60 Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 1996

PRZYCZYNY I ZAPOBIEGANIE

W

1996 roku w Stanach Zjedno-
czonych umrze na raka po-
nad 550 tys. osób. Ta sama

choroba poch∏onie w tym okresie w
Europie oko∏o 840 tys. ofiar. Tymcza-
sem coraz wi´cej danych wskazuje, ˝e
w tych dwóch rejonach Êwiata, charak-
teryzujàcych si´ wzgl´dnie wysokim,
systematycznie uaktualnianym wspó∏-
czynnikiem umieralnoÊci na raka, teo-
retycznie da∏oby si´ zapobiec ponad po-
∏owie zgonów.

Przekonanie, ˝e ryzyko zachorowania

na raka mo˝na modyfikowaç, wynika
z badaƒ prowadzonych od dziesi´ciole-
ci. Liczne eksperymenty laboratoryjne
wykaza∏y, ˝e ró˝ne substancje chemicz-
ne oraz inne czynniki Êrodowiskowe mo-
gà spowodowaç raka u zwierzàt. Bada-
nia ludzi dowiod∏y zarazem silnego
zwiàzku mi´dzy wykonywaniem pracy
zawodowej w warunkach sta∏ego kon-
taktu z pewnymi substancjami a ryzy-
kiem zachorowania na okreÊlone typy
nowotworów. Równie˝ mi´dzynarodo-
we badania imigrantów niezmiennie do-
wodzà, ˝e wÊród przybyszów, którzy
przejmujà typowe dla nowych ojczyzn
wzorce zachowaƒ, obserwuje si´ tenden-
cj´ do nabywania miejscowego „wzorca
nowotworzenia” w okresie od oko∏o 10
lat (dla raka jelita grubego) do kilku ge-
neracji (dla raka piersi). Oznacza to, ˝e
odgrywa tu rol´ coÊ, co dotyczy Êrodo-
wiska, na przyk∏ad zmiana w sposobie
od˝ywiania czy nowy rodzaj aktywno-
Êci fizycznej. JeÊli wi´c czynniki ze-
wn´trzne mogà zwi´kszaç ryzyko raka,
to wystrzeganie si´ ich powinno to ry-
zyko zmniejszaç.

W jaki sposób wyznaczyliÊmy po-

ziom, do którego mo˝na by obni˝yç
umieralnoÊç? Zacz´liÊmy od znalezie-
nia najni˝szych cz´stoÊci wyst´powania
ró˝nych postaci raka w wielkich mi´-

dzynarodowych populacjach, w których
prowadzone sà rzetelne rejestry zgonów
z powodu nowotworów. ZapadalnoÊç
na wiele nowotworów z∏oÊliwych, naj-
bardziej pospolitych w Stanach Zjedno-
czonych i Europie, jest wyraênie ni˝sza
w Japonii i Chinach. Aby ustaliç szacun-
kowà list´ „podstawowych zapadalno-
Êci” na raka, wybraliÊmy najni˝szà cz´-
stoÊç wyst´powania ka˝dego z nowo-
tworów pochodzàcà z danych amery-
kaƒskich, japoƒskich i chiƒskich. Nast´p-
nie wyliczyliÊmy ró˝nic´ mi´dzy naj-
wy˝szà cz´stoÊcià a wartoÊciami pod-
stawowymi. Dzi´ki dokonanym porów-
naniom doszliÊmy do wniosku, ˝e w Sta-
nach Zjednoczonych mo˝liwe jest oko∏o
60-procentowe obni˝enie zapadalnoÊci
na raka; byç mo˝e w mniejszym stopniu
dotyczy to Amerykanek pochodzenia
afrykaƒskiego, poniewa˝ ogólna zapa-
dalnoÊç na raka jest wÊród nich nieco
ni˝sza. Przytoczone liczby odnoszà si´
w podobnym stopniu tak˝e do wi´kszo-
Êci Europejczyków.

JesteÊmy przekonani, ˝e istotnemu ob-

ni˝eniu ulec by mog∏a cz´stoÊç zgonów
na wi´kszoÊç rodzajów raka, z dwoma
jednak wyjàtkami. W przypadku raka
piersi u kobiet i raka prostaty u m´˝czyzn
wcià˝ nie opracowano skutecznych me-
tod zapobiegawczych, wp∏ywajàcych
znaczàco na cz´stoÊç zgonów.

Przedstawione liczby zainteresujà

zapewne nie tylko specjalistów czy
agentów ubezpieczeniowych, ale i mi-
liony zwyk∏ych ludzi. Oznaczajà one
bowiem, ˝e zmiany zachowaƒ mog∏y-
by wyd∏u˝yç Êrednio o wiele lat, a nawet
o kilka dziesi´cioleci ˝ycie osób dotkni´-
tych chorobà w jego po∏owie. Od wi´k-
szoÊci z tych osób zmniejszenie ryzyka
zachorowania na raka wymaga∏oby ra-
dykalnej zmiany post´powania uwzgl´-
dniajàcej liczne potencjalne przyczyny

raka. W przypadku osób dziedziczàcych
zmutowane geny, które dramatycznie
zwi´kszajà ryzyko wystàpienia okreÊ-
lonych rodzajów raka, oraz ludzi nara-
˝onych na nowotwory z powodu wy-
konywanej pracy strategie profilak-
tyczne powinny koncentrowaç si´ na
zapobieganiu specyficznym typom
nowotworów.

Szczypta profilaktyki

Âmierci z powodu raka mo˝emy za-

pobiec wystrzegajàc si´ czynników ry-
zyka, kontrolujàc stan zdrowia, co po-
zwoli wykryç chorob´ w stadium na-
dajàcym si´ do wyleczenia, albo te˝ dzi´-
ki po∏àczeniu obu tych sposobów (pró-
bujàc zapobiec chorobie, ale nie tracàc
czujnoÊci, aby mo˝liwie najwczeÊniej roz-
poczàç leczenie). Strategie zapobiegania
nowotworom z∏oÊliwym obejmujà na
przyk∏ad zach´t´ do niepalenia tytoniu
lub – jeÊli na to za póêno – do porzucenia
na∏ogu. Dziesi´ç lat niepalenia pozwoli
by∏emu palaczowi osiàgnàç równie ni-
ski poziom ryzyka zachorowania na ra-
ka p∏uca jak u osoby niepalàcej. Inna tak-
tyka polega na spo˝ywaniu takich wa-
rzyw i produktów, które przeciwdzia∏a-
jà aktywacji w organizmie czynników
powodujàcych raka (kancerogenów).
Teoretycznie pomocne by∏yby równie˝
szczepienia przeciw ró˝nym czynnikom
infekcyjnym, o których wiadomo, ˝e mo-
gà prowadziç do raka. Jak dotàd jedynie
szczepionka przeciw wirusowemu za-
paleniu wàtroby typu B mo˝e s∏u˝yç do
tego celu.

Wczesna wykrywalnoÊç oznacza roz-

poznanie choroby w fazie najbardziej na-
dajàcej si´ do leczenia, a wi´c zanim wy-
stàpià objawy, które sk∏aniajà chorego
do zwrócenia si´ o pomoc [patrz: David
Sidransky, „Post´py w wykrywaniu ra-
ka”, strona 74]. Takie post´powanie jest
ju˝ stosowane w przypadku niektórych
nowotworów z∏oÊliwych, jak rak szyjki
macicy czy rak jelita grubego. Badania
epidemiologiczne wykazujà, ˝e cz´stoÊç
zgonów z powodu tych dwóch nowo-
tworów mo˝na by obni˝yç o co najmniej
po∏ow´, gdyby na szerokà skal´ wpro-
wadzono badania przesiewowe, pozwa-
lajàce zlikwidowaç stany przedrakowe
lub wczeÊniej zdiagnozowaç nowotwór.
Testem wykrywajàcym raka szyjki maci-
cy jest cytologiczny rozmaz pochwowo-
-szyjkowy metodà Papanicolaou; najbar-
dziej skutecznymi metodami wykrywa-
nia raka jelita grubego sà sigmoidoskopia
i kolonoskopia.

Niezale˝nie od tego, jakie efekty przy-

niesie wczesne wykrycie i leczenie cho-

Jak obni˝yç ryzyko

zachorowania

Proste w realizacji dzia∏ania profilaktyczne
mog∏yby uchroniç rocznie setki tysi´cy istnieƒ
w samych tylko krajach rozwini´tych

Walter C. Willett, Graham A. Colditz i Nancy E. Mueller

Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 1996 61

roby, znacznie bardziej po˝àdana jest
profilaktyka, z wielu zresztà powodów.
Oczywiste jest, ˝e dzi´ki zapobieganiu
uniknàç mo˝na wstrzàsu zwiàzanego
z rozpoznaniem raka i bólu podczas
jego leczenia. W dodatku wiele metod
profilaktycznych chorób nowotworo-
wych, jak regularne çwiczenia fizyczne
czy rozsàdna dieta, przynoszà dodat-
kowà korzyÊç – obni˝enie ryzyka chorób
uk∏adu krà˝enia – co czyni je jeszcze
bardziej efektywnymi ni˝ samo lecze-
nie nowotworów; ponadto medycyna
ma ograniczone mo˝liwoÊci w przypad-
ku wielu typów raka, g∏ównie ze wzgl´-
du na tendencj´ tej choroby do rozsie-
wania si´ do innych cz´Êci organizmu,
czyli do tworzenia przerzutów. Choç
oczywiÊcie w przypadku niepowodze-
nia profilaktyki leczenie ciàgle pozosta-
je jedynym Êrodkiem walki z tà chorobà.

Pomimo korzyÊci si∏a profilaktyki

w obronie przed rakiem nigdy nie zosta-

∏a w pe∏ni doceniona przez ogó∏, jeÊli po-
wszechnoÊç utrzymujàcych si´ niezdro-
wych nawyków mo˝na uznaç za jakiÊ
wskaênik. Te budzàce rozczarowanie
fakty sà jednak zrozumia∏e: trudno bo-
wiem ustaliç, czy to w∏aÊnie zdrowy styl
˝ycia oddali∏ od kogoÊ niebezpieczeƒ-
stwo zachorowania na raka. Skuteczne
leczenie natomiast jest zawsze wydarze-
niem prze∏omowym. Co wi´cej, jego wy-
niki szybko dajà si´ dostrzec, podczas
gdy wp∏ywy dzia∏aƒ zapobiegawczych,
na przyk∏ad skutki rzucenia palenia,
ujawniajà si´ dopiero po latach.

Podobnie jak nasi koledzy, autorzy ar-

tyku∏u na temat przyczyn raka, skupili-
Êmy si´ raczej na tych jego rodzajach,
które mogà prowadziç do Êmierci. Nie
piszemy o wszystkich nowotworach, by
uniknàç wypaczeƒ, jakie by∏yby konse-

kwencjà uwzgl´dnienia du˝ej liczby nie
dajàcych przerzutów, miejscowo rozwi-
jajàcych si´ nowotworów oraz takich po-
staci raka skóry, które rzadko koƒczà si´
Êmiercià. OkreÊliliÊmy mo˝liwy zakres
obni˝enia ryzyka zwiàzanego z g∏ów-
nymi przyczynami Êmierci osób ˝yjàcych
w Stanach Zjednoczonych lub w krajach
o podobnym stopniu rozwoju.

Mocna mieszanka: tytoƒ i alkohol

Wi´kszoÊç profilaktycznych kampa-

nii przeciwnowotworowych s∏usznie
koncentruje si´ na walce z epidemià pa-
lenia tytoniu. DoÊwiadczenia ostatnich
lat dowiod∏y jednak, ˝e cel ten nie jest ∏a-
twy do osiàgni´cia. Spadek palenia ty-
toniu w wi´kszoÊci krajów rozwini´tych
zosta∏ wyrównany przez gwa∏towny

SYSTEMATYCZNE åWICZENIA FIZYCZNE pomagajà uchroniç si´ przed zachoro-
waniem na ró˝ne rodzaje raka.

JIM LUKOSKI

Black Star

62 Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 1996

PRZYCZYNY I ZAPOBIEGANIE

wzrost w innych rejonach Êwiata. Pro-
gramy na ma∏à skal´ i tradycyjna oÊwia-
ta zdrowotna nie dorównujà sile nikoty-
nowego na∏ogu oraz marketingowej
pot´dze przemys∏u tytoniowego.

W spo∏eczeƒstwach demokratycznych

obiecujàce sà – jak si´ wydaje – trzy wza-
jemnie uzupe∏niajàce si´ podejÊcia do te-
go problemu: podniesienie poziomu edu-
kacji spo∏ecznej, w∏aÊciwa polityka po-
datkowa oraz upowszechnianie obycza-
ju niepalenia. Mocna zale˝noÊç odwrotna
mi´dzy poziomem wykszta∏cenia a na-
∏ogiem palenia Êwiadczy o potrzebie
uÊwiadomienia wszystkim warstwom
spo∏eczeƒstwa koniecznoÊci ochrony w∏a-
snego zdrowia. Ob∏o˝enie produktów ty-
toniowych wysokimi podatkami, podob-
nie jak powszechna dezaprobata oraz
prawny zakaz palenia w biurach, samo-
lotach i innych miejscach publicznych do-
prowadzi∏y do spadku palenia.

Byç mo˝e powinniÊmy uczyniç jesz-

cze wi´cej, by spo∏eczna ÊwiadomoÊç
ryzyka odpowiada∏a rzeczywistemu za-
gro˝eniu. Nierzadko spotyka si´ bo-
wiem na∏ogowych palaczy, którzy sà
powa˝nie przej´ci wp∏ywem na w∏asne
zdrowie czynników Êrodowiskowych
o nie udowodnionym lub niewielkim
znaczeniu, na przyk∏ad pól magnetycz-
nych lub chlorowanej wody.

Palenia tytoniu nie da si´ wykorze-

niç, podobnie jak chyba ˝adnego innego
na∏ogu. Ale zwa˝ywszy gwa∏towny je-
go spadek wÊród lepiej wykszta∏conych
osób doros∏ych w Stanach Zjednoczo-
nych w ciàgu ostatnich kilkudziesi´ciu
lat, a tak˝e utrwalanie si´ negatywne-
go stosunku do palenia tytoniu, mo˝e-
my mieç nadziej´, ˝e na∏óg ten – a wi´c
i liczba zgonów z nim zwiàzanych –
ulegnie obni˝eniu o

2

/

3

za kilkadziesiàt

lat. O ile oczywiÊcie trend antynikoty-
nowy nie tylko si´ utrzyma, ale i obej-
mie stopniowo tak˝e mniej wykszta∏co-
ne grupy spo∏eczne.

Spo˝ywanie napojów alkoholowych

w umiarkowanych iloÊciach – od jedne-
go do dwóch drinków dziennie – powo-
duje spadek umieralnoÊci z powodu cho-
rób uk∏adu krà˝enia. Z piciem alkoholu
jednak wià˝e si´ wyst´powanie kilku po-
staci raka. Prawdopodobnie skutki picia
alkoholu i palenia tytoniu nak∏adajà si´
na siebie i razem prowadzà do wystàpie-
nia raka górnych dróg oddechowych
i przewodu pokarmowego.

Jest oczywiste, ˝e z wielu powodów

powinno si´ unikaç znacznego spo˝y-
cia alkoholu. Ka˝dy, kto rozwa˝a wy-
pijanie umiarkowanych porcji alkoho-
lu „dla dobra serca”, powinien zasi´-
gnàç rady lekarza, uwzgl´dniç ka˝dy

przypadek alkoholizmu w rodzinie oraz
skrupulatnie zbilansowaç ryzyko zacho-
rowania na raka z ryzykiem choroby
uk∏adu krà˝enia. WÊród kobiet w wieku
poni˝ej 50 lat, u których ryzyko choro-
by sercowo-naczyniowej jest wzgl´dnie
niskie, nie zanotowano obni˝enia umie-
ralnoÊci spowodowanego umiarkowa-
nym piciem alkoholu. Ogólnie umie-
ralnoÊç na raka zwiàzanego z piciem
alkoholu mog∏aby si´ prawdopodobnie
obni˝yç o jednà trzecià, gdyby znacznie
mniej ludzi wypija∏o nie wi´cej ni˝ dwa
drinki dziennie.

Ruch i dieta

Chocia˝ niewiele wiemy na temat

specyficznie po˝ytecznych i szkodli-
wych sk∏adników po˝ywienia, doÊç do-
brze jednak si´ orientujemy, co powin-
niÊmy jeÊç, ˝eby zmniejszyç ryzyko
zachorowania na raka. Dieta powinna
zawieraç du˝o warzyw, owoców i ro-
Êlin stràczkowych (takich jak fasola czy
groch), za to ma∏o czerwonego mi´sa,
nasyconych t∏uszczów, soli i cukru.
W´glowodany nale˝y spo˝ywaç w po-
staci pe∏nego ziarna, na przyk∏ad w
razowym pszennym chlebie i bràzo-
wym ry˝u; trzeba unikaç pieczywa bia-
∏ego i bia∏ego ry˝u. T∏uszcze nienasyco-
ne powinny pochodziç g∏ównie z roÊlin;
oliwa z oliwek wydaje si´ szczególnie
wartoÊciowa.

Nale˝y bardzo wystrzegaç si´ nad-

wagi, najlepiej dzi´ki aktywnoÊci fizycz-
nej. Wysi∏ek fizyczny nie tylko u∏atwia
utrzymanie w∏aÊciwego ci´˝aru cia∏a,
ale tak˝e obni˝a cz´stoÊç wyst´powa-
nia raka jelita grubego oraz, jak si´ wy-
daje, równie˝ innych rodzajów raka.
Regularne çwiczenia w dzieciƒstwie i
w okresie dorastania mogà spowolniç
nadmierny wzrost oraz opóêniç poja-
wienie si´ cyklu miesiàczkowego – a
obydwa te czynniki ∏àczone sà z proce-
sem nowotworzenia.

Pewne dane wskazujà na zwiàzek

mi´dzy wy˝szym ryzykiem zachorowa-

0

2

4

6

8

10

12

REALNY CEL
OGÓ¸EM 20%

RASA CZARNA– OBECNIE
OGÓ¸EM 26%

RASA BIA¸A – OBECNIE
OGÓ¸EM 32%

POZOSTA¸E

NERKI

P¢CHERZ

MOCZOWY

JAJNIK

TRZON

MACICY

SZYJKA

MACICY

PIERÂ

SKÓRA

(CZERNIAK)

P¸UCO

TRZUSTKA

JELITO

GRUBE

˚O¸ÑDEK

PRZE¸YK

Prawdopodobieƒstwo zachorowania

na raka wÊród kobiet w wieku 75 lat

PRAWDOPODOBIE¡STWO (PROCENTY)

REALNE OBNI˚ENIE prawdopodobieƒstwa
zachorowania na ró˝ne rodzaje raka w cià-
gu ˝ycia przeci´tnej d∏ugoÊci to spadek umie-
ralnoÊci wynoszàcy dla bia∏ych kobiet oko-
∏o 30%

(z lewej). Analogiczny cel profilaktyki

w stosunku do kobiet rasy czarnej jest ni˝-
szy, poniewa˝ rak wyst´puje wÊród czarnych
kobiet rzadziej ni˝ wÊród kobiet bia∏ych.
M´˝czyêni mogliby zmniejszyç ryzyko
zachorowania na raka co najmniej o po∏ow´.
Niemal ka˝dy mo˝e osiàgnàç taki spadek
ryzyka, je˝eli nabierze zdrowych nawyków:
nie b´dzie pali∏ tytoniu, za to regularnie
uprawia∏ çwiczenia fizyczne, jad∏ du˝e

MARIA SUTTON

nia na raka piersi i gruczo∏u krokowego
a du˝à wagà urodzeniowà oraz innymi
czynnikami okresu oko∏oporodowego.
Informacja ta jest co prawda interesujà-
ca dla naukowców, nie∏atwo jà jednak
prze∏o˝yç na praktyczne dzia∏ania pro-
filaktyczne. Jest to sytuacja zupe∏nie in-
na ni˝ w przypadku wi´kszoÊci tych ro-
dzajów raka, dla których strategie
profilaktyczne by∏y oczywiste, kiedy tyl-
ko poznano przyczyny ich wyst´po-
wania. Oznacza to, ˝e w bliskiej przy-
sz∏oÊci w krajach rozwini´tych nie da
si´ ∏atwo zredukowaç zapadalnoÊci na
raka piersi i gruczo∏u krokowego i ˝e
b´dà one odpowiedzialne za procento-
wy wzrost umieralnoÊci z powodu no-
wotworów, pomimo ˝e umieralnoÊç
w przypadku innych rodzajów raka b´-
dzie si´ obni˝aç [ilustracje obok i na po-
przedniej stronie].

Chocia˝ o zaletach uprawiania çwi-

czeƒ fizycznych i umiarkowania w je-
dzeniu wiadomo od dziesiàtków lat, od-
setek Amerykanów z nadwagà wcià˝
wzrasta. W latach 1980–1991 liczba ludzi
oty∏ych w Stanach Zjednoczonych wzro-
s∏a o 33%. Niemniej wiele osób, szcze-
gólnie z wy˝szymi wykszta∏ceniem i do-
chodami, nauczy∏o si´ unikaç nadwagi
zwiàzanej ze starzeniem; nadzieja na
pewnà popraw´ w innych grupach spo-
∏ecznych w niezbyt odleg∏ej przysz∏oÊci
nie jest wi´c a˝ tak nierealna.

Mo˝liwe równie˝ powinny byç drob-

ne zmiany w nastawieniu spo∏eczeƒ-
stwa jako ca∏oÊci do zdrowszych sposo-
bów ˝ycia. Gdyby wi´kszoÊç ludzi
dokona∏a dwu lub wi´cej takich rozsàd-
nych zmian – na przyk∏ad zdecydowa-
∏a si´ codziennie intensywnie çwiczyç
przez 20 min, zjadaç ka˝dego dnia do-
datkowà porcj´ warzyw liÊciastych lub
spo˝ywaç najwy˝ej jedno danie z czer-
wonego mi´sa tygodniowo – umieral-
noÊç z powodu raka, zarówno zale˝na
od sposobu od˝ywiania, jak i od siedzà-
cego trybu ˝ycia, zosta∏aby zredukowa-
na do oko∏o jednej czwartej. W sumie
takie zmiany zachowaƒ mog∏yby zapo-

biec w Stanach Zjednoczonych szacun-
kowo 40 tys. przedwczesnych zgonów
z powodu raka rocznie. Zmniejszy∏aby
si´ tak˝e liczba zachorowaƒ na scho-
rzenia uk∏adu krà˝enia, co uratowa∏oby
kolejne istoty ludzkie. Dalsze bada-
nia nad specyficznymi sk∏adnikami wa-
rzyw i owoców o dzia∏aniu przeciw-
nowotworowym umo˝liwià zapewne
opracowanie lepiej ukierunkowanych
i bardziej skutecznych dietetycznych
strategii zapobiegania rakowi [patrz:
Peter Greenwald, „Chemioprofilaktyka
nowotworów”, strona 68].

Liczne zgromadzone ju˝ dane dowo-

dzà, ˝e wi´kszoÊç Amerykanów nie
przyjmuje w po˝ywieniu wystarczajà-
cej iloÊci kwasu foliowego. Brak tego
sk∏adnika od˝ywczego prawdopodob-
nie przyczynia si´ do raka jelita grube-
go, a tak˝e do wystàpienia choroby ser-
ca, za˝ywanie multiwitamin zawierajà-
cych kwas foliowy (zwany tak˝e folia-
nem) mog∏oby wi´c okazaç si´ bardzo
korzystne.

Na temat tzw. megawitamin nato-

miast brak wiarygodnych wyników ba-
daƒ. Jedynie niezbyt przekonujàce do-
niesienia wykazujà, ˝e te silnie st´˝one
preparaty suplementujàce zapobiegajà
rakowi w odrobin´ wi´kszym stopniu
ni˝ dobrze wszystkim znane multiwi-
taminy (choç nawet w tym przypadku
brak dowodów na korzyÊci wynikajàce
z ich stosowania).

Unikaç wirusów

Zaka˝enie ludzkim wirusem brodaw-

czaka jest w USA jednà z najbardziej po-
spolitych infekcji powodujàcych raka.
Najbardziej ÊmiercionoÊne ich typy, któ-
re przenoszone sà drogà p∏ciowà, mogà
doprowadziç do raka szyjki macicy.
Obrona przed nimi jest taka sama jak

Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 1996 63

iloÊci warzyw, owoców i ziaren zbó˝ oraz
unika∏ t∏uszczów zwierz´cych, czerwonego
mi´sa, rafinowanej skrobi i alkoholu. O tym,
˝e istotne obni˝enie ryzyka jest ca∏kiem re-
alne, Êwiadczà osiàgni´cia Adwentystów
Dnia Siódmego, którzy w wi´kszoÊci prze-
strzegajà tego trybu ˝ycia. Chocia˝ zapadal-
noÊç na wiele rodzajów raka obni˝a si´,
cz´stoÊç zachorowaƒ na raka piersi i gruczo-
∏u krokowego b´dzie wzrastaç, poniewa˝
˝adna ze znanych obecnie metod profi-
laktycznych nie daje nadziei na znaczàce ob-
ni˝enie liczby zachorowaƒ na te nowotwory
w najbli˝szej przysz∏oÊci.

0

5

10

15

20

REALNY CEL
OGÓ¸EM 19%

RASA CZARNA– OBECNIE
OGÓ¸EM 42%

RASA BIA¸A– OBECNIE
OGÓ¸EM 38%

Prawdopodobieƒstwo zachorowania

na raka wÊród m´˝czyzn w wieku 75 lat

PRAWDOPODOBIE¡STWO (PROCENTY)

POZOSTA¸E

NERKI

P¢CHERZ

MOCZOWY

JÑDRA

PROSTATA

P¸UCO

TRZUSTKA

˚O¸ÑDEK

PRZE¸YK

SKÓRA

(CZERNIAK)

JELITO

GRUBE

MARIA SUTTON

SLIM FILMS

profilaktyka w przypadku HIV, wirusa
wywo∏ujàcego zespó∏ nabytego niedo-
boru odpornoÊci – AIDS. Nale˝y wi´c
odsuwaç w czasie moment inicjacji sek-
sualnej, ograniczaç liczb´ przypad-
kowych kontaktów p∏ciowych oraz sto-
sowaç lateksowe prezerwatywy. Po-
wszechniejsze przestrzeganie tych zasad
doprowadzi∏oby do dalszego, choç nie-
zbyt wielkiego, obni˝enia liczby zgonów
z powodu raka szyjki macicy i innych
guzów narzàdów p∏ciowych zwiàzanych
z zaka˝eniem wirusem brodawczaka.
Przesiewowe badania rozmazów meto-
dà Papanicolaou, które pozwalajà leka-
rzom wykryç guzy w bardzo wczesnej
fazie ich rozwoju, nadajàcej si´ do lecze-
nia, majà swój udzia∏ w bardzo znacz-
nym obni˝eniu umieralnoÊci z powodu
raka szyjki macicy w ciàgu ostatnich kil-
ku dziesi´cioleci. Powszechniejsze stoso-
wanie tych badaƒ mog∏oby przyczyniç
si´ do dalszego spadku umieralnoÊci.

W Stanach Zjednoczonych zapalenia

wirusowe wàtroby typu B i C sà spraw-

cami niewielu przypadków wàtrobiaka
– raka wywodzàcego si´ z komórek wà-
troby – jednej z postaci nowotworu z∏o-
Êliwego tego narzàdu. Wprowadzone
ostatnio szczepienia przeciw wirusowe-
mu zapaleniu wàtroby typu B, popra-
wa jakoÊci badaƒ przesiewowych krwi
i produktów krwiopochodnych oraz
wi´ksza dost´pnoÊç strzykawek i igie∏
dla narkomanów przyjmujàcych do˝yl-
nie Êrodki uzale˝niajàce – wszystko to
razem powinno zahamowaç rozprze-
strzenianie si´ wirusów. Wirus Epste-
ina-Barr, chocia˝ pospolity, powoduje
niewielkà liczb´ zgonów wÊród Ame-
rykanów. Szczepionka przeciw temu
wielkiemu, z∏o˝onemu wirusowi nie zo-
sta∏a jeszcze opracowana.

UmieralnoÊç z powodu raka ˝o∏àdka

w Stanach Zjednoczonych zmala∏a
w ciàgu ostatniego pó∏wiecza. Fakt ten
cz´Êciowo wynika z poprawy higieny,
która oddala w czasie zaka˝enie Helico-
bacter pylori, powodujàcej przewlek∏e
zapalenie ˝o∏àdka, które bywa kance-

rogenne. Im póêniej dojdzie do zaka˝e-
nia tà powszechnie wyst´pujàcà bakte-
rià, tym mniej czasu ma choroba na roz-
wój. Tak˝e cz´Êciej ni˝ przed laty ludzie
ograniczajà spo˝ycie soli oraz zjadajà
wi´cej warzyw i owoców zawierajàcych
witamin´ C. Zmiany te majà – jak si´
wydaje – dzia∏anie ochronne, os∏abiajàc
w∏asnoÊci kancerogenne czynników za-
kaênych. Stosowanie antybiotyków
w leczeniu infekcji bakteryjnych mo˝e
prowadziç do dalszego ograniczenia
liczby zachorowaƒ na raka.

JeÊli tylko nie zaprzestanie si´ dzia-

∏aƒ profilaktycznych oraz nie ulegnie
zmianie obowiàzujàca polityka pro-
zdrowotna, umieralnoÊç z powodu raka
o pochodzeniu infekcyjnym w Stanach
Zjednoczonych i w krajach o podobnym
stopniu rozwoju obni˝y si´ w ciàgu
kolejnych kilku dziesi´cioleci o mniej
wi´cej

1

/

5

. W krajach s∏abiej rozwini´-

tych zaka˝enia b´dà jednak nadal przy-
czynà powa˝nej liczby zgonów z powo-
du raka.

Czynniki rozrodcze

Dysponujemy znacznà liczbà danych

wskazujàcych na zwiàzek mi´dzy pew-
nymi zachowaniami rozrodczymi a no-
wotworami z∏oÊliwymi; dotyczy to
zw∏aszcza raka piersi i jajników u ko-
biet. Niestety, ˝adne z badaƒ przyczyn
raka piersi nie doprowadzi∏o ostatecznie
do opracowania skutecznych strategii
zapobiegania temu rodzajowi nowotwo-
ru. Cz´Êciowo wià˝e si´ to z faktem, ˝e
zachowania rozrodcze sà w du˝ej mierze
uwarunkowane czynnikami spo∏eczny-
mi i ekonomicznymi; ich modyfikowanie
majàce na celu zapobieganie nowotwo-
rom jest w du˝ej mierze nierealne.

Pigu∏ki antykoncepcyjne wp∏ywajà

nieznacznie na wzrost cz´stoÊci wyst´-
powania raka piersi, ale to zagro˝enie
zmniejsza si´ gwa∏townie po ich odsta-
wieniu. Przyjmowanie pigu∏ek przed 35
rokiem ˝ycia, kiedy zapadalnoÊç na ra-
ka piersi w ogóle jest niska, ma mini-
malny wp∏yw na umieralnoÊç z powo-
du tego nowotworu. Z drugiej jednak

64 Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 1996

PRZYCZYNY I ZAPOBIEGANIE

Realny poziom ograniczenia umieralnoÊci z powodu raka

Tytoƒ

Dieta i oty∏oÊç

u doros∏ych

Czynniki oko∏oporodowe

i nadmiernie szybkie roÊni´cie

Czynniki biologiczne,

w tym wirusy

Czynniki zawodowe

Alkohol

Siedzàcy tryb ˝ycia

Czynniki rozrodcze

Promieniowanie jonizujàce

i ultrafioletowe

Zanieczyszczenie Êrodowiska

Mutacje genowe

odpowiedzialne

za wysokie ryzyko

Konserwanty i inne dodatki

do pokarmów, w tym sól

Ârodki lecznicze

i techniki medyczne

SZACUNKOWA LICZBA ZGONÓW W CIÑGU ROKU W USA (TYSIÑCE)

100 tys.–125 tys. zgonów obecnie

Przyczyny obecnej umieralnoÊci
z powodu raka

Realny do osiàgni´cia poziom
umieralnoÊci z powodu raka

0 50 100 150

CZYNNIK

PALENIE TYTONIU I Z¸A DIETA (z
uwzgl´dnieniem diety zbyt obfitej, prowa-
dzàcej do oty∏oÊci) powodujà w Stanach
Zjednoczonych rocznie oko∏o 300 tys. zgo-
nów, co stanowi oko∏o 60% krajowej umie-
ralnoÊci z powodu raka. Naukowcy majà na-
dziej´, ˝e liczby te, szczególnie dotyczàce
zgonów wskutek palenia tytoniu, mo˝na
znacznie obni˝yç. Jednak wp∏yw innych
czynników, na przyk∏ad oko∏oporodowych
lub zwiàzanych z rozrodczoÊcià, zapewne
nie∏atwo da si´ os∏abiç.

MARIA SUTTON

strony, stosowanie przez 5 lat i d∏u˝ej
doustnych Êrodków antykoncepcyjnych
istotnie zmniejsza odleg∏e ryzyko zacho-
rowania na raka jajników i trzonu maci-
cy. Tak wi´c wp∏yw stosowania pigu-
∏ek antykoncepcyjnych we wczesnym
okresie rozrodczym na poziom umie-
ralnoÊci jest generalnie korzystny. Pew-
ne dane dowodzà, ˝e podwiàzanie jajo-
wodów tak˝e mo˝e zmniejszyç ryzyko
wystàpienia raka jajników; natomiast
wazektomia (przeci´cie nasieniowodów)
zwi´ksza ryzyko raka gruczo∏u kroko-
wego u m´˝czyzn.

Hormonalne Êrodki anykoncepcyjne,

których dzia∏anie polega na symulowa-
niu wczesnej cià˝y u nastoletnich i dwu-
dziestokilkuletnich kobiet lub poczàtku
menopauzy u kobiet trzydziestoparo-
i czterdziestoletnich, mo˝e obni˝yç ryzy-
ko zachorowania na raka piersi. Niewie-
le przeprowadzono na ten temat badaƒ.
Chocia˝ niektóre preparaty wywo∏ujàce
stan wczesnej menopauzy b´dà praw-
dopodobnie dost´pne w ciàgu najbli˝-
szego dziesi´ciolecia, ustalenie wp∏ywu
tych Êrodków antykoncepcyjnych na ry-
zyko wystàpienia raka piersi potrwa na-
st´pnych 10 lub wi´cej lat.

Ârodowisko i zanieczyszczenia

W ciàgu ostatnich 20 lat w dziedzi-

nie epidemiologii nowotworów najwi´-
cej nowych hipotez dotyczy∏o roli za-
nieczyszczenia Êrodowiska w kancero-
genezie. Lista potencjalnych kancero-
genów jest bardzo obszerna, obejmuje
zarówno pola magnetyczne o bardzo
niskiej cz´stotliwoÊci w pobli˝u linii
przesy∏owych wysokiego napi´cia oraz
fale radiowe emitowane przez telefony
komórkowe, jak i sàsiedztwo elektrow-
ni jàdrowych lub wysypisk odpadów
chemicznych, a tak˝e fluorowanà wo-
d´, a nawet jakieÊ niedostrzegalne, nie-
specyficzne czynniki powodujàce wy-
st´powanie endemicznych skupisk
nowotworów w pewnych niewielkich

rejonach geograficznych. Nieliczne z
tych hipotez uzyska∏y potwierdzenie.
Ale wszystkie pe∏nià istotnà funkcj´:
nakazujà zachowanie czujnoÊci w ob-
liczu nabierajàcego tempa post´pu
technicznego.

W kwestii promieniowania pocho-

dzàcego ze êróde∏ jàdrowych lub êró-
de∏ promieni X oraz kancerogenów
w miejscu pracy jedynà rzeczà, którà
mo˝e zrobiç ka˝dy obywatel, jest prze-
forsowanie odpowiednich regulacji
prawnych. Takie zjawiska, jak wdra˝a-
nie post´pu technicznego umo˝liwiajà-
cego odsuni´cie ludzi od tradycyjnych
stanowisk pracy w przemyÊle, zmniej-
szenie liczby robotników w zawodach
zwiàzanych ze wzgl´dnie wysokim ry-
zykiem zachorowania na raka oraz za-
przestanie stosowania azbestu w bu-
downictwie, uzasadniajà oczekiwania,
˝e liczba zgonów z powodu nowotwo-
rów zale˝nych od miejsca pracy obni˝y
si´ o blisko po∏ow´ w ciàgu nast´pnych
kilku dziesiàtek lat.

Tak˝e rosnàca ÊwiadomoÊç ryzyka

zwiàzanego z przebywaniem na s∏oƒcu
mi´dzy godzinà 11.00 a 15.00 oraz co-
raz powszechniejsze stosowanie prepa-
ratów z filtrami przeciws∏onecznymi
mog∏oby o po∏ow´ obni˝yç liczb´ zgo-
nów z powodu czerniaka, najgroêniej-
szego nowotworu skóry. Spadek ten nie
b´dzie jednak zbyt du˝y, jeÊli tempo
ubytku warstwy ozonowej nie os∏abnie,
skutkiem czego coraz wi´cej promieni
ultrafioletowych b´dzie docieraç do po-
wierzchni Ziemi. Pewna cz´Êç widma
s∏onecznego w obszarze ultrafioletu od-
powiedzialna jest za wi´kszoÊç nowo-
tworów skóry.

W ciàgu ostatnich 30 lat zanieczysz-

czenie powietrza w Stanach Zjednoczo-
nych zmala∏o. Mimo ˝e metody, które
doprowadzi∏y do tej poprawy, by∏y na-
kierowane g∏ównie na konkretne cele,
takie jak przyniesienie ulgi osobom cier-
piàcym na astm´, zaowocowa∏y jednak
równie˝ pewnym spadkiem umieralno-
Êci z powodu raka zale˝nego od zanie-
czyszczeƒ. KorzyÊci sà ciàgle trudne do
udowodnienia, podobnie jak nie∏atwo
udokumentowaç istnienie samych
zwiàzków przyczynowych. Prawdopo-
dobnie mo˝liwy jest spadek zapadalno-
Êci na rodzaje raka spowodowane za-
nieczyszczeniami o

1

/

4

, co stanowiç

b´dzie nieca∏y 1% zgonów z powodu
wszystkich nowotworów.

Mammografia, hormonalna terapia

zast´pcza oraz przyjmowanie tamoksy-
fenu jako metody zapobiegania rakowi
piersi równie˝ poddano skrupulatnym
badaniom, których celem by∏a ocena ich

Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 1996 65

SLIM FILMS

R E K L A M A

ewentualnych w∏aÊciwoÊci kancerogen-
nych. DziÊ wiadomo, ˝e ryzyko zwià-
zane z mammografià jest nieistotne,
a poddanie si´ jej przynosi zasadnicze
korzyÊci. Podawanie estrogenów w
okresie menopauzy mo˝e spowodowaç
raka trzonu macicy czy piersi, ale prepa-
raty, które zawierajà progestagen, sà
bezpieczniejsze.

Tamoksyfen, wartoÊciowy Êrodek

wykorzystywany w leczeniu raka pier-
si, jest obecnie przedmiotem badaƒ, któ-
re majà okreÊliç, czy ordynowanie go
zdrowym kobietom z grupy wysokie-
go ryzyka zachorowania na raka piersi
zapobiegnie wystàpieniu tej choroby.
Nieszcz´Êcie w tym, ˝e istniejà powa˝-
ne dowody, i˝ skutkiem ubocznym
przyjmowania tamoksyfenu mo˝e byç
rak trzonu macicy. Z pewnoÊcià ró˝ne
preparaty lecznicze oraz techniki me-
dyczne b´dà przyczynà niewielkiego
odsetka nowotworów, jednak ogólnie
po˝ytek p∏ynàcy z ich stosowania prze-
wa˝y zwiàzane z tym ryzyko.

Co robiç

Przejdêmy do konkluzji. Ka˝dy mo-

˝e sam zmniejszyç ryzyko zachorowa-
nia na raka, stosujàc si´ do nast´pujà-
cych rozsàdnych rad: jeÊç du˝o warzyw
i owoców, niewiele t∏uszczów zwierz´-
cych i czerwonego mi´sa; uprawiaç re-
gularnie çwiczenia fizyczne; nie dopusz-
czaç do nadwagi, nie paliç tytoniu, nie
piç nadmiernych iloÊci alkoholu; uni-
kaç s∏oƒca w Êrodku dnia; zaniechaç ry-
zykownych zachowaƒ seksualnych,
a tak˝e eliminowaç czynniki kancero-
genne obecne w miejscu pracy.

OczywiÊcie nie ka˝dy dostosuje si´

do tych rad, a wielu innych – niekonse-
kwentnie. Oceniajàc realnie [tabela na
stronie 64], sàdzimy, ˝e mo˝liwym do
osiàgni´cia celem programów profilak-
tyki nowotworów w Stanach Zjedno-
czonych i w innych podobnie rozwini´-
tych krajach jest obni˝enie umieralnoÊci
na raka o mniej wi´cej

1

/

3

, nawet bez

nowych odkryç naukowych i osiàgni´ç
technicznych. Liczba ta, choç du˝o
mniejsza od

2

/

3

, które mo˝na by teore-

tycznie osiàgnàç, jest i tak znaczna. No-
we badania naukowe oraz post´p wie-
dzy o przyczynach raka umo˝liwià
dalsze obni˝enie umieralnoÊci.

Wprowadzanie strategii profilakty-

cznych w ma∏ych grupach ludzi jest
znacznie ∏atwiejsze. Osobom urodzo-
nym z mutacjami genetycznymi – któ-
rych wyst´powanie znacznie zwi´ksza
prawdopodobieƒstwo zachorowania na
ró˝ne nowotwory – oferuje si´ specjali-
stycznà opiek´ medycznà. Celem takich
dzia∏aƒ jest niedopuszczenie do rozwo-
ju nowotworu, którego rodzaj zagra˝a
tym w∏aÊnie ludziom. Zak∏adajàc, ˝e ta-
kie mutacje wyst´pujà rzadko, a uro-
dzeƒ dzieci obarczonych wysokim ry-
zykiem mo˝na w cz´Êci uniknàç oraz
˝e dzia∏ania profilaktyczne obejmà oso-
by dotkni´te mutacjami, widzimy szan-
s´ obni˝enia umieralnoÊci z powodu
wrodzonych nowotworów o po∏ow´.
Ciàgle jeszcze sà to bardzo przybli˝o-
ne szacunki, dotyczà bowiem dziedziny,
w której zachodzà gwa∏towne zmiany
i w której ˝adnych oddzia∏ywaƒ nie da
si´ zmierzyç przed up∏ywem wielu lat.

Poniewa˝ wi´kszoÊç metod zapobie-

gawczych zale˝y od post´powania po-
szczególnych osób, zasadnicze znaczenie
dla powodzenia ca∏ej strategii przeciw-
nowotworowej ma szerokie rozpo-
wszechnienie dost´pnej obecnie wiedzy
na ten temat oraz wzajemna pomoc osób
próbujàcych pozbyç si´ z∏ych nawyków
i wprowadziç po˝àdane zmiany w za-
chowaniu. Skuteczne zapobieganie ra-
kowi wymaga jednak aktywnoÊci tak˝e
w dziedzinie poradnictwa oraz dost´p-
noÊci badaƒ przesiewowych w placów-
kach s∏u˝by zdrowia. Dlatego te˝ kwe-
stià o podstawowym znaczeniu jest do-
starczenie zatrudnionemu tam perso-
nelowi medycznemu jak najpe∏niejszej
informacji naukowej obfitujàcej w no-
Êne argumenty na rzecz profilaktyki
przeciwnowotworowej.

Kolejny szczebel profilaktyki to dzia∏al-

noÊç ró˝nych agencji rzàdowych, które
poprzez regulacje prawne powinny zmi-
nimalizowaç wp∏yw na zdrowie spo∏e-
czeƒstwa szkodliwych czynników, a tak-
˝e promowaç zdrowsze produkty oraz
zagwarantowaç, ˝e zak∏ady przemys∏owe
zapewnià bezpieczne Êrodowisko pracy.
W niektórych przypadkach w∏adze b´-
dà musia∏y znaleêç nowe zatrudnienie
dla tych pracowników, którzy zostanà
bez Êrodków do ˝ycia po zamkni´ciu za-
k∏adów produkujàcych toksyczne wyro-
by. I tak subsydiowanie plantatorów ty-
toniu, aby sk∏oniç ich do przestawienia
si´ na inne uprawy, byç mo˝e pozwoli
uniknàç w przysz∏oÊci kosztów leczenia
ludzi chorych na raka p∏uca.

Dalszy szczebel profilaktyki to wpro-

wadzenie w ˝ycie rozwiàzaƒ politycz-
nych na rzecz poprawy zdrowia publicz-
nego, na przyk∏ad stworzenie szerokim
rzeszom spo∏eczeƒstwa warunków
umo˝liwiajàcych bezpieczne formy ak-
tywnoÊci fizycznej, choçby przez budo-
wanie tras rowerowych czy realizacj´
programów pozaszkolnych zaj´ç dla
dzieci.

Dzia∏ania krajów rozwini´tych na

szczeblu mi´dzynarodowym majà du˝y
wp∏yw na profilaktyk´ raka w ca∏ym
Êwiecie. Zbyt cz´sto niestety u∏atwia si´
eksport tytoniu, a nieprzyjazne dla Êro-
dowiska technologie przenosi do kra-
jów rozwijajàcych si´, gdzie brak ciàgle
odpowiednich uregulowaƒ prawnych.
Obydwa te zjawiska przyczyniajà si´
istotnie do wzrostu liczby zachorowaƒ
na raka w Êwiecie.

Mo˝na zapobiec wi´kszoÊci rodzajów

raka nawet przy obecnym stanie wie-
dzy i poziomie techniki. „Wojna z ra-
kiem”, która poczàtkowo sprowadza∏a
si´ do poszukiwania skuteczniejszych
metod leczenia, odnios∏a umiarkowany
sukces. Dzisiaj wi´kszy nacisk powin-
no si´ po∏o˝yç na starania, by do cho-
roby tej w ogóle nie dopuÊciç.

T∏umaczy∏

Ryszard Feldman

66 Â

WIAT

N

AUKI

Listopad 1996

PRZYCZYNY I ZAPOBIEGANIE

Informacje o autorach

WALTER C. WILLETT, GRAHAM A. COLDITZ i NAN-

CY E. MUELLER wspó∏pracujà w Harvard University.

Willett prowadzi Wydzia∏ ˚ywienia oraz jest profeso-

rem epidemiologii w School of Public Health, a tak˝e

w Medical School oraz pracuje jako lekarz w Brighman

and Women’s Hospital w Bostonie. Colditz jest profeso-

rem w Medical School oraz dyrektorem ds. upowsze-

chniania wiedzy w Harvard Center for Cancer Pre-

vention. Mueller jest profesorem epidemiologii w

School of Public Health i cz∏onkiem rady naukowej

National Cancer Institute.

Literatura uzupe∏niajàca

THE TREATMENT OF DISEASES AND THE WAR AGAINST CANCER

. John Cairns, Scientific Ame-

rican, vol. 253, nr 5, ss. 31-39, XI/1985.

SMOKING AND HEALTH: A 25-YEAR EXPERIENCE.

Kenneth Warner, American Journal of Pu-

blic Health, vol. 79, nr 2, ss. 141-143, II/1989.

TOWARD THE PRIMARY PREVENTION OF CANCER

. Brian E. Henderson, Ronald K. Ross

i Malcolm C. Pike, Science, vol. 254, ss. 1131-1138, 22 XI 1991.

THE CAUSES AND PREVENTION OF CANCER

. Bruce N. Ames, Lois Swirsky Gold i Walter

C. Willett, Proceedings of the National Academy of Sciences, vol. 92, nr 12, ss. 5258-5265,

6 VI 1995.

AVOIDABLE CAUSES OF CANCER

. Wyd. specjalne Environmental Health Perspectives,

vol. 103, sup. 8, XI/1995.