonać, podżegacz i pomocnik odpowiadają jak
za usiłowanie. Jeżeli czynu zabronionego nie usiłowano nawet dokonać, sąd może zastosować
nadzwyczajne złagodzenie kary a nawet odstąpić od jej wymierzenia.
Inaczej zostanie potraktowany prowokator, czyli osoba, która w celu skierowania przeciwko
innej osobie postępowania karnego, nakłania ją do popełnienia przestępstwa. W stosunku do
prowokatora nie ma zastosowania przepis o czynnym żalu.

Okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną
Prawo karne przewiduje szereg sytuacji, w których, pomimo że mamy do czynienia z czynem
zabronionym, odpowiedzialność karna nie następuje. Może to być wynikiem niemożności
przypisania sprawcy winy bądź też brakiem bezprawności w zachowaniu sprawcy.
Okoliczności wyłączające przestępność czynu zawarł ustawodawca w Rozdziale III Kodeksu
karnego. Okoliczności te dzielą się na: okoliczności wyłączające winę i okoliczności
wyłączające bezprawność czynu (kontratypy).

Okoliczności wyłączające bezprawność czynu
Okoliczności wyłączające bezprawność czynu określane są w nauce prawa mianem
kontratypów. Wystąpienie kontratypu powoduje, że czyn wypełniający znamiona przestępstwa
nie jest w rzeczywistości przestępstwem, lecz działaniem legalnym. W polskim prawie
karnym znane są następujące kontratypy:

−

obrona konieczna,

−

stan wyższej konieczności,

−

działanie w ramach uprawnień lub obowiązków,

−

zgoda pokrzywdzonego (dysponenta dobrem),

−

czynności lecznicze,

−

karcenie małoletnich,

−

uprawianie sportu,

−

uzasadnione ryzyko (ryzyko nowatorstwa),

−

zwyczaj.

Obrona konieczna
Nie popełnia przestępstwa ten, kto w obronie koniecznej odpiera bezpośredni, bezprawny
zamach na jakiekolwiek dobro chronione prawem (art. 25).
Obrona konieczna polega na odpieraniu zamachu, czyli zachowania człowieka godzącego
w dobro chronione prawem. Mamy do czynienia z kolizją dwóch dóbr: dobra napastnika
i dobra zagrożonego zamachem. Dobro zagrożone zamachem może mieć wartość niższą niż
dobro napastnika. W odróżnieniu od stanu wyższej konieczności, zachowanie proporcji dóbr
nie jest konieczne. Celem obrony koniecznej jest ochrona zaatakowanych dóbr przed
grożącym ze strony napastnika zagrożeniem. Zamach może mieć postać działania lub
zaniechania, ale musi on być zamachem rzeczywistym Dla stosowania obrony koniecznej nie
jest ważna umyślność lub nieumyślność zamachu. W ramach obrony koniecznej można bronić
się również przed zamachem osoby, która nie ponosi odpowiedzialności karnej, np.
nieletniego lub osoby niepoczytalnej.
Odpierany w ramach obrony koniecznej zamach musi być bezpośredni, stąd obrona konieczna
musi być podjęta w czasie, w którym zamach napastnika zagraża dobru chronionemu. Nie jest
konieczne, aby zamach już się rozpoczął. Zamach jest bezpośredni, jeżeli z zachowania
napastnika w konkretnej sytuacji jednoznacznie można wywnioskować, że przystępuje on do
ataku na określone dobro, oraz że istnieje wysoki procent prawdopodobieństwa

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

natychmiastowego ataku na dobro. Bezpośredniość zamachu trwa tak długo, jak długo trwa
stan niebezpieczeństwa dla dobra prawnego.
Zamach odpierany w ramach obrony koniecznej musi być też bezprawny.
Bezprawność zamachu nie oznacza, że musi on być czynem zabronionym pod groźbą kary,
wypełniającym znamiona przestępstwa. Wystarczy, że zamach jest sprzeczny z jakąś normą
chroniącą określoną wartość np. bezprawnym zamachem jest naruszenie posiadania czy
naruszenie prawa do prywatności.
Odpierany w obronie konicznej zamach musi być zamachem na jakiekolwiek dobro prawne.
Może to być dobro indywidualne lub zbiorowe(życie, zdrowie, dobre imię, mienie). Dla
odpierania zamachu w ramach obrony koniecznej nie ma znaczenia, czy zamach skierowany
jest na dobro broniącego się czy też na dobro drugiej osoby. Można wiec w ramach obrony
koniecznej, udzielić pomocy zaatakowanemu przez bandytów przechodniowi, jest to tzw.
pomoc konieczna.
Osoba broniąca się w ramach obrony koniecznej ma prawo odeprzeć atak nawet wtedy, gdy
istnieje możliwość jego uniknięcia np. możliwa jest ucieczka lub wezwanie pomocy organów
władzy.

Przekroczenie granic obrony koniecznej
Przekroczenie granic obrony koniecznej powoduje, że dany czyn przestaje być działaniem
prawnym. Przekroczenie to może przybrać postać ekscesu ekstensywnego lub ekscesu
intensywnego. Eksces ekstensywny polega na spóźnionym lub przedwczesnym działaniu
obronnym. Eksces intensywny zachodzi w sytuacji, gdy broniący stosuje sposób obrony,
który nie był konieczny dla odparcia zamachu lub, gdy zachodzi poważna dysproporcja dóbr.
W przypadku przekroczenia granic obrony koniecznej, sąd może zastosować nadzwyczajne
złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia. Sąd odstępuje od wymierzenia kary,
jeżeli uzna, że przekroczenie granic obrony konicznej było wynikiem strachu lub wzburzenia,
usprawiedliwionych okolicznościami zamachu.

Stan wyższej konieczności
Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa
grożącego jakiemukolwiek dobru chronionemu prawem, jeżeli niebezpieczeństwa nie można
inaczej uniknąć, a dobro poświęcone przedstawia wartość niższą od dobra ratowanego
(art. 26).
Stan wyższej konieczności to okoliczność wyłączająca przestępność czynu. Polega na
poświęceniu jakiegoś dobra w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego
innemu dobru chronionemu prawem, przy czym niebezpieczeństwa nie można było inaczej
uniknąć. Dobro poświęcone nie może przedstawiać wartości oczywiście większej niż dobro
ratowane. W stanie wyższej konieczności pojęcie niebezpieczeństwa jest szersze od pojęcia
zamachu. Zamach stwarza niebezpieczeństwo, ale nie każde niebezpieczeństwo jest
zamachem. Zamach to działanie człowieka, niebezpieczeństwo mogą stworzyć także siły
przyrody lub zwierzęta. Niebezpieczeństwo musi zachodzić obiektywnie i musi zagrażać
dobru prawem chronionemu
Bezpośredniość niebezpieczeństwa oznacza, istnienie zagrożenia naruszenia jakiegoś dobra
w najbliższej przyszłości, nie odległej
Przy działaniu w stanie wyższej konieczności musi być zachowana proporcja miedzy dobrami,
dobrem ratowanym i dobrem poświęconym. Dobro poświęcone musi mieć wartość niższa od
dobra ratowanego.
Stan wyższej konieczności oparty jest na zasadzie subsydiarności. Zachowanie, polegające na
poświeceniu jakiegoś dobra dla ratowania innego dobra, musi być jedynym wyjściem
z sytuacji, gdy danego niebezpieczeństwa nie można uniknąć. Z zasady tej wynika też wymóg

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

wyboru takiego sposobu ratowania dobra bezpośrednio zagrożonego, który spowoduje
najmniejsze szkody.
Działanie w celu uniknięcia niebezpieczeństwa musi być świadome.

Przekroczenie stanu wyższej konieczności
Z przekroczeniem stanu wyższej konieczności mamy do czynienia w przypadku:

−

przełamania zasady subsydiarności, czyli jeżeli niebezpieczeństwa,

−

można było inaczej uniknąć,

−

jeżeli niebezpieczeństwo nie było jeszcze bezpośrednie,

−

w przypadku niezachowania zasady proporcjonalności dóbr.

W razie przekroczenia granic stanu wyższej konieczności, sąd może zastosować

nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

Działanie w ramach uprawnień lub obowiązków
Prawo karne w niektórych przypadkach „ustępuje” przed przepisem z innej dziadziny prawa.
Działanie może wyglądać pozornie na czyn zabroniony, nie jest jednak czynem zabronionym,
ponieważ tak stanowią przepisy innej ustawy np. ujęcie dokonane przez pracowników
ochrony, zgodnie z zasadami określonymi w ustawie o ochronie osób i mienia nie jest
przestępstwem pozbawienia człowieka wolności (art. 189) lub użycie przez funkcjonariuszy
Policji, technicznych lub chemicznych środków służących do obezwładniania, zgodne
z zasadami i trybem przewidzianym w ustawie o Policji i rozporządzeniu, nie stanowi
przestępstwa naruszenia nietykalności cielesnej (art. 217).

Zgoda pokrzywdzonego (dysponenta dobrem)
Nie mamy do czynienia z przestępstwem, jeżeli naruszenie lub zagrożenie dobra nastąpiło za
zgodą osoby, która może danym dobrem dysponować. Zgoda dysponenta dobrem jest
prawnie skuteczna, jeżeli łącznie spełnione są trzy warunki:

−

zgoda dotyczy dobra, którym osoba udzielająca zgody może swobodnie dysponować
(wolność, nietykalność osobista, mienie, bezpieczeństwo), choć większość dóbr w prawie
karnym, nie może być bezkarnie naruszana nawet za zgodą pokrzywdzonego (życie,
zdrowie),

−

dobrowolność zgody – udzielający musi mieć świadomość, na co się godzi. Nie jest
dobrowolną, zgoda osoby niepoczytalnej lub dziecka,

−

istnienie zgody w chwili czynu.

Czynności lecznicze
Zabiegi lecznicze łączą się często z ryzykiem pogorszenia stanu zdrowia, uszkodzenia ciała
lub śmierci pacjenta. Wystąpienie takich skutków nie ma jednak charakteru przestępstwa,
jeżeli:

−

działanie podjęte zostało w celu leczniczym,

−

leczący działał zgodnie z zasadami sztuki lekarskiej,

−

w przypadku zabiegu operacyjnego, leczony wyraził zgodę.

Karcenie małoletnich
Nie stanowi przestępstwa czyn, wypełniający znamiona przestępstwa naruszenia nietykalności
cielesnej (art. 217), jeżeli mieści się w ramach tzw. karcenia małoletnich.
Karcenie musi mieć jednak cel wychowawczy, wykonywane może być przez rodziców lub
prawnych opiekunów dziecka i nie może przekraczać pewnego stopnia intensywności
akceptowanego społecznie. Nie może przerodzić się w znęcanie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Uprawianie sportu
Niektóre dyscypliny sportowe wiążą się z ryzykiem uszkodzenia ciała lub nawet z ryzykiem
ś

mierci zawodników. Wystąpienie takich skutków poza granicami tzw. ryzyka sportowego

często oznacza przestępność danego zachowania. Przestępność jest wyłączona, jeżeli dane
zachowanie miało miejsce w ramach ryzyka sportowego, gdy są spełnione następujące
warunki:

−

uprawianie danej dyscypliny sportu jest dozwolone,

−

działanie zostało podjęte w celu sportowym (zadanie ciosu, rzut do kosza, strzał na
bramkę),

−

działanie musi się mieścić w ramach reguł danej dyscypliny sportowej (np. zakaz
zadawania uderzeń kijem hokejowym w głowę).

Uzasadnione ryzyko (ryzyko nowatorstwa)
Nie popełnia przestępstwa, kto działa w celu przeprowadzenia eksperymentu poznawczego,
medycznego, technicznego lub ekonomicznego, jeżeli spodziewana korzyść ma istotne
znaczenie poznawcze, medyczne, lub gospodarcze, a oczekiwanie jej osiągnięcia, celowość
oraz sposób przeprowadzenia eksperymentu są zasadne w świetle aktualnego stanu wiedzy
(art. 27, par. 1).
Przeprowadzenie eksperymentów wiąże się często z ryzykiem poniesienia odpowiedzialności
karnej przez osoby eksperymentujące. Prawo karne w określonych przypadkach wyżej
wymienionych, uwalnia osoby przeprowadzające eksperymenty od odpowiedzialności,
ponieważ korzyści płynące z przeprowadzenia eksperymentu mogą mieć często duże
znaczenie gospodarcze lub społeczne.
Jeżeli w eksperymencie, jako obiekt eksperymentu, bierze udział człowiek, dla legalności
eksperymentu powinien on zostać należycie poinformowany o eksperymencie. Wymagana jest
także jego dobrowolna zgoda.

Zwyczaj
Przestępność czynu może być wykluczona, jeśli mieści się on w ramach pewnego społecznie
akceptowanego zwyczaju, np. śmigus-dyngus czy wręczanie drobnych prezentów. Gdyby
nieutarty zwyczaj, mielibyśmy do czynienia z naruszeniem nietykalności cielesnej (art. 217)
i z przestępstwem łapownictwa (art. 228).

Okoliczności wyłączające winę
Niepoczytalność
Niepoczytalność, czyli niemożność rozpoznania znaczenia własnego czynu lub pokierowania
swoim postępowaniem, spowodowana chorobą psychiczną (psychoza, paranoja, schizofrenia
i inne), upośledzeniem umysłowym lub innym zakłóceniem czynności psychicznych jest
okolicznością wyłączająca winę, a w konsekwencji przestępność czynu.
Osoba niepoczytalna w chwili popełnienia czynu zabronionego, nie ponosi odpowiedzialności
karnej, ponieważ nie można jej przypisać winy.
Jednakże sprawca, który sam wprawił się w stan nietrzeźwości lub odurzenia, powodujący
wyłącznie lub ograniczenie poczytalności, które przewidywał lub mógł przewidzieć, ponosi
odpowiedzialność tak, jakby był poczytalny w chwili czynu.
Inaczej zostanie potraktowany sprawca czynu zabronionego, znajdujący się w chwili czynu
w stanie odurzenia lub nietrzeźwości, w który został wprowadzony przemocą lub podstępem.
Niepoczytalność ograniczona, czyli stan, w którym zdolność rozpoznania znaczenia czynu lub
pokierowania swoim postępowaniem jest w znacznym stopniu ograniczona, nie wyłącza winy.
Sąd może jednak w takim przypadku zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Nie ma
zastosowania nadzwyczajne złagodzenia kary, gdy sprawca sam wprawił się w stan

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

nietrzeźwości lub odurzenia powodujący ograniczenia poczytalności, które przewidywał lub
mógł przewidzieć.

Błąd, co do faktu
Błąd, co do faktu, czyli błąd co do okoliczności stanowiącej znamię czynu zabronionego,
w niektórych przypadkach wyłącza całkowicie winę, w innych tylko winę umyślną. Np. na
polowaniu myśliwy, sądząc, że strzela do zwierzęcia, zabija innego myśliwego. Popełniony
przez niego błąd, spowoduje wyłącznie winy umyślnej.
W konsekwencji sprawca nie zostanie pociągnięty do odpowiedzialności karnej za zabójstwo,
które może być popełnione wyłącznie z winy umyślnej, lecz

będzie odpowiadać za

przestępstwo nieumyślnego spowodowania śmierci.
W przypadku przestępstw, które nie występują w odmianie nieumyślnej, istotny błąd, co do
faktu wyłącza całkowicie przestępność. Np. Ktoś otwiera cudza korespondencję, mylnie
sądząc, że jest ona przeznaczona dla niego. Nie popełnia przestępstwa naruszenia cudzej
korespondencji (art. 267), ponieważ nie można go popełnić z winy nieumyślnej.

Błąd, co do prawa
W prawie karnym, podobnie jak w innych dziedzinach prawa, obowiązuje zasada ignorantia
iuris nocet – „nieznajomość prawa szkodzi”.
W pewnych sytuacjach prawo przewiduje jednak odstępstwa od tej zasady. Takim wyjątkiem
jest art. 30 kodeksu karnego.
Nie popełnia przestępstwa, kto dopuszcza się czynu zabronionego w usprawiedliwionej
nieświadomości jego bezprawności; jeżeli błąd sprawcy jest nieusprawiedliwiony, sąd może
zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Jeżeli sprawca czynu nie mógł uniknąć błędu,
czyli jeżeli działał w usprawiedliwionej nieświadomości bezprawności czynu, wówczas nie
popełnia przestępstwa. W przypadku, gdy jego błąd jest nieusprawiedliwiony, sąd może
zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary. Błąd, co do prawa ma w praktyce miejsce
w odniesieniu do mniej znanych typów przestępstw.

Kary i środki karne
Konsekwencją bezprawności zachowania się jest jego karalność, czyli zagrożenie karą.
System kar przewidzianych przez polski Kodeks karny zawarty jest w art. 32.
Karami są:

−

grzywna,

−

ograniczenie wolności,

−

pozbawienie wolności,

−

25 lat pozbawienia wolności,

−

dożywotnie pozbawienie wolności.

Grzywna
Wymierza się ją w stawkach dziennych, określając liczbę stawek oraz wysokość jednej stawki.
Najniższa liczba stawek wynosi 10 najwyższa 360, a jej wysokość nie może być niższa od 10
złotych, ani też przekraczać 2000 zł, jeśli ustawa nie stanowi inaczej.
Sąd może wymierzyć grzywnę jako karę samoistną, a także obok kary pozbawienia wolności,
jeżeli sprawca dopuścił się czynu w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub gdy korzyść
majątkową osiągnął.

Kara ograniczenia wolności
Trwa najkrócej miesiąc, najdłużej 12 miesięcy. W czasie odbywania kary ograniczenia
wolności skazany musi zachowywać się w sposób określony w kodeksie karnym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zasady te są, prawie identyczne jak przy odbywaniu kary ograniczenia wolności za dokonanie
wykroczenia.

−

nie może bez zgody sądu zmieniać miejsca stałego pobytu,

−

jest obowiązany do wykonywania pracy wskazanej przez sąd,

−

ma obowiązek udzielania wyjaśnień dotyczących przebiegu odbywania kary.

Ponadto, sąd może oddać skazanego pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania,
stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do której działalności należy troska
o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym. Oprócz tego sąd może,
orzekając karę ograniczenia wolności, orzec wobec skazanego dodatkowe obowiązki:

−

przeproszenie pokrzywdzonego,

−

wykonanie ciążącego na nim obowiązku łożenia na utrzymanie innej osoby,

−

powstrzymania się od nadużywania alkoholu lub używania innych środków odurzających,

−

zobowiązać do naprawienia szkody w całości lub części,

−

uiszczenia świadczenia pieniężnego.

Kara pozbawienia wolności
Trwa najkrócej miesiąc, najdłużej 15 lat.

Środki karne
Ś

rodkami karnymi są:

−

pozbawienie praw publicznych,

−

zakaz zajmowania określonego stanowiska, wykonywania określonego zawodu lub
prowadzenia określonej działalności gospodarczej,

−

zakaz prowadzenia działalności związanej z wychowaniem, leczeniem, edukacją
małoletnich lub z opieką nad nimi,

−

obowiązek powstrzymania się od przebywania w określonych środowiskach lub
miejscach, zakaz kontaktowania się z określonymi osobami lub zakaz opuszczania
określonego miejsca pobytu bez zgody sądu,

−

zakaz prowadzenia pojazdów,

−

przepadek przedmiotów,

−

obowiązek naprawienia szkody,

−

nawiązka,

−

wiadczenie pieniężne,

−

podanie wyroku do publicznej wiadomości.

Pozbawienie praw publicznych
Pozbawienie praw publicznych obejmuje:

−

pozbawienie czynnego i biernego prawa wyborczego,

−

utratę prawa do udziału w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości.

−

utratę prawa do pełnienia funkcji w organach i instytucjach państwowych,

−

samorządu terytorialnego, zawodowego,

−

utratę posiadanego stopnia wojskowego (degradacja do stopnia szeregowego),

−

utratę orderów, odznaczeń i tytułów honorowych.

Pozbawienie praw publicznych orzeka się w razie skazania na karę pozbawienia wolności na
czas nie krótszy od lat 3, za przestępstwo popełnione w wyniku motywacji zasługującej na
szczególne potępienie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Zakaz

zajmowania

stanowisk,

wykonywania

zawodu,

działalności

związanej

z wychowaniem i edukacją małoletnich, prowadzenia działalności gospodarczej
Sąd może orzec powyższe zakazy (od roku do 15 lat):

−

jeżeli sprawca nadużył, przy popełnieniu przestępstwa, stanowiska lub wykonywanego
zawodu albo okazał, że dalsze zajmowanie stanowiska lub wykonywanie zawodu zagraża
istotnym dobrom chronionym prawem,

−

na zawsze, w razie skazania na karę pozbawienia wolności za przestępstwo przeciwko
wolności seksualnej lub obyczajności na szkodę małoletniego,

−

w razie skazania za przestępstwo popełnione w związku z prowadzeniem działalności
gospodarczej, jeżeli dalsze jej prowadzenie zagraża istotnym dobrom chronionym prawem.

Obowiązek powstrzymania się od przebywania w środowiskach lub miejscach; zakaz
kontaktowania się, opuszczania miejsca pobytu
Sąd może orzec ww. obowiązki i zakazy:

−

w razie skazania za przestępstwo przeciwko wolności seksualnej lub obyczajności na
szkodę małoletniego,

−

w razie skazania za umyślne przestępstwo z użyciem przemocy,

Obowiązek lub zakaz może być połączony z obowiązkiem zgłaszania się do Policji lub innego
wyznaczonego organu w określonych odstępach czasu.

Zakaz prowadzenia pojazdów
Sąd może orzec zakaz prowadzenia (od roku do 10 lat):

−

pojazdów określonego rodzaju, w razie skazania za przestępstwo przeciwko
bezpieczeństwu w komunikacji,

−

wszelkich pojazdów mechanicznych, albo pojazdów mechanicznych określonego rodzaju,

−

jeżeli sprawca był w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego lub zbiegł
z miejsca wypadku,

−

wszelkich pojazdów mechanicznych na zawsze, jeżeli następstwem spowodowanego
wypadku była śmierć innej osoby lub ciężki rozstrój zdrowia, a sprawca był w stanie
nietrzeźwości, odurzenia lub zbiegł z miejsca zdarzenia.

Przepadek przedmiotów (rzeczy)
Sąd może orzec przepadek przedmiotów:

−

pochodzących bezpośrednio z przestępstwa,

−

które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa,

Nie orzeka się przepadku przedmiotów, jeżeli podlegają one zwrotowi pokrzywdzonemu lub
innemu uprawnionemu podmiotowi. Objęte przepadkiem przedmioty przechodzą na własność
Skarbu Państwa z chwilą uprawomocnienia się wyroku.

Obowiązek naprawienia szkody
W razie skazania za przestępstwo spowodowania śmierci, ciężkiego uszczerbku na zdrowiu,
naruszenia czynności narządu ciała lub rozstroju zdrowia, przestępstwo przeciwko
bezpieczeństwu w komunikacji, przestępstwo przeciwko środowisku, mieniu lub obrotowi
gospodarczemu lub przestępstwo przeciwko prawom osób wykonujących pracę zarobkową,
sąd na wniosek pokrzywdzonego lub innej osoby uprawnionej, orzeka obowiązek naprawienia
wyrządzonej szkody w całości albo w części.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Nawiązka
Zamiast obowiązku naprawienia szkody w całości lub w części, sąd może orzec na rzecz
pokrzywdzonego nawiązkę, w celu zadośćuczynienia za ciężki uszczerbek na zdrowiu,
naruszenie czynności narządu ciała, rozstrój zdrowia a także za doznana krzywdę.
W razie skazania sprawcy za umyślne przestępstwo przeciwko życiu lub zdrowiu albo inne
przestępstwo umyślne, którego skutkiem jest śmierć człowieka, ciężki uszczerbek na zdrowiu,
naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia, sąd może orzec nawiązkę na rzecz
instytucji, fundacji, stowarzyszenia lub organizacji społecznej, związanej z ochroną zdrowia,
ochroną środowiska lub z udzielaniem pomocy osobom poszkodowanym w wypadkach
komunikacyjnych. Nawiązkę orzeka się w wysokości do 100 000 złotych.

4.8.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jakie zasady odpowiedzialności karnej obowiązują w polskim prawie karnym?

Na czym polega zasada odpowiedzialności osobistej i indywidualizacji kary?

Jak jest dolna granica odpowiedzialności w prawie karnym i jakie są od niej odstępstwa?

Jakie są zasady odpowiedzialności za przygotowanie i usiłowanie dokonania
przestępstwa?

Jakie są zasady odpowiedzialności za sprawstwo kierownicze, podżeganie
i pomocnictwo?

Jakie są okoliczności wyłączające bezprawność czynu?

Jakie są przesłanki obrony koniecznej?

Na czym polega przekroczenie granic obrony koniecznej?

Jakie są przesłanki stanu wyższej konieczności?

10.

Na czym polega przekroczenie granic stanu wyższej konieczności?

11.

Jakie są okoliczności wyłączające winę?

12.

Jakie kary przewiduje Kodeks karny?

13.

Jakie środki karne przewiduje Kodeks karny?

14.

Kiedy sąd orzeka nawiązkę?

4.8.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Zakwalifikuj podane w przykładach czyny, jako: usiłowanie, usiłowanie nieudolne,

przygotowanie do przestępstwa, skuteczny lub nieskuteczny czynny żal.

1.

Napastnik zadał cios ciężkim narzędziem w głowę ofiary, po czym przerażony widokiem
krwi, odrzucił narzędzie i udzielił ofierze pomocy, ratując jej życie:

ona chcąc otruć męża, dosypuje mu do kawy proszek, który jak sądzi, jest trucizną.

W rzeczywistości jest to nieszkodliwy środek spożywczy:

Pan J.K. w swojej piwnicy zainstalował nowoczesna maszynę drukarską, zgromadził
potrzebne środki i narzędzia, odpowiedni papier i tusze, oraz zaangażował specjalistę–
–fałszerza do produkcji pieniędzy, ale uległ wypadkowi komunikacyjnemu i nie rozpoczął
produkcji:

Napastnik zadał cios ciężkim narzędziem w głowę ofiary, po czym przerażony swoim
czynem, udzielił ofierze pierwszej pomocy i anonimowo wezwał pogotowie. Ofiara
zmarła w drodze do szpitala:

Pan J.K. po powrocie ze szpitala zniszczył zgromadzone w swojej piwnicy materiały
i środki oraz zrezygnował ze współpracy ze specjalistą od fałszowania pieniędzy:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Włamywacz włamuje się do kasy pancernej, aby ukraść pieniądze, okazuje się jednak, że
w kasie nie ma pieniędzy:

Osoba chce zabić i w tym celu kupuje broń oraz zaczaja się przed domem ofiary, strzela
w jej kierunku, lecz nie trafia:

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

uważnie przeczytać treść ćwiczenia,

pod każdym przykładem wpisać odpowiednio kwalifikację prawną czynu,

4) przedstawić rozwiązanie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Dokonaj kwalifikacji opisanych w ćwiczeniu sytuacji jako: obrona konieczna, stan

wyższej konieczności, przekroczenie stanu wyższej konieczności, oraz sytuacji ekscesu
intensywnego i ekstensywnego lub sytuacji nie kwalifikującej się do żadnego z
wymienionych stanów.
1.

Kierowca dla uniknięcia zderzenia z innym samochodem przejeżdża przechodnia
spacerującego poboczem:

Kapitan uszkodzonego statku, znajdującego się na środku oceanu, dla ratowania życia
pasażerów, wyrzuca ich bagaże do wody:

Dyspozytor śluzy kieruje falę powodziową na pastwiska i pola uprawne, zamiast na
zabudowania gospodarcze i domy mieszkalne:

Włamywacz wybija szybę w oknie mieszkania i ratuje w ten sposób przypadkiem
mieszkańców przed zaczadzeniem:

Po katastrofie statku, jeden z rozbitków ratuje swoje życie, wypychając z łodzi
ratunkowej psa:

W czasie nieobecności lokatora, w jego mieszkaniu wybucha pożar. Sąsiad nie mając
innego wyjścia, wybija okno i gasi pożar. Uszkadza przy tym meble i dywany:

Napastnik sięga do kieszeni po pistolet, by strzelić do osoby, osoba ta chwyta leżący
obok niej łom i uderza napastnika, nie czekając aż napastnik wyjmie broń i wymierzy ją
w jej stronę:

Napastnik uderzył w głowę kobietę, ogłuszył ją, po czym zabrał jej torebkę i zbiegł. Całe
zajście widział z okna mieszkania świadek i rozpoznał sprawcę. Dwa dni później
ś

wiadek spotkał sprawcę przypadkowo na przystanku autobusowym i rzucił się na niego

z pięściami, raniąc go dotkliwie:

Agresywny napastnik schyla się aby podnieść kłodę drewna, w celu zadania ciosu innej
osobie, lecz osoba ta, zanim napastnik zdołał kłodę podnieść, zadała mu uderzenie
w głowę, pozbawiając przytomności:

10.

Na jednym końcu wsi wybucha pożar, właściciel gospodarstwa na drugim końcu wsi,
rozbiera stodołę sąsiada, żeby zapobiec przeniesieniu się ognia do jego gospodarstwa:

11.

Napastnik przy pomocy kija atakuje osobę, napadnięty wyciąga broń palną i strzela
w kierunku napastnika:

12.

Kierowca powoduje wypadek, wjeżdżając na przystanek autobusowy, jedna osoba
zostaje lekko ranna. Wywołuje to ogromne wzburzenie u świadków zdarzenia i ruszają

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

oni w kierunku kierowcy, aby dokonać na nim samosądu. Kierowca ucieka z miejsca
zdarzenia:

13.

Właściciel kury ściganej przez rasowego psa sąsiadów, zabija psa:

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

przyswoić sobie pojęcia: obrona konieczna, stan wyższej konieczności oraz okoliczności
przekroczenia tych stanów,

uważnie przeanalizować ćwiczenie,

zakwalifikować podane przykłady do jednego z wymienionych stanów,

wpisać właściwą kwalifikację,

przedstawić rozwiązanie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.8.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

TAK

NIE

określić zasady odpowiedzialności karnej za przygotowanie,

usiłowanie i usiłowanie nieudolne?

określić zasady odpowiedzialności karnej za sprawstwo

kierownicze, podżeganie i pomocnictwo?

określić na czym polega skuteczny i nieskuteczny czynny żal

jakie rodzi skutki dla sprawcy czynu?

scharakteryzować okoliczności wyłączające bezprawność czynu?

określić cechy charakterystyczne obrony koniecznej?

określić cechy stanu wyższej konieczności?

określić, na czym polega przekroczenie granic obrony koniecznej

i stanu wyższej konieczności?

10)

scharakteryzować eksces intensywny i eksces ekstensywny?

11)

wskazać, jakie są okoliczności wyłączające winę?

12)

wymienić, jakie kary przewiduje Kodeks karny?

13)

wymienić, jakie środki karne przewiduje Kodeks karny?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.9. Wybrane zagadnienia części szczególnej prawa karnego

4.9.1. Materiał nauczania

Kodeks karny składa się z 44 rozdziałów, z czego na część ogólną przypada 15

rozdziałów, na część szczególną 22 rozdziały a na część wojskową 7 rozdziałów. Katalog
przestępstw według rodzajów czynów zabronionych znajduje się w części szczególnej
kodeksu karnego. Omówimy wybrane kategorie przestępstw.

Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu
Przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu zostały zawarte w rozdziale XIX Kodeksu karnego.
Do tej grupy przestępstw należą:

−

zabójstwo (art. 148. par. 1),

−

morderstwo (art. 148, par. 2),

−

zabójstwo w afekcie (art. 148, par. 4),

−

dzieciobójstwo (art. 149),

−

zabójstwo eutanatyczne (art. 150),

−

namowa lub pomoc do samobójstwa (art. 151),

−

przestępstwa związane z aborcją (art. 152–154),

−

uszkodzenie ciała dziecka poczętego lub rozstrój zdrowia zagrażający jego życiu
(art. 157a),

−

nieumyślne spowodowanie śmierci (art. 155),

−

ciężki uszczerbek na zdrowiu (art. 156),

−

redni lub lekki uszczerbek na zdrowiu (art. 157),

−

bójka i pobicie (art. 158, 159),

−

narażenie na niebezpieczeństwo (art. 160),

−

narażenie na chorobę (art. 61),

−

nieudzielanie pomocy w niebezpieczeństwie (art. 162).

Zabójstwo
Podstawowy typ tego przestępstwa określa art. 148, par.1, jest to zabójstwo zwykłe,
polegające na umyślnym pozbawieniu człowieka życia. Typ kwalifikowany, morderstwo,
opisany jest w art. 148, par. 2. Wyróżnienie tego przestępstwa nastąpiło przez wskazanie
szczególnych sposobów jego popełnienia, bądź okoliczności, w jakich nastąpiło,
a mianowicie:

−

ze szczególnym okrucieństwem,

−

w związku z wzięciem zakładnika,

−

w związku ze zgwałceniem lub rozbojem,

−

w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie,

−

przy użyciu broni palnej lub materiałów wybuchowych.

Są to okoliczności powodujące najwyższy wymiar kary, 25 lat pozbawienia wolności lub karę
dożywotniego pozbawienia wolności. Takie samo zagrożenie karą przewidziane jest za
zabicie jednym czynem więcej niż jednej osoby lub gdy sprawca był wcześniej skazany
prawomocnym wyrokiem za zabójstwo.
Zabójstwem typu uprzywilejowanego jest zabójstwo w afekcie. Charakteryzuje się ono tym,
ż

e sprawca działa w stanie silnego wzburzenia usprawiedliwionego okolicznościami i wtedy

odpowiedzialność karna za zabójstwo zostaje złagodzona, a górny wymiar kary pozbawienia
wolności wynosi 10 lat.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Czyny przewidziane w art. 148, par. 1–3 stanowią zbrodnie, zaś czyn z art. 148, par. 4
(zabójstwo w afekcie) stanowi występek.

Nieumyślne spowodowanie śmierci
Przestępstwo to jest wynikiem nieostrożnego zachowania się sprawcy, skutkiem czego jest
ś

mierć człowieka. Nieumyślne spowodowanie śmierci człowieka ma miejsce wtedy, gdy

mierć człowieka jest niezamierzonym następstwem działania sprawcy, polegającym na

niezachowaniu przeciętnego obowiązku ostrożności w sytuacji, w której na podstawie
normalnej zdolności przewidywania i ogólnego obowiązku dbałości o życie ludzkie, można
wymagać od człowieka, aby nie dopuścił do nastąpienia przestępnego skutku.

Uszczerbek na zdrowiu
Spowodowanie uszczerbku na zdrowiu uregulowane jest w art. 156–157 k.k. Uszczerbek na
zdrowiu oznacza naruszenie czynności narządów ciała oraz spowodowanie rozstroju zdrowia.
Naruszenie czynności narządu ciała oznacza spowodowanie zmian w organie ciała,
zakłócających jego normalne działanie. Rozstrój zdrowia natomiast polega na spowodowaniu
zmian do charakterze chorobowym.
Kodeks karny przewiduje trzy rodzaje tego przestępstwa: ciężki, średni i lekki uszczerbek na
zdrowiu. Ciężki uszczerbek na zdrowiu polega na:
–

pozbawieniu człowieka wzroku, słuchu, mowy lub zdolności płodzenia,

−

innego ciężkiego kalectwa, ciężkiej choroby nieuleczalnej lub długotrwałej choroby
realnie zagrażającej życiu,

−

trwałej choroby psychicznej,

−

całkowitej lub znacznej, trwałej niezdolności do pracy w zawodzie,

−

istotnego zeszpecenia lub zniekształcenia ciała.

redni uszczerbek na zdrowiu obejmuje pozostałe sytuacje naruszenia czynności narządu

ciała lub spowodowanie rozstroju zdrowia, które nie wchodzą w zakres określony, jako ciężki
uszczerbek na zdrowiu.
Lekki uszczerbek na zdrowiu obejmuje te wszystkie sytuacje, gdy naruszenie czynności
narządu ciała lub rozstrój zdrowia trwały krócej niż 7 dni.
Ś

ciganie przestępstw spowodowania uszczerbku na zdrowiu odbywa się zasadniczo w trybie

publicznoskargowym. Przy lekkim uszczerbku na zdrowiu ściganie odbywa się z oskarżenia
prywatnego, a w przypadku, gdy naruszenie czynności narządu ciała lub rozstrój zdrowia
trwał dłużej niż 7 dni, ale pokrzywdzonym jest osoba najbliższa, ściganie przestępstwa
następuje na jej wniosek.

Bójka i pobicie
Przez udział w bójce należy rozumieć stracie miedzy, co najmniej trzema osobami, z których
każda występuje w podwójnej roli, strony atakującej i broniącej się.
Przez branie udziału w bójce rozumie się nie tylko zadawanie ciosów, ale także zachęcanie do
walki, podawanie narzędzi lub zgaszenie światła dla utrudnienia wycofania się z bójki.
Przestępne jest samo branie udziału w bójce, w której naraża się człowieka na bezpośrednie
niebezpieczeństwo utraty życia lub zdrowia. Nie ma znaczenia ilość zadawanych ciosów
przez uczestnika bójki ani ich siła. Dodatkową kwalifikacją, zaostrzającą odpowiedzialność
za branie udziału w bójce lub pobiciu, jest używanie broni palnej, noża lub innego
niebezpiecznego narzędzia.

Pobicie
Pobicie polega na czynnej napaści, co najmniej dwóch osób na jedną lub więcej osób i widać
wyraźny podział ról, na atakujących i broniących się. Kwalifikowane typy przestępstw

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

udziału w bójce lub pobiciu są ze względu na spowodowanie określonych następstw:
ciężkiego uszczerbku na zdrowiu lub spowodowanie śmierci.

Narażenie na niebezpieczeństwo
Przestępstwo to polega na narażeniu człowieka na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty
ż

ycia lub ciężkiego uszczerbku na zdrowiu. Odpowiedzialności karnej podlega się już

w momencie stworzenia pewnego stanu zagrożenia dla życia lub zdrowia człowieka, a nie
dopiero w momencie spowodowania skutku. Kwalifikowany typ tego przestępstwa ma
miejsce, gdy dopuszcza się go osoba, mająca obowiązek opieki nad osobą, którą naraża. Nie
podlega karze sprawca, który dobrowolnie uchylił grożące niebezpieczeństwo.

Nieudzielanie pomocy w niebezpieczeństwie
Przepis ten nakłada obowiązek udzielenia pomocy, człowiekowi znajdującemu się
w położeniu grożącym bezpośrednim niebezpieczeństwem utraty życia albo ciężkiego
uszczerbku na zdrowiu, przez osobę, która tej pomocy może udzielić, bez narażenia siebie lub
innej osoby na niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu.
Nieudzielenie pomocy jest przestępstwem, jeżeli pomocy nie udziela osoba, która tej pomocy
może udzielić. Jeżeli natomiast osoba udzielająca pomocy, jednocześnie samą siebie lub inną
osobę, może narazić na utratę życia lub ciężki uszczerbek na zdrowiu, ustawodawca od niej
tego nie wymaga. Nie popełnia również przestępstwa osoba, która nie udziela pomocy, do
której jest konieczne poddanie się zabiegowi lekarskiemu lub gdy możliwa jest niezwłoczna
pomoc ze strony instytucji lub osoby do tego powołanej.

Przestępstwa przeciwko mieniu
Przestępstwa przeciwko mieniu zostały zawarte w rozdziale XXXV Kodeksu karnego. Do tej
grupy przestępstw należą:

−

kradzież zwykła (art. 278),

−

kradzież z włamaniem (art. 279),

−

rozbój (art. 280),

−

kradzież rozbójnicza (art. 281),

−

wymuszenie rozbójnicze (art. 282),

−

przywłaszczenie (art. 284),

−

niszczenie lub uszkodzenie mienia (art. 288),

−

paserstwo (art. 291, 292),

−

i inne.

Kradzież zwykła i kradzież z włamaniem
Istota kradzieży polega na zabraniu cudzej rzeczy ruchomej w celu przywłaszczenia.
Przedmiotem kradzieży musi być rzecz ruchoma ,czyli taka, która posiada wartość materialną,
dającą wyrazić się w pieniądzu a pod względem fizycznym, dająca się przenosić. Działanie
sprawcy polega za zaborze rzeczy, czyli wyjęcia jej spod władztwa innej osoby i objęcia we
własne posiadanie. Celem jest przywłaszczenie, czyli zamiar włączenia zagarniętej rzeczy do
swego majątku i władania nią jak właściciel.
Takiej samej karze jak za kradzież, podlega czyn polegający na uzyskaniu bez zgody osoby
uprawnionej cudzego programu komputerowego, w celu osiągnięcia korzyści majątkowej.
Przedmiotem kradzieży mogą być także: energia lub karta bankomatu. Jeżeli wartość
skradzionego mienia przewyższa kwotę 250 złotych, czyn stanowi przestępstwo, poniżej tej
kwoty jest wykroczeniem. Kradzież jest ścigana z oskarżenia publicznego, z wyjątkiem
kradzieży na szkodę osoby najbliższej, wtedy ściganie następuje na wniosek
pokrzywdzonego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Kradzież z włamaniem
Kradzież z włamaniem stanowi kwalifikowany typ kradzieży, z uwagi na sposób jej
popełnienia. Przestępstwo to polega na zaborze cudzej rzeczy ruchomej, po uprzednim
pokonaniu przeszkody zabezpieczającej pomieszczenie, w którym rzecz jest przechowywana.
Włamanie może polegać, na przykład, na wyłamaniu drzwi, odpiłowaniu kłódki, rozwierceniu
zamka u drzwi, wybiciu szyby w oknie, otworzeniu drzwi podrobionym kluczem, otwarciu
kasy przy pomocy skradzionego hasła szyfrowego itp.
Sprawca pokonuje przeszkodę chroniącą cudzą rzecz, po czym dokonuje jej zaboru w celu
przywłaszczenia.
Kradzież z włamaniem do przestępstwo zagrożone surowszą karą niż kradzież zwykła.

Rozbój
Rozbój polega na tym, że sprawca kradnie, czyli zabiera w celu przywłaszczenie cudzą rzecz
ruchomą, używając przy tym przemocy wobec osoby lub grożąc natychmiastowym jej
użyciem, albo doprowadzając człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności.
Przemoc wobec osoby oznacza bezpośrednie fizyczne oddziaływanie na człowieka, które
uniemożliwia opór lub go przełamuje – uderzenie, wykręcenie ręki, duszenie, trzymanie.
Groźba natychmiastowego użycia przemocy może być wyrażona słownie lub przez inne
zachowanie, przy czym wzbudza w pokrzywdzonym obawę, że zostanie natychmiast
spełniona. Doprowadzenie człowieka do stanu nieprzytomności lub bezbronności może być
spowodowane uśpieniem środkiem nasennym, podaniem narkotyku, związaniem,
zamknięciem w pomieszczeniu, aby pokrzywdzony nie jest w stanie przeciwdziałać zaborowi
rzeczy.
Kwalifikowana postać przestępstwa ma miejsce, gdy sprawca rozboju posługuje się bronią
palną, nożem lub innym niebezpiecznym przedmiotem lub środkiem obezwładniającym, albo
działa w inny sposób bezpośrednio zagrażający życiu lub wspólnie i inną osobą, która
posługuje się taką bronią, przedmiotem, środkiem lub sposobem.

Kradzież rozbójnicza
Jest to kwalifikowany typ kradzieży, którego istota polega na tym, iż sprawca w celu
utrzymania się w posiadaniu zabranej rzeczy, bezpośrednio po dokonaniu kradzieży, używa
przemocy wobec osoby lub grozi natychmiastowym jej użyciem albo doprowadza człowieka
do stanu nieprzytomności lub bezbronności.

Wymuszenie rozbójnicze
Przestępstwo to polega na tym, że sprawca w celu osiągnięcia korzyści majątkowej,
przemocą, groźbą zamachu na życie, zdrowie lub mienie, doprowadza inną osobę do
rozporządzenia mieniem własnym lub cudzym albo do zaprzestania działalności
gospodarczej. Wymuszeniem rozbójniczym jest np. wymuszenie podpisania weksla,
zapłacenia okupu lub zamknięcia firmy stanowiącej konkurencję.

Przywłaszczenie
Przestępstwo przywłaszczenie popełnia osoba, która już faktycznie włada określoną rzeczą
ruchomą lub prawem majątkowym. Nie występuje tutaj, element zaboru, tak jak w przypadku
kradzieży zwykłej. Sprawca wszedł w posiadanie danej rzeczy ruchomej (znalazł ją, została
mu powierzona, wypożyczona) i nie chce jej oddać właściwemu posiadaczowi lub
właścicielowi.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Oszustwo
Przestępstwo oszustwa zachodzi wtedy, gdy ktoś w celu osiągnięcia korzyści majątkowej,
doprowadza inną osobę do niekorzystnego rozporządzenia własnym lub cudzym mieniem, za
pomocą wprowadzenie jej w błąd albo wyzyskania błędu lub niezdolności do należytego
pojmowania przedsiębranego działania.

Paserstwo
Paserstwo umyślne zachodzi, gdy sprawca, rzecz uzyskaną za pomocą czynu zabronionego,
nabywa lub pomaga do jej zbycia, albo tę rzecz przyjmuje lub pomaga do jej ukrycia. Osoba
nabywa rzecz, o której wie, że pochodzi ona np. z kradzieży, ale chce lub godzi się na
nabycie, pomoc w zbyciu lub ukrycie rzeczy. Paserstwo nieumyślne zachodzi wówczas, gdy
osoba nabywa rzecz, lecz na podstawie towarzyszących temu okoliczności (np. wyjątkowo
niska cena, znacznie poniżej wartości przedmiotu), powinna przypuszczać, że dana rzecz
została uzyskana za pomocą czynu zabronionego.

Przestępstwa przeciwko wolności
Przestępstwa przeciwko wolności znajdują się w rozdziale XXIII Kodeksu karnego i są
następujące:

−

pozbawienie człowieka wolności (art. 189),

−

groźba karalna (art. 190),

−

zmuszanie (art. 191),

−

naruszenie miru domowego (art. 193),

−

zabieg leczniczy bez zgody pacjenta (art. 192).

Pozbawienie człowieka wolności
Przestępstwo

pozbawienia

człowieka

wolności

dotyczy

pozbawienia

wolności

w sensie fizycznym, wolności miejsca przebywania. Przestępstwo to może być popełnione
tylko z winy umyślnej, więc zamknięcie kogoś w pomieszczeniu przez nieuwagę lub
roztargnienie nie jest przestępstwem. Pozbawienie wolności może polegać na zamknięciu
człowieka w pomieszczeniu w celu zatrzymania go, związaniu czy odebraniu kalece kul.
Typem kwalifikowanym tego przestępstwa jest pozbawienie wolności trwające dłużej niż
7 dni lub łączące się ze szczególnym udręczeniem.

Groźba karalna
Nie każde „odgrażanie się „stanowi przestępstwo. Groźba stanowi przestępstwo, jeżeli ktoś
grozi innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę lub szkodę osoby najbliższej
i groźba ta wzbudza w zagrożonym uzasadnioną obawę, że będzie spełniona.

Zmuszanie
Zmuszanie to przestępstwo naruszające wolność człowieka do zachowania się zgodnie z jego
wolą. Jeżeli w celu zmuszenia osoby do określonego działania, zaniechania lub znoszenia,
stosuje się przemoc wobec tej osoby lub groźbę bezprawną, stanowi to przestępstwo
zmuszania. Przemoc wobec osoby zmuszanej, oznacza fizyczne oddziaływanie na człowieka,
bezpośrednio lub za pośrednictwem rzeczy, która uniemożliwia opór lub go przełamuje.
Przemocą jest także, wykręcanie ręki, wypchnięcie kogoś za drzwi, obezwładniające
uderzenie w głowę, a także bicie, polewanie kogoś zimna woda lub stosowanie tortur. Groźba
bezprawna zawiera w sobie, wyżej opisaną groźbę karalną, a ponadto jest to zachowanie
polegające na groźbie rozgłoszenia wiadomości uwłaczających czci zagrożonego i jego
najbliższych. Szczególną postacią zmuszania jest przestępstwo wymuszania zwrotu długu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Naruszenie miru domowego
Przestępstwo naruszenia miru domowego popełnia osoba, która wdziera się do cudzego
domu, mieszkania, lokalu, pomieszczenia albo ogrodzonego terenu lub wbrew żądaniu osoby
uprawnionej miejsca takiego nie opuszcza. Przez „wdarcie się” należy rozumieć przełamanie
nie tylko przeszkody fizycznej, ale także woli osoby uprawnionej. Do popełnienia tego
przestępstwa konieczna jest świadomość wejścia, bez podstawy prawnej i bez zgody osoby
uprawnionej lub pozostawanie w takim miejscu wbrew żądaniu osoby uprawnionej.
Przestępstwo to jest ścigane z urzędu.

4.9.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do ćwiczeń.

Jakie są przestępstwa przeciwko życiu i zdrowiu?

Jakie są typy zabójstwa?

Jakie są rodzaje uszczerbku na zdrowiu?

Na czym polega różnica miedzy bójką a pobiciem?

Kiedy zachodzi przestępstwo narażenia na niebezpieczeństwo?

Na czym polega przestępstwo nieudzielania pomocy w niebezpieczeństwie?

Na czym polega różnica miedzy kradzieżą a kradzieżą z włamaniem?

Na czym polega rozbój?

Na czym polega kradzież rozbójnicza?

10.

Na czym polega wymuszenie rozbójnicze?

11.

Co to jest przywłaszczenie?

12.

Na czym polega przestępstwo oszustwa?

13.

Co to jest paserstwo?

14.

Kiedy zachodzi przestępstwo groźby karalnej?

15.

Na czym polega naruszenie miru domowego?

4.9.3 Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Dokonaj kwalifikacji prawnej nw. czynów, jako:

zabójstwo,

nieudzielanie pomocy w niebezpieczeństwie

morderstwo,

ciężki uszczerbek na zdrowiu

bójka,

redni i lekki uszczerbek na zdrowiu,

pobicie,

narażenie na niebezpieczeństwo

Sprawca porywa ofiarę, trzyma ją w ukryciu i domaga się od rodziny okupu, gdy go nie
otrzymuje, pozbawia ofiarę życia:

Osoba w barze widzi, jak kilka osób zaczyna wzajemnie zadawać sobie uderzenia,
z zainteresowaniem się przygląda, zachęcając okrzykami do walki, rzuca jednej z osób
kij bilardowy, a następnie gasi światło, aby utrudnić wycofanie się napastnikom z Sali:

Sprawca strzela z broni palnej do ofiary i ją zabija:

Sprawca uderzył ofiarę i podbił jej oko:

Osoba umiejąca dobrze pływać, nie spieszy na pomoc tonącemu dziecku w basenie
o niewielkiej głębokości:

Sprawca zabija człowieka, wsypując mu truciznę do napoju:

Sprawca pobił ofiarę, oszpecił jej twarz i wybił oko:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Dwóch osobników zaczepia na ulicy trzeciego, po krótkiej wymianie zdań, dwaj
osobnicy zaczynają zadawać ciosy i kopać trzeciego, który się broni:

Nauczyciel wziął uczniów na wycieczkę w góry. Uczniowie nie mają odpowiednich
ubrań i obuwia, ale jest piękny słoneczny dzień. Podczas wycieczki nagle pogoda się
zmienia, robi się zimno, zaczyna padać. Uczniowie ulegają wyziębieniu, są głodni,
spragnieni i zmęczeni. Jeden z nich skręcił nogę. Zapada mrok, tracą orientację, gubią
drogę powrotną do schroniska:

10.

Osoba słabo pływająca widzi tonącego w znacznej odległości od brzegu, nie rzuca się na
ratunek lecz biegnie po ratownika:

11.

Sprawca pobił ofiarę, rozciął jej wargę i łuk brwiowy:

Sposób wykonania ćwiczenia

zapoznać się z treścią materiału nauczania,

przyswoić sobie pojęcia: zabójstwo, morderstwo, bójka, pobicie, uszczerbek na zdrowiu,

nieudzielanie pomocy w niebezpieczeństwie, narażenie na niebezpieczeństwo,

odnaleźć w części szczególnej kodeksu karnego przepisy dotyczące w/w przestępstw,

przeczytać uważnie ćwiczenie,

dokonać właściwej kwalifikacji czynów opisanych w ćwiczeniu,

wpisać odpowiednią literę (A–H) przy każdym przykładzie,

omówić rozwiązanie ćwiczenia na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

Ćwiczenie 2

Dokonaj kwalifikacji prawnej nw. czynów jako:

kradzież

przywłaszczenie

kradzież z włamaniem

oszustwo

rozbój

paserstwo

kradzież rozbójnicza

groźba karalna

wymuszenie rozbójnicze

naruszenie miru domowego

Jedna osoba pożycza drugiej osobie rower, po upływie pewnego czasu domaga się zwrotu
swojej własności, lecz spotyka się z odmową oddania pożyczonej rzeczy:

Jedna osoba sprzedaje drugiej osobie obraz, twierdząc, że to oryginał. Osoba kupująca
nabywa obraz w przekonaniu, że faktycznie jest to oryginał, po czym okazuje się, że
kupiła kopię:

Sąsiad wdziera się na ogrodzony teren podwórka drugiego sąsiada i robi mu awanturę.
Jest proszony przez właściciela podwórka o opuszczenie jego terenu, nie reaguje lecz
w dalszym ciągu się awanturuje na podwórku sąsiada:

Sprawca zabiera innej osobie zegarek wartości 300 złotych:

Mąż podczas awantury domowej odgraża się żonie, że ją zabije. śona wie, że mąż jest
agresywny i nieobliczalny i boi się, że może ją zabić:

Sprawca przykładając nóż do szyi ofiary, zabiera jej zegarek wartości 300 złotych:

Sprawca otwiera podrobionym kluczem drzwi do cudzego mieszkania, po czym zabiera
z niego zegarek wartości 300 złotych:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sprawca wykręca rękę ofierze i zadając jej ból, zmusza ja do wyjęcia z kieszeni portfela
i oddania mu:

Sprawca trzymając w dłoni broń, zmusza ofiarę do otwarcia sejfu i wydania pieniędzy
ukrytych w sejfie:

10.

Sprawca złapany na gorącym uczynku kradzieży, aby nie odebrano mu łupu, wyjmuje
broń i „terroryzuje” nią ochronę obiektu, zabiera łup i ucieka:

11.

Zaczepiona na ulicy osoba, kupuje w bramie oryginalny szwajcarski zegarek za jedną
dziesiątą rzeczywistej ceny:

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

odnaleźć w części szczególnej kodeksu karnego odpowiednie przepisy,

uważnie przeczytać treść ćwiczenia,

4) dokonać kwalifikacji czynów w kategoriach od A–J,
5) wpisać odpowiednie litery przy każdym przykładzie,
6) przedstawić rozwiązanie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

−

literatura zgodna z punktem 6 poradnika.

4.9.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

TAK

NIE

1) określić, jakie są typy zabójstw?

2) scharakteryzować różnicę między zabójstwem zwykłym a morderstwem?

3) określić, na czym polega uszczerbek na zdrowiu i rozstrój zdrowia?

4) odróżnić ciężki, średni i lekki uszczerbek na zdrowiu?

5) scharakteryzować, na czym polega różnica między bójką a pobiciem?

6) scharakteryzować przestępstwo narażenia na niebezpieczeństwo?

7) określić, na czym polega przestępstwo nieudzielania pomocy

w niebezpieczeństwie?

8) określić, jaka jest różnica między kradzieżą a kradzieżą z włamaniem?

9) scharakteryzować przestępstwo rozboju i kradzieży rozbójniczej?

10) określić, na czym polega przestępstwo wymuszenia rozbójniczego?

11) określić, na czym polega przestępstwo przywłaszczenia?

12) scharakteryzować, na czym polega oszustwo?

13) określić, kiedy zachodzi przestępstwo paserstwa?

14) określić, kiedy zachodzi przestępstwo groźby karalnej?

15) określić, na czym polega naruszenie miru domowego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.10. Wybrane elementy prawa karnego procesowego

4.10.1. Materiał nauczania

Źródła i zakres prawa karnego procesowego
W ogólnym ujęciu źródłami prawa karnego procesowego są:

−

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 IV 1997 r. (Dz. U. Nr 78, poz. 483),

−

Kodeks postępowania karnego-ustawa z dnia 6 VI 1997 r. (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn.
zm.), uzupełniany przez rozporządzenia wykonawcze,

−

przepisy wprowadzające Kodeks postępowania karnego- ustawa z 6 VI 1997 r. (Dz. U. Nr
89, poz. 556 z późn. zm.),

−

ustawa z 25 VI 1997 r. o świadku koronnym (Dz. U. Nr 114, poz. 738 z późn. zm.),

−

Kodeks karny, Kodeks karny wykonawczy, Kodeks karny skarbowy,

−

ratyfikowane umowy międzynarodowe,

−

akty normatywne regulujące ustrój i zasady działania organów procesowych i niektórych
innych uczestników procesu (ustawy o ustroju sądów powszechnych, Sądzie
Najwyższym, Trybunale Konstytucyjnym itd.)

Przedstawiona hierarchia źródeł prawa oznacza, że żaden z aktów normatywnych
obowiązujących w RP nie może być sprzeczny z postanowieniami, przede wszystkim
Konstytucji a także wzajemnie ze sobą, gdyż jest częścią całego systemu prawa
obowiązującego w kraju.
Najważniejszy akt prawny regulujący zasady postępowania karnego, a zarazem najważniejsze
ź

ródło prawa karnego procesowego stanowi ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks

postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555, z późn. zm.).
Prawo karne procesowe jest dziedziną określającą reguły postępowania w procesie karnym.
Jest to prawnie uregulowana działalność zmierzająca do wykrycia i ustalenia czynu
przestępnego i jego sprawcy oraz do osądzenia go. Jej celem jest, aby sprawca przestępstwa
został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej
odpowiedzialności, oraz aby przez trafne zastosowanie środków przewidzianych w prawie
karnym i ujawnienie okoliczności popełnienia przestępstwa, osiągnięte zostały zadania
postępowania karnego, w zwalczaniu, zapobieganiu i umacnianiu poszanowania prawa
i zasad współżycia społecznego.

Zasady prawa karnego procesowego
Proces karny ukształtowany jest w oparciu o szereg zasad, które znalazły swoje
odzwierciedlenie w Kodeksie postępowania karnego. Najważniejsze z tych zasad to: zasada
prawdy materialnej, obiektywizmu, domniemania niewinności, swobodnej oceny dowodów,
skargowości i inne.
Zasady te oznaczają, że:

−

podstawę wszelkich rozstrzygnięć powinny stanowić prawdziwe ustalenia faktyczne,

−

organy prowadzące postępowanie karne są obowiązane badać oraz uwzględniać
okoliczności przemawiające zarówno na korzyść, jak i na niekorzyść oskarżonego,

−

oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego nie zostanie udowodniona
i stwierdzona prawomocnym wyrokiem,

−

nie dające się usunąć wątpliwości rozstrzyga się na korzyść oskarżonego,

−

oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy
obrońcy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

organy

postępowania

kształtują

swe

przekonanie

podstawie

wszystkich

przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad
prawidłowego rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego,

−

sąd karny rozstrzyga samodzielnie zagadnienia faktyczne i prawne oraz nie jest związany
rozstrzygnięciem innego sądu lub organu (prawomocne rozstrzygnięcia sądu kształtujące
prawo lub stosunek prawny są jednak wiążące),

−

organy procesowe prowadzą postępowanie i dokonują czynności z urzędu chyba, że
ustawa uzależnia je od wniosku określonej osoby, instytucji lub organu albo od
zezwolenia władzy,

−

organ powołany do ścigania przestępstw jest obowiązany do wszczęcia i przeprowadzenia
postępowania przygotowawczego, a oskarżyciel publiczny także do wniesienia
i popierania oskarżenia, o czyn ścigany z urzędu.

Postępowanie przygotowawcze
Proces karny generalnie obejmuje 3 fazy; postępowanie przygotowawcze, sądowe
i wykonawcze lub nawet 4 fazy: postępowanie przygotowawcze, postępowanie sądowe-
główne, postępowanie sądowe – apelacyjne i postępowanie wykonawcze.
Postępowanie przygotowawcze, polega na przygotowaniu materiału ułatwiającego wydanie
decyzji. Do zadań postępowania przygotowawczego należy ustalenie, czy zostało popełnione
przestępstwo, wykrycie sprawcy, zebranie danych o osobie podejrzanej, wyjaśnienie
okoliczności

popełnienia

przestępstwa,

ustalenie

rozmiarów

szkody,

zebranie

i zabezpieczenie dowodów w sprawie. Postępowanie przygotowawcze może być prowadzone
w formie dochodzenia lub śledztwa. Różnice miedzy dochodzeniem a śledztwem dotyczą
przede wszystkim kategorii spraw, organów prowadzących i czasu trwania postępowania.

Przebieg postępowania przygotowawczego
Pierwsza faza postępowania przygotowawczego to faza „in rem” (w sprawie). Dochodzenie
lub śledztwo wszczyna się, gdy zachodzi uzasadnione popełnienie przestępstwa, niezależnie
od tego, czy w chwili wszczęcia sprawca jest znany.
Organ procesowy po otrzymaniu informacji o popełnieniu przestępstwa, w formie
zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa lub na podstawie informacji własnej organu o tym
fakcie (działanie z urzędu), zobowiązany jest wydać postanowienie o wszczęciu lub odmowie
wszczęcia postępowania przygotowawczego(dochodzenia lub śledztwa). Istnieje społeczny
i prawny obowiązek zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa.
Po przyjęciu zawiadomienia o popełnieniu przestępstwa, organ procesowy (Policja) dokonuje
czynności sprawdzających i najpóźniej w terminie 30 dni od przyjęcia zawiadomienia, musi
podjąć decyzję o wszczęciu lub odmowie wszczęcia postępowania przygotowawczego.
Postanowienie to zatwierdza prokurator, nadzorujący postępowanie przygotowawcze w danej
sprawie. Jeżeli w danej sprawie prowadzenie śledztwa jest obligatoryjne, po przeprowadzeniu
czynności zabezpieczających ślady przestępstwa, organ przeprowadzający te czynności
(Policja) jest zobowiązany niezwłocznie przekazać sprawę prokuratorowi. Postępowanie
przygotowawcze w formie śledztwa jest prowadzone w sprawach o zbrodnie i niektóre
występki, jeżeli tak stanowi ustawa oraz gdy tak zadecyduje prokurator, ze względu na wagę
i zawiłość sprawy.
Druga faza postępowania przygotowawczego „in personam” (przeciwko osobie), rozpoczyna
się z chwilą wydania postanowienia o przedstawieniu zarzutów konkretnej osobie. Jej
głównym celem jest udowodnienie, że podejrzany dopuścił się zarzucanego mu czynu. Po
przedstawieniu zarzutów podejrzanemu, przesłuchaniu go w charakterze podejrzanego
i wykonaniu innych czynności przewidzianych przez ustawę, całość materiałów jest

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

przekazywana do prokuratora, który wydaje postanowienie w sprawie (umorzenie) lub nadaje
jej dalszy bieg( sporządzenie aktu oskarżenia do sądu).
Nie zwalnia to jednak organu od prowadzeni czynności w celu odnalezienia innego,
potencjalnego sprawcy tego czynu. W toku postępowania przygotowawczego może się,
bowiem zdarzyć, że pierwotne zarzuty postawione podejrzanemu nie są zgodne ze stanem
faktycznym, albo, że nie wszystkie okoliczności sprawy były znane organowi prowadzącemu.
Jeśli jednak wyczerpano wszystkie możliwości dowodowe w sprawie, postępowanie należy
zakończyć. W tym celu organ procesowy zawiadamia podejrzanego o terminie końcowego
zaznajomienia się z materiałami ukończonego postępowania przygotowawczego (w ciągu
7 dni od daty zawiadomienia o tym podejrzanego). Jednocześnie, podejrzanemu przysługuje
prawo złożenia w ciągu 3 dni od zaznajomienia się z materiałami, wniosków o uzupełnienie
postępowania. Po upływie tego terminu, organ procesowy wydaje postanowienie
o zamknięciu postępowania przygotowawczego. Sprawa zostaje przekazana do decyzji
prokuratora.
Jeżeli postępowanie przygotowawcze nie dostarczyło podstaw do wniesienia aktu oskarżenia
do sądu, prokurator wydaje lub zatwierdza postanowienie o umorzeniu postępowania. Jeżeli
postępowanie przygotowawcze dostarczyło dowodów na popełnienie przestępstwa przez
podejrzanego, prokurator w terminie 14 dni od zamknięcia śledztwa albo otrzymania aktu
oskarżenia sporządzonego przez Policję w dochodzeniu, wnosi do sądu akt oskarżenia.
Inicjuje to następny etap postępowania przygotowawczego, postępowanie sądowe.

Uczestnicy procesu karnego; ich prawa i obowiązki
Uczestników procesu karnego można podzielić na następujące grupy:

−

organy procesowe – np. prokurator, sąd, Policja, strony procesowe – uczestnicy procesu,
którzy działają we własnym imieniu, mając określony interes prawny w rozstrzygnięciu
o odpowiedzialności karnej,

−

przedstawiciele stron procesowych – obrońcy, pełnomocnicy, przedstawiciele ustawowi,

−

rzecznicy interesy społecznego – np. przedstawiciel społeczny, Rzecznik Praw
Obywatelskich, przedstawiciel instytucji państwowej, samorządowej lub społecznej,

−

pomocnicy procesowi – np. protokolant, tłumacz,

−

osobowe źródła dowodowe- np. karnym są:

−

oskarżyciel publiczny – prokurator,

−

oskarżyciel posiłkowy – pokrzywdzony,

−

oskarżony świadkowie, biegli.

Stronami w procesie mogą być ponadto:

−

oskarżyciel prywatny – pokrzywdzony, w sprawach ściganych z oskarżenia prywatnego,

−

powód cywilny – podmiot, który dochodzi od oskarżonego roszczeń majątkowych.

Uprawnienia pokrzywdzonego
Pokrzywdzony to osoba fizyczna lub prawna, której dobro prawne zostało bezpośrednio
naruszone lub zagrożone przez przestępstwo. Pokrzywdzonym może być instytucja
państwowa, samorządowa lub społeczna, choćby nie miała osobowości prawnej, a także
zakład ubezpieczeń w zakresie, w jakim pokrył szkodę wyrządzoną pokrzywdzonemu przez
przestępstwo lub jest zobowiązany do jej pokrycia.
W postępowaniu przygotowawczym pokrzywdzony jest stroną procesową Po wszczęciu
dochodzenia lub śledztwa pokrzywdzony, jako strona procesowa korzysta z następujących
praw:

−

do wniesienia zażalenia na postanowienie o odmowie wszczęcia śledztwa,

−

do wniesienia zażalenia na postanowienie o umorzeniu postępowania,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

do przejrzenia akt,

−

do składania wniosków o dokonanie czynności śledztwa,

−

do udziału w czynności śledztwa lub dochodzenia,

−

do wniesienia aktu oskarżenia do sądu (art. 55).

Uprawnienia pokrzywdzonego w postępowaniu sądowym
Można je podzielić na dwie grupy, w zależności od tego, czy działa ona, jako strona
(oskarżyciel posiłkowy, oskarżyciel prywatny lub powód cywilny), czy występuje tylko jako
pokrzywdzony.
Jeżeli pokrzywdzony jest w postępowaniu sądowym stroną, czyli działa jako oskarżyciel
prywatny, posiłkowy lub powód cywilny, ma wówczas prawo do:

−

udziału w rozprawie oraz posiedzeniach,

−

zadawania pytań,

−

składania wniosków,

−

posiadania pełnomocnika,

−

wnoszenia środków zaskarżenia.

Pokrzywdzony nie będący stroną na prawo do:

−

udziału w rozprawie,

−

udziału w posiedzeniu, mającym na celu wydanie orzeczenia w przedmiocie „wniosku
mediacyjnego”,

−

wniesienia zażalenia na postanowienie o warunkowym umorzeniu postępowania.

Na pokrzywdzonym ciążą także pewne obowiązki:

−

poddania się oględzinom i badaniom nie połączonym z zabiegiem chirurgicznym lub
obserwacją w zakładzie leczniczym, jeżeli karalność czynu zależy od zdrowia
pokrzywdzonego,

−

obowiązek zawiadamiania organu procesowego o zmianie miejsca zamieszkania lub
przebywania.

Prawa i obowiązki oskarżonego
Oskarżonym jest osoba (fizyczna), przeciwko której wniesiono oskarżenie do sądu, a także
osoba, co do której prokurator złożył wniosek o warunkowe umorzenie postępowania.
Podstawowym uprawnieniem oskarżonego jest prawo do obrony. Przejawia się ono w postaci
prawa do posiadania obrońcy oraz osobistego uprawnienia do obrony.
Na osobiste uprawnienia oskarżonego do obrony składają się przede wszystkim prawa do:

−

składania wniosków dowodowych,

−

składania oświadczeń procesowych,

−

zaskarżania decyzji procesowych,

−

uczestniczenia w czynnościach procesowych,

−

składania wyjaśnień,

−

odmowy składania wyjaśnień,

−

odmowy odpowiedzi na pytania,

−

przeglądania akt sprawy, kopiowania dokumentów z akt sprawy,

−

korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza,

−

„ostatniego głosu” w sprawie.

Obrona może być nieobowiązkowa lub obowiązkowa, w sytuacjach, gdy ustawa ustala
obowiązek posiadania obrońcy. Obrona obowiązkowa może być realizowana przez wybranie
sobie obrońcy przez oskarżonego lub przez przyznanie mu obrońcy z urzędu. Obowiązek
posiadania przez oskarżonego obrońcy zachodzi, gdy:
– jest nieletni,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

jest głuchy, niemy lub niewidomy,

−

zachodzi uzasadniona wątpliwość, co do jego poczytalności,

−

w postępowaniu przed sadem okręgowym, jako sądem pierwszej instancji, jeżeli

−

zarzucono mu zbrodnię lub pozbawiono wolności,

−

jeżeli sąd uzna to za niezbędne, ze względu na okoliczności utrudniające obronę.

Na oskarżonym spoczywają obowiązki procesowe, do których należą:

−

obowiązek stawiania się na każde wezwanie w toku postępowania karnego oraz
zawiadamianie organu prowadzącego postępowanie, o każdej zmianie miejsca swego
zamieszkania lub pobytu trwającego dłużej niż 7 dni,

−

obowiązek poddania się oględzinom zewnętrznym ciała oraz innym badaniom,
niepołączonym z naruszeniem integralności ciała, w szczególności wolno od oskarżonego
pobrać odciski, fotografować go, okazać w celach rozpoznawczych innym osobom,

−

obowiązek poddania się badaniom psychologicznym i psychiatrycznym, oraz badaniom
połączonym z dokonaniem zabiegów na jego ciele, z wyjątkiem chirurgicznych pod
warunkiem, że dokonywane są przez uprawnionego do tego pracownika służby zdrowia,
z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażają zdrowiu oskarżonego, jeżeli
przeprowadzenie tych badań jest nieodzowne. W szczególności oskarżony obowiązany
jest, przy zachowaniu tych warunków, poddać się badaniu krwi, włosów lub wydzielin
organizmu.

Prawa i obowiązki świadka
Ś

wiadek jest osobowym źródłem dowodowym, dostarczającym przede wszystkim środka

dowodowego w postaci zeznań. Dla celów dowodowych można go poddać, za jego zgodą,
oględzinom ciała lub badaniom lekarskim lub psychologicznym. Świadek w procesie karnym
ma następujące obowiązki:

−

stawienia się na każde wezwanie organu procesowego (nie spełnienie tego obowiązku bez
istotnej, usprawiedliwionej przyczyny, powoduje nałożenie kary pieniężnej a nawet
przymusowe doprowadzenie),

−

złożenia zeznania (za wyjątkiem osób, które mogą odmówić z powodów ujętych
w ustawie),

−

mówienia prawdy i niezatajania prawdy (w przeciwnym razie grozi odpowiedzialność
karna),

Uprawnienia świadka obejmują prawo do:

−

odmowy zeznań, przez osoby najbliższe dla oskarżonego lub oskarżone o współudział
oraz pozostające z oskarżonym w szczególnie bliskim stosunku osobistym,

−

uchylenia się od odpowiedzi na pytanie, jeśli odpowiedź mogłaby narazić jego lub osobę
mu najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub wykroczenie,

−

przesłuchania z wyłączeniem jawności, jeśli treść zeznań mogłaby narazić jego lub osobę
najbliższą,

−

zastrzeżenia danych, do wyłącznej wiadomości prokuratora lub sądu,

−

zwrot poniesionych wydatków z powodu stawiennictwa.

Czynności procesowe
Czynnością procesową jest określone przez prawo karne procesowe zachowanie się
uczestnika procesu, wywołujące przewidziane przez to prawo skutki prawne. Cały proces
karny stanowi zespół wzajemnie przeplatających się czynności procesowych.
Czynności procesowe mogą być proste (pojedyncze) np. złożenie wniosku o ściganie,
zawiadomienie o przestępstwie, wniesienie zażalenia, lub złożone, czyli składające się
z kilku, dających się wyodrębnić elementów, np. przedstawienie zarzutów (sporządzenie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

postanowienia o przedstawieniu zarzutów, ogłoszenie go podejrzanemu i przesłuchanie
podejrzanego).
Ze względu na podmiot dokonujący czynności procesowej można dokonać podziału na
czynności:

−

organów procesowych, np. wydanie postanowienia o wszczęciu dochodzenia lub
ś

ledztwa, przedstawienie zarzutów, zamknięcie dochodzenia lub śledztwa, wyrokowanie,

−

stron procesowych i ich przedstawicieli, np. wniesienie zażalenia, złożenie wniosku
dowodowego, wniesienie aktu oskarżenia, zgłoszenie powództwa cywilnego,

−

innych uczestników procesu, np. składanie zeznań przez świadka czy opinii przez
biegłego.

Ze względu na cel, wyodrębnia się czynności:

−

rozpoznawcze, które polegają na badaniu i rozstrzyganiu określonej kwestii prawnej, np.
rozpoznanie zażalenia, wniosku o tymczasowe aresztowanie, wniosku o uzupełnienie
dochodzenia lub śledztwa,

−

wykonawcze, mające na celu wykonanie decyzji procesowej, np. wykonanie
postanowienia o tymczasowym aresztowaniu, postanowienia o przeszukaniu, lub
postanowienia o zabezpieczeniu majątkowym.

Z uwagi na treść i charakter czynności wyróżnia się czynności:

−

faktyczne (realne), wywołujące pewne zmiany w świecie realnym, np. przeszukanie,
zatrzymanie osoby, przymusowe doprowadzenie świadka,

−

spostrzeżenia procesowe, czyli przyjmowanie do wiadomości odpowiednich faktów
i zjawisk, np. przyjęcie zeznań świadka, oględziny, odczytanie dokumentu.

Spostrzeżenia procesowe towarzyszą najczęściej oświadczeniom procesowym. Oświadczenia
procesowe, dzielą się na oświadczenia wiedzy, czyli komunikowanie wiadomości przez
uczestników procesu np. zawiadomienie o przestępstwie, zeznania świadków, wyjaśnienia
oskarżonego, opinie biegłych, oraz oświadczenia woli, czyli przekazywanie woli, żądań,
dążeń uczestnika procesu.

Dowody w procesie karnym
Postępowanie dowodowe ma w procesie karnym, kluczowe znaczenie ze względu na
najogólniej pojęty cel procesu, czyli wydanie sprawiedliwego orzeczenia. Od prawidłowości
postępowania dowodowego, na różnych etapach tego postępowania, od zebrania dowodów aż
po ich ocenę, zależy czy sprawca przestępstwa zostanie wykryty i pociągnięty do
odpowiedzialności karnej oraz czy osoba niewinna nie poniesie tej odpowiedzialności.
Dowód to określony przekaźnik informacji, dotyczący pewnego stanu faktycznego.
W procesie karnym pojęcie dowodu ma wiele znaczeń; dowód oznacza źródło informacji,
informację, a także czynności związane z uzyskaniem informacji. Zasadniczo w nauce prawa
karnego procesowego wyróżnia się pojęcia: źródła dowodowego i środka dowodowego.
Ź

ródło dowodowe to osoba lub rzecz, która dostarcza środka dowodowego, np. świadek,

oskarżony, biegły, dokument. Środek dowodowy to forma przekazu informacji, którą
uzyskuje się ze źródła dowodowego, np. zeznania świadka, wyjaśnienia oskarżonego, opinia
biegłego, treść dokumentu.
Postępowanie dowodowe to bardzo istotna i jednocześnie skomplikowana część procesu
karnego. Wszelkie dowody muszą być uznane przez prawo i przeprowadzone w sposób
wskazany w przepisach kodeksu postępowania karnego.
Dowodami w postępowaniu karnym, na różnych jego etapach są:

−

przesłuchania świadków,

−

wyjaśnienia podejrzanego (oskarżonego),

−

opinie biegłych,

−

oględziny miejsca, osoby lub rzeczy,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

−

oględziny i otwarcie zwłok,

−

eksperyment procesowy,

−

wywiad środowiskowy,

−

badanie lekarskie, psychologiczne lub psychiatryczne oskarżonego,

−

zatrzymanie rzeczy,

−

przeszukanie,

−

kontrola i utrwalanie rozmów,

−

oraz wiele innych czynności, w zależności od potrzeb postępowania, których wykonanie
przewidują przepisy kodeksu postępowania karnego.

W postępowaniu karnym nie można za wszelką cenę dążyć do ustalenia prawdy, dlatego też
ustawodawca wprowadził pewne zakazy dowodowe.
Zakazy te to zakaz:

−

przesłuchania obrońcy oskarżonego, co do faktów, o których dowiedział się przy
udzielaniu porady prawnej lub prowadząc sprawę (tajemnica adwokacka),

−

przesłuchania duchownego, co do faktów, o których dowiedział się przy spowiedzi,

−

odczytania wcześniej złożonych zeznań, jeżeli świadek skorzystał z prawa do odmowy
zeznań lub został zwolniony z obowiązku zeznawania,

−

odczytania protokołu przesłuchania świadka, jeżeli osoba ta jest następnie przesłuchiwana
w charakterze podejrzanego,

−

ze względu na tajemnicę państwową (zakaz względny, zwolnienie z tego zakazu może
nastąpić po zwolnieniu z obowiązku zachowania tajemnicy przez uprawniony organ
przełożony),

−

ze względu na tajemnicę służbową (sąd lub prokurator może zwolnić z obowiązku
zachowania tajemnicy służbowej),

−

ze względu na tajemnicę zawodową (tajemnica lekarska, dziennikarska),

−

wynikający z uprawnień świadka do odmowy złożenia zeznań lub odpowiedzi na pytania.

W związku z przesłuchaniem istnieją następujące zakazy dowodowe:

−

zakaz wpływania na wypowiedzi osoby przesłuchiwanej za pomocą przymusu lub groźby
bezprawnej,

−

zakaz stosowania hipnozy, środków chemicznych i technicznych, wpływających na
procesy psychiczne przesłuchiwanej osoby albo mających na celu kontrolę
nieświadomych reakcji jej organizmu, w związku z przesłuchaniem.

Wyjaśnienia, zeznania oraz oświadczenia złożone w warunkach wyłączających swobodę
wypowiedzi lub uzyskane wbrew powyższym zakazom, nie mogą stanowić dowodu. Dowody
w postępowaniu karnym są przeprowadzane na wniosek stron lub z urzędu.
Prawny obowiązek dowodzenia, czyli obowiązek przeprowadzenia wszystkich dowodów
mających istotne znaczenie dla sprawy przemawiających zarówno przeciw oskarżonemu jak
i za nim, ciąży na organach procesowych. Inni uczestnicy postępowania; oskarżyciel
prywatny, powód cywilny, czy oskarżony, nie mają obowiązku dowodzenia, jest to tylko ich
uprawnienie, z którego najczęściej korzystają broniąc swoich interesów.
Niektóre okoliczności, istotne dla wyniku postępowania, mogą być uznane bez
przeprowadzania dowodu. Fakty powszechnie znane nie wymagają dowodu (np. fakty
historyczne utrwalone w piśmiennictwie naukowym). Podobnie, fakty znane z urzędu, czyli
takie, z którymi organ zapoznał się wykonując czynności urzędowe, nie wymagają dowodu,
należy jednak zwrócić na nie uwagę stron postępowania.
Istotne dla pojęcia dowodu i postępowania dowodowego jest sposób oceniania dowodów.

W polskim procesie karnym obowiązuje zasada swobodnej oceny dowodów, w myśl,

której organy procesowe, kształtują swe przekonanie na podstawie wszystkich
przeprowadzonych dowodów, ocenianych swobodnie z uwzględnieniem zasad prawidłowego

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

rozumowania oraz wskazań wiedzy i doświadczenia życiowego. Organ procesowy np. sąd nie
jest związany żadnymi regułami dowodowymi, narzucającymi ocenę dowodów, nie ma
ustawowo narzuconej hierarchii dowodów. Zasada swobodnej oceny dowodów nie oznacza
jednak oceny dowolnej.
Organ dokonujący oceny, powinien uwzględniać zasady prawidłowego rozumowania oraz
wskazania wiedzy i doświadczenia życiowego. Po weryfikacji dowodów, organ dokonujący
weryfikacji, ma obowiązek uzasadnić swoje stanowisko, czyli dlaczego dał wiarę
konkretnym, określonym środkom dowodowym.

4.10.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

Jaki zakres unormowań prawa karnego procesowego?

Jakie jest główne źródło prawa karnego procesowego?

Jakie są cele postępowania karnego?

Jakie są główne zasady prawa karnego procesowego?

Na czym polega postępowanie przygotowawcze?

W jakiej formie może być przeprowadzone postępowanie przygotowawcze?

Jakie są fazy postępowania przygotowawczego?

Kogo zalicza się do uczestników postępowania karnego?

Jakie są strony procesu karnego?

10.

Jakie są ogólne uprawnienia pokrzywdzonego w procesie karnym?

11.

Jakie są uprawnienia pokrzywdzonego, jako strony w procesie karnym?

12.

Jakie są obowiązki pokrzywdzonego?

13.

Jakie są uprawnienia oskarżonego w procesie karnym?

14.

Jakie są obowiązki oskarżonego?

15.

Kiedy posiadanie przez oskarżonego obrońcy jest obowiązkowe?

16.

Jakie są prawa i obowiązki świadka?

17. Co to są czynności procesowe?
18. Jaki jest podział czynności procesowych?
19. Co to jest dowód w procesie karnym?
20. Jakie są rodzaje i znaczenie dowodów?
21. Co stanowi źródło dowodów?
22. Co stanowi środek dowodowy?
23. Jakie są sposoby przeprowadzania dowodów?
24. Jakie są sposoby i zasady oceniania dowodów?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Przeczytaj treść ćwiczenia i odpowiedz na zadane pytania.

Pracownik ochrony dostał pisemne wezwanie z Policji do stawienia się do komendy miejskiej
na przesłuchanie w charakterze świadka:

−

jak powinien zachować się pracownik ochrony wezwany prze organ procesowy?

−

z jakimi konsekwencjami powinien liczyć się, w przypadku niestawiennictwa?

−

czy istnieje możliwość odmowy stawienia się na wezwanie i w jakich okolicznościach?

Sposób wykonania ćwiczenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1)

zapoznać się z treścią materiału nauczania,

przeanalizować treść pytań zawartych w ćwiczeniu,

znaleźć w kodeksie postępowania karnego odpowiednie przepisy,

odpowiedzieć na zadane pytania,

przedstawić wykonane ćwiczenie na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier formatu A4, przybory do pisania,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika,

–

komputer z dostępem do Internetu.

Ćwiczenie 2

Przeanalizuj przytoczony przypadek i odpowiedz na pytanie.

Wezwany stawił się na wezwanie sądu, w celu przesłuchania w charakterze świadka.

Oskarżoną okazała się jego była narzeczona. Jakie uprawnienia, w związku z zaistniałą
sytuacją, przysługują świadkowi i z jakiego powodu?

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

zapoznać się z materiałem nauczania,

zapoznać się z przepisami Kodeksu postępowania karnego (art. 177, 182, 183, 185),

przeanalizować podaną w ćwiczeniu sytuację,

odpowiedzieć na zadane pytanie i odpowiedź uzasadnić,

przedyskutować rozwiązanie ćwiczenia na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska:
–

papier formatu A4, przybory do pisania,

–

literatura zgodna z punktem 6 poradnika,

–

komputer z dostępem do Internetu.

4.3.10. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

TAK

NIE

wskazać, strony procesu karnego?

określić, jakie są uprawnienia pokrzywdzonego?

określić, kiedy pokrzywdzony jest stroną postępowania karnego
i jakie są wtedy jego uprawnienia?

wskazać, na czym polegają obowiązki pokrzywdzonego?

określić uprawnienia oskarżonego?

scharakteryzować na czym polegają obowiązki oskarżonego?

określić, jakie są przesłanki obowiązku posiadania obrońcy w procesie?

scharakteryzować prawa i obowiązki świadka?

określić rodzaje dowodów w postępowaniu karnym?

10)

scharakteryzować źródła dowodowe i środki dowodowe?

11)

wskazać sposoby przeprowadzenia i zasady oceniania dowodów?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

Przeczytaj uważnie instrukcję.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

Test zawiera 20 pytań. Do każdego zadania dołączone są 4 możliwe odpowiedzi. Tylko
jedna jest prawidłowa

Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

Pracuj samodzielnie, bo wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

Na rozwiązanie masz 45 minut.

Powodzenia!

Materiały dla ucznia:

–

instrukcja,

–

zestaw zadań tekstowych,

–

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

Prawo cywilne reguluje

stosunki majątkowe i niektóre stosunki osobiste.

majątkowe stosunki rodzinne.

stosunki majątkowe między obywatelami a organami skarbowymi.

zasady postępowania przed sądami cywilnymi.

Zasady współżycia społecznego są

określone w Konstytucji RP.

w Kodeksie cywilnym.

w Kodeksie postępowania cywilnego.

nie są określone w przepisach prawa.

Stosunek cywilnoprawny charakteryzuje się tym, że
a)

jego podmiotami są tylko osoby fizyczne.

podmioty są równorzędne.

obejmuje sprawy toczące przed urzędami stanu cywilnego.

jego podmiotami są osoby prawne.

Zdolność prawną posiadają

wszystkie osoby fizyczne i prawne.

osoby prawne.

osoby prawne, które ukończyły 13 lat.

osoby fizyczne, które ukończyły 18 lat.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Osoba prawna składa oświadczenie woli

przez swojego przedstawiciela.

przez pełnomocnika.

przez odpowiedni organ.

przez organ nadrzędny.

Odpowiedzialność cywilna ma postać

konsekwencji karnych.

naprawienia szkody.

przeproszenia poszkodowanego.

kary umownej.

W wyniku umowy o dzieło przyjmujący zamówienie zobowiązuje się do

starannego działania.

wykonywania pracy przez określony czas.

wykonywania pracy pod nadzorem zamawiającego.

uzyskania umówionego rezultatu.

Odpowiedzialność deliktowa ma miejsce wtedy, gdy

naruszono przepisy prawa karnego.

powstała jakakolwiek szkoda po stronie kontrahenta.

szkoda powstała z zaistnienia faktu, z którego ustawa łączy obowiązek
odszkodowawczy.

sprawca spowodował szkodę z winy umyślnej.

W procesie o naprawienie szkody wyrządzonej niewykonaniem lub nienależytym

wykonaniem umowy wierzyciel nie musi udowadniać
a)

wielkości szkody.

postania szkody.

związku przyczynowego między powstaniem szkody a niewykonaniem umowy.

winy strony nie wykonującej umowy.

10.

Zwłoka w wykonaniu zobowiązania to

każde opóźnienie.

opóźnienie, za które dłużnik jest odpowiedzialny.

opóźnienie określone w Kodeksie cywilnym.

przekroczenie terminu określonego w umowie.

11.

Tryb postępowania w sprawach gospodarczych jest określony w

Kodeksie spółek handlowych.

Kodeksie cywilnym.

Kodeksie postępowania cywilnego.

w przepisach o ustroju sądów powszechnych.

12.

Stosunek pracy nie może powstać w wyniku

zawarcia umowy o pracę.

zawarcia umowy zlecenia.

wyboru.

powołania.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13.

Czas pracy to czas

efektywnego świadczenia pracy.

pozostawania do dyspozycji pracodawcy.

obowiązywania umowy o pracę.

wykonywania pracy mającej wartość ekonomiczną.

14.

Wymiar urlopu pracownika z dwuletnim stażem pracy wynosi

14 dni roboczych.

16 dni roboczych.

20 dni roboczych.

26 dni roboczych.

15.

Umowa o pracę na okres próby nie może być zawarta na dłużej niż

2 tygodnie.

miesiąc.

3 miesiące.

6 miesięcy.

16.

Zwolnienie na poszukiwanie pracy przysługuje

pracownikowi rozwiązującemu umowę na porozumienie stron.

w przypadku wypowiedzenia dokonanego przez pracodawcę.

w przypadku wypowiedzenia dokonanego przez pracownika.

w przypadku każdego wypowiedzenia.

17.

Stosunek administracyjno prawny to stosunek

między równorzędnymi podmiotami.

między organami administracji publicznej.

między organem wyposażonym w uprawnienia władcze i drugim podmiotem.

między osobami fizycznymi i prawnymi w sprawach majątkowych.

18.

Podstawową formą działania administracji jest

akt administracyjny.

akt notarialny.

akt normatywny.

umowa.

19. O swojej właściwości organ administracyjny rozstrzyga

w fazie wszczęcia postępowania.

w fazie postępowania odwoławczego,

rozstrzyga o tym organ nadrzędny.

rozstrzyga o tym kierownik organu administracyjnego.

20. Termin odwołania się od decyzji administracyjnej wydanej w pierwszej instancji wynosi:

7 dni.

14 dni.

miesiąc.

2 miesiące.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Stosowanie przepisów prawa karnego, materialnego i procesowego oraz
prawa wykroczeń.

Zakreśl poprawną odpowiedź

Zadania

Odpowiedź

Punkty

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

LITERATURA

Boratyńska K.T., Górski A., Sakowicz A., Ważny A.: Kodeks postępowania karnego.

Komentarz, Warszawa 2005.

Daszkiewicz W. i inni, Proces karny, Poznań 1997.

Gardocki L.: Prawo karne, Warszawa 1999.

Gostyński Z. (red.): Kodeks postępowania karnego – komentarz, Warszawa 1999.

Grzegorczyk T.: Kodeks postępowania karnego z komentarzem, Kraków 1999.

Grzegorczyk T., Tylman J.: Polskie postępowanie karne, Warszawa 2005.

Kmiecik R., Skrętowicz E.: Proces karny, Część ogólna, Kraków 2000.

Marek A.: Prawo karne, Warszawa 2000.

10.

Marszał K.: Proces karny, Katowice 1999.

11.

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553).

12.

Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89,
poz. 555).

13.

Ustawa z dnia 20 maja 1971 r. – Kodeks Wykroczeń (Dz. U. Nr 12, poz.114, z późn. zm.).

14.

Ustawa z dnia 2 kwietnia 1997 r. – Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 78,
poz. 483).

15.

Waltoś S.: Proces karny, zarys sytemu, Warszawa 2005.

16.

Zoll A., Buchała K.: Kodeks karny, część ogólna, Kraków 1998.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
11 Stosowanie przepisów prawa pracy
06 Stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnejid 6409
06 Stosowanie przepisow prawa i Nieznany
02 Stosowanie przepisów prawa i zasad ekonomiki
Prawo karne materialne-temat 1, Funkcje, źródła i zasady stosowa-nia prawa karnego materialnego
20 Stosowanie przepisow prawa i Nieznany (2)
01 Stosowanie przepisow prawa w Nieznany (2)
02 Stosowanie przepisow prawa i Nieznany (2)
14 Stosowanie przepisow prawa p Nieznany (2)
15. Stosowanie przepisów prawa geologicznego, górnictwo i wiertnictwo
!naszematerialne kopia, Funkcje, źródła i zasady stosowa-nia prawa karnego materialnego
06 Stosowanie przepisów prawa w działalności socjalnejid 6409
06 Stosowanie przepisow prawa i Nieznany
02 Stosowanie przepisów prawa i zasad ekonomiki
20 Stosowanie przepisów prawa w działalności usługowej
13 Stosowanie przepisów prawa i zasad ekonomiki(1)

więcej podobnych podstron