LIBERTARIANIZM. TEORIA PAŃSTWA

(fragmenty)

Tomasz Teluk

Według Oxfordzkiej Encyklopedii Filozofii pod redakcją Teda Hondericha,
"libertarianizm to teoria wolności, głosząca, że niezależnie od przeszłych wydarzeń, gdy
brać pod uwagę obecny stan rzeczy i nas takich, jacy jesteśmy, możemy postąpić inaczej,
niż to właśnie robimy - nadać zatem przyszłości odmienny bieg. W opozycji więc do
determinizmu libertarianizm głosi wolność woli czy inicjacji (...)"

Współczesna literatura filozoficzna i politologiczna, głównie amerykańska, wskutek
zmiany kontekstu terminu liberalizm na lewicowy, używa niemal wyłącznie terminu:
"libertarianizm". Mianem libertarian określa się zwolenników wolnego rynku, państwa
minimalnego, etyki kapitalistycznej i prymatu wolności jednostki w życiu społecznym.

Pod względem filozoficznym, libertarianizm, jako współczesna wersja klasycznego
liberalizmu, pojawia się przede wszystkim w naukowych teoriach państwa
ultraminimalnego Roberta Nozicka, szkoły wyboru publicznego Jamesa Buchanana, czy
manifestu Murraya Rothbarda. Natomiast leseferyzmAyn Rand, anarchokapitalizm
Davida Friedmana czy radykalne idee innych mniej znaczących myślicieli, skłaniają się
ku temu, aby postrzegać libertarianizm jako odrębny nurt współczesnej filozofii
politycznej.

Daremne są próby klasyfikowania tego zjawiska w łonie nauk politycznych w
tradycyjnym jednowymiarowym podziale na lewicę i na prawicę. Libertariańska myśl
polityczna jest wielowymiarowa i jej głównym wyznacznikiem jest stosunek państwo-
jednostka na płaszczyźnie politycznej, ekonomicznej i moralnej. W ten sposób unika się
mało precyzyjnych klasyfikacji jako np. "nurtu prawicowego, sprzeciwiającego się
lewicowym tendencjom liberalizmu". Anarchokapitaliści, opowiadający się za
dowolnością moralną, nie mogą być przecież zaliczeni do prawicy w sensie politycznym,
a tym bardziej do przeciwników liberalizmu ekonomicznego.

Na płaszczyźnie politycznej libertarianizm opowiada się za państwem
indywidualistycznym, swoistym megastowarzyszeniem dobrowolnych stowarzyszeń,
które formują się w środowisku pozbawionym przymusu. Państwo powinno stać na
straży wolności jednostki. Ujmowanie wolności, która jest ograniczona tylko zakresem
wolności innych jednostek, jest zaczerpnięte z myśli anarchistycznej. W tym przypadku
libertarianizm w swoich propozycjach organizacji porządku społecznego jest bliższy
radykalnym odłamom skrajnie lewicowym niż konserwatywnej wizji państwa dobrobytu.
Z kolei na płaszczyźnie ekonomicznej można stwierdzić, że libertarianizm jest skrajnie

1

prawicowy, bowiem zaciekle walczy z mitami państwa opiekuńczego, podatkami i
interwencjonizmem rządu. Dyktat ekonomii z jej najlepszymi tradycjami (Szkoła
Austriacka) jest wszechwładny. Stosunki między podmiotami wolnego rynku opierają się
na zrozumieniu obustronnych korzyści, wynikających z dobrowolności zawierania umów.
Rynek jest środowiskiem doskonałym, samoregulującym się i optymalizującym
współpracę.

Na płaszczyźnie moralnej libertarianizm jest zróżnicowany. W swojej najbardziej skrajnej
postaci biorą górę trendy lewicowe (tzw. agoryzm). W swojej konserwatywnej -
chrześcijańskiej - wersji filozofia ta propaguje kodeks moralny oparty na prawie
naturalnym. Z innej strony można odnieść wrażenie, że niektórzy libertarianie to
libertyni, skoro opowiadają się zdecydowanie przeciwko karze śmierci, a nawet karze
pozbawienia wolności, postulują legalizację narkotyków, prostytucji, czy dobrowolne
współżycie nieletnich. Nie jest to jednak przejaw dwuznaczności moralnej, czy etycznego
relatywizmu, lecz walka z powszechną etyką zbiorowości, która pełna uprzedzeń
ogranicza wolność jednostki. Można rzec, że jest to sprzeciw wobec zastępowania
sumienia urzędnikiem.

Upierając się przy tradycyjnej klasyfikacji doktryn politycznych, otrzymalibyśmy
ideologię pełną paradoksów i niemożliwą do zgeneralizowania. Jednakże
wielowymiarowa analiza libertarianizmu pod względem stosunków jednostka-państwo na
płaszczyźnie politycznej, ekonomicznej i moralnej nasuwa wniosek, że jest to filozofia
postulująca niemal absolutną wolność jednostki w wymienionych sferach. Jednak w
ramach ideologii libertariańskiej istnieją zasadnicze różnice, które dzielą jej
zwolenników.

Podstawowy jest spór w zakresie filozofii polityki, o to, czy w ogóle konieczne jest
istnienie państwa. W niniejszej książce postaram się przybliżyć problem, czy w filozofii
libertariańskiej istnienie państwa jest uzasadnione, jeśli tak, to w jakim stopniu, zaś jeśli
nie, to jaką alternatywną formę organizacji społecznej proponują filozofowie. Biorąc pod
uwagę rozmaitość koncepcji libertariańskich niemożliwe jest podanie jednej konkretnej
definicji zjawiska. Dlatego celem pracy nie będzie definiowanie libertarianizmu, lecz
skoncentrowanie się i analiza podstawowej kwestii dla tej doktryny: problemu istnienia
państwa.

Teza książki zawiera się w stwierdzeniu, że libertarianizm posiada charakterystyczne
elementy koncepcji państwa, stanowiąc spójną teorię polityczną i filozoficzną.
Libertarianizm to minimum władzy podporządkowanej bezwzględnej ochronie praw
własności i wolności indywidualnej. Jakkolwiek można znaleźć wspólne elementy
krytyki państwa wśród najważniejszych filozofów libertariańskich, ich koncepcje
organizacji porządku państwowego są zgoła odmienne. Różnice dotyczą sposobów
krytyki państwa.

Część filozofów (Friedrich von Hayek, Robert Nozick, Milton Friedman, Ayn Rand)
opowiada się za koncepcją rządu ograniczonego. Inni zaś (David Friedman, Murray

2

Rothbard, Hans-Hermann Hoppe) postulują radykalną prywatyzację wszelkich funkcji
rządu i spontaniczną organizację społeczeństwa bezpaństwowego. Mimo różnic
dzielących poszczególnych myślicieli oraz odmiennych koncepcji funkcjonowania
państwa, można wykazać wspólny rdzeń idei wolnościowej, wywodzący się od
średniowiecznej myśli scholastycznej, poprzez szkołę ekonomii austriackiej, wzbogacony
przez klasyczną myśl liberalną oraz przez tendencje anarchistyczne.

Jako odrębny nurt w filozofii politycznej, libertarianizm wyróżnia się na tle innych idei, z
którymi jest kojarzony: klasycznego liberalizmu, konserwatyzmu, anarchizmu, dzięki
charakterystycznym elementom krytyki państwa.

Na podkreślenie zasługuje fakt, że libertarianizm, jako jedyny nurt współczesnej filozofii
polityki, stanowi kontynuację liberalizmu w postaci klasycznej. Jego koncepcja bazuje na
indywidualizmie metodologicznym, prymacie wolności i praw własności. Filozofowie
libertariańscy opowiadają się za państwem minimalnym, którego funkcje zostają
sprowadzone do roli "stróża nocnego" oraz ładem społecznym, nadrzędnym w stosunku
do instytucji państwa, opartym na mechanizmach rynkowych i dobrowolnych umowach
między zainteresowanymi lub za społeczeństwem bezpaństwowym utworzonym
spontanicznie dzięki konkurencji podmiotów prywatnych.

Tego postulatu nie spełniają inne współczesne nurty liberalizmu, bazujące na koncepcji
umowy społecznej i odchodzące od osiągnięć austriackiej szkoły ekonomii. Adaptując
poszczególne elementy kolektywistyczne, interwencjonistyczne i etatystyczne, liberalizm
stał się terminem zawłaszczonym przez ideologie lewicowe. Libertarianizm, jako jedyny
nurt, kontynuuje najlepsze tradycje klasyczne swoich "ojców założycieli".

Nieuprawniona jest krytyka libertarianizmu zarzucająca tej filozofii polityki
marginalność i utopijność. Jak dowodzi literatura przedmiotu, libertarianizm
marginalizowany w Europie, należy do wpływowych nurtów w amerykańskiej filozofii
polityki. Jego oddziaływanie jest silne, a tłumienie wynika z etatystycznej postawy
środowisk naukowych i mediów. Postulat utopijności musi odnosić się nie tylko do
libertarianizmu, ale do każdej filozofii polityki, bez względu na to, czy jest nią socjalizm,
konserwatyzm, czy liberalna demokracja. Utopijność nie musi wynikać bezpośrednio ze
skrajności poglądów. Wyważone doktryny środka są tak samo utopijne, bowiem
dostosowanie rzeczywistości do oczekiwanego idealnego modelu teoretycznego jest
równie nierealne, jak w przypadku ideologii skrajnych. Każdy pogląd dotyczący polityki,
który nie może uciec od kreowania wyobrażeń, wartościowania i formułowania
uwarunkowań należałoby uznać za utopijny. Przekonanie, że państwo jest powołane dla
utrzymania pokoju, podczas gdy ludzkość nie zaznała ani dnia bez walki od czasu
powstania pierwszego rządu, jest przecież nie mniej utopijne od postulowania zniesienia
rządu i zastąpienia go ładem anarchicznym, utożsamianym z katastrofą i chaosem, mimo
że ludzkość właściwie nigdy nie doświadczyła tego stanu.

Do sklasyfikowania libertarianizmu na mapie filozofii polityki nie wystarcza tradycyjny
podział na lewicę i prawicę. Postulat metodologicznego indywidualizmu nakazuje

3

spojrzeć na teorię państwa poprzez pryzmat jednostki i określić stosunek poszczególnych
nurtów do wolności osobistej, gospodarczej i politycznej. W ten sposób kształtuje się
nowy, trójwymiarowy podział doktryn politycznych, z których najbardziej wolnościowe
to libertarianizm oraz anarchokapitalizm. Na przeciwległym biegunie znajdują się
totalitaryzmy: komunizm i faszyzm.

W ujęciu zaprezentowanym w niniejszej książce libertarianizm jest radykalną filozofią
wolnościową posiadającą własną metodologię, opartą na założeniach ontologicznych i
epistemologicznych. Filozofia libertariańska odwołuje się do koncepcji samoposiadania i
do aksjomatu o nieagresji, z których wywodzi absolutyzację wolności jednostki, praw
własności i niechęć do państwa, łamiącego fundamentalne zasady filozoficzne i tym
samym będącego instytucjonalnym przejawem zła. Przyglądając się ewolucji idei
libertariańskiej, można wyodrębnić filozoficzny rdzeń tej doktryny politycznej. Wywodzi
się on z arystotelizmu, tomizmu i znajduje rozwinięcie w szkole ekonomii austriackiej.

Warto podkreślić w tym miejscu pogląd, który będzie szczegółowo analizowany w
dalszym toku pracy, że ekonomia szkoły austriackiej ma swoje korzenie w filozofii
późnoscholastycznej. To właśnie jezuici i franciszkanie z Półwyspu Iberyjskiego
stworzyli podstawy ekonomii jako nauki, w myśl najnowszych odkryć okazali się ojcami
ekonomii rynkowej, nie uciekając także od krytycznego stosunku wobec uprawnień
państwa, tak charakterystycznego dla późniejszego klasycznego liberalizmu.
Współcześnie wspólne korzenie chrześcijaństwa i liberalizmu rozwijane są w nurcie
personalizmu ekonomicznego.

W ramach libertarianizmu zachodzi wyraźny podział na gruncie stosunku do idei rządu.
Podział ten częściowo wynika z podejścia do genezy państwa. Zwolennicy
kontraktariańskiej genezy rządu, rozwijając koncepcję Johna Locke'a, znajdują
uzasadnienie istnienia państwa. Z kolei zwolennicy genezy egzogenicznej i ewolucyjnej
uważają państwo za twór powstały w wyniku przemocy, podboju oraz w celu
usankcjonowania wyzysku grupy podbitej przez zwycięską.

Filozofowie wywodzący się z tradycji austriackiej opowiadają się zarówno za istnieniem
rządu (Mises, Hayek, Milton Friedman) lub zdecydowanie przeciw (Rothbard, Hoppe).
Hoppe ponadto jest zwolennikiem egzogenicznej genezy państwa i utożsamia się z
tradycją późnoscholastyczną. Z kolei autorzy oryginalnych koncepcji metodologicznych
bądź państwo przyjmują (Rand, Nozick), bądź je negują (David Friedman). Przegląd
koncepcji państwa kreowanych przez poszczególnych filozofów unaocznia bogactwo
filozofii libertariańskiej.

W niniejszej książce uwzględniłem filozofów najbardziej reprezentatywnych dla
poszczególnych nurtów oraz tych, którzy wywarli największy wpływ na współczesną
filozofię polityki.

Koncepcja państwa Friedricha Augusta von Hayeka wywodzi się wprost z tradycji
austriackiej. Jednak Hayek, będący uczniem Misesa, w pewnej mierze sprzeniewierzył

4

się swemu nauczycielowi, odrzucając demokrację jako wzór idealny, gdyż zapewne był
świadomy nienależytej ochrony społeczeństwa przed ideologiami totalitarnymi.
Jakkolwiek Hayek jest krytykowany przez libertarian za zbyt rozległe uprawnienia
nadawane rządowi, szczególnie w późnym okresie twórczości filozofa, jego teoria
państwa nie traci na oryginalności. Hayek, jako twórca idei ładu samorzutnego,
opowiadał się za instytucjonalną, lecz spontaniczną organizacją społeczeństwa na
zasadach rynkowych. Liberalne państwo powinno opierać się na konstytucji wolności,
elitarnych rządach oraz procesach integracyjnych i federacyjnych.

Z kolei Robert Nozick przedstawił genezę państwa opartą na oryginalnej metodologii
bazującej na filozofii Johna Locke'a. Według Nozicka państwo powstaje w wyniku
monopolizacji usług bezpieczeństwa na danym terenie. Ultraminimalny rząd Nozicka
ogranicza swoje funkcje wyłącznie do usług bezpieczeństwa i zdecydowanie
przeciwstawia się przymusowym praktykom redystrybucyjnym naruszającym prawa
własności. Nozick wywarł duży wpływ na kontraktariańskich filozofów libertariańskich,
np. Jana Narvesona. Jego prace spotkały się z radykalną krytyką anarchokapitalistów
(Childs, Rothbard). Najpoważniejszym zarzutem wysuwanym przez Rothbarda wobec
teorii Nozicka był brak odwołań historycznych do przedstawionej genezy państwa.

Za państwem minimalnym opowiadał się także Milton Friedman, jeden z twórców
ekonomicznej szkoły z Chicago. Friedman uważa, że państwo powstaje w wyniku
dobrowolnej współpracy między jednostkami, a funkcje rządu powinny ograniczyć się do
stosowania przymusu w celu zapewnienia ładu społecznego. Rząd ograniczony nie
posiada funkcji stanowienia prawa, bowiem zasady współżycia między jednostkami
opierają się na rozwoju prawa zwyczajowego. Mimo że generalnie Friedman protestuje
przeciw interwencjonizmowi państwa, to jednak dopuszcza pewne elementy ingerencji
rządu, przede wszystkim w zakresie polityki finansowej.

Stworzenie leseferystycznej utopii na bazie oryginalnej filozofii obiektywizmu
postulowała Ayn Rand. Państwo minimalne miało być oparte na wartościach
obiektywnych, racjonalnych oraz etyce kapitalistycznej. Jednak miałoby ono charakter
elitarny, bowiem obejmowałoby wyłącznie zbiorowość identyfikującą się z
obiektywistycznym spojrzeniem na świat, odrzucającym religię, altruizm i słabość. Rząd
powstaje w sposób dobrowolny i jest utrzymywany z dobrowolnych danin. Jego
wyłączną funkcję stanowi ochrona wolnego społeczeństwa.

Podsumowując poglądy zwolenników państwa minimalnego, stwierdzić należy, że
dominuje przekonanie o konieczności powołania rządu. Funkcją rządu, na jaką zgadzają
się wszyscy libertarianie, których należałoby nazwać minarchistami za jednym z twórców
ruchu libertariańskiego Samuelem Konkinem, jest monopol na stosowanie przymusu,
stworzony do ochrony obywateli. Wyraźna jest też krytyka obecnych - rozbudowanych -
form państwowości, którą polaryzuje przekonanie o możliwości powołania takiego rządu,
który będzie ochraniał wolność obywateli.

Przeciwnikami minarchistów są anarchokapitaliści, odżegnujący się od powołania rządu.

5

Państwo jawi się w ich koncepcjach jako źródło absolutnego zła, zaś minarchiści
traktowani są jako relatywiści etyczni nieodróżniający przemocy państwa od zwykłej
przemocy. Anarchokapitaliści zarzucają minarchistom hipokryzję i utopijność, dowodząc,
że rząd wykazuje stałą tendencję do rozrastania się i oczekiwanie na samoograniczenie
się państwa jest pozbawione sensu. Twierdzą oni, że państwo powstało w wyniku
przemocy, a na co dzień zajmuje się głównie łamaniem praw własności, co dobitnie
świadczy o niemoralności tej instytucji.

Nieprzejednanym wrogiem państwa był Murray Rothbard, którego filozofia jest
fundamentem współczesnego anarchokapitalizmu. Rothbard uważał, że etatyzm to
centralnie planowany system, na który pracują wspólnie rząd, intelektualiści i korporacje
czerpiące zyski z regulacji rynków. Państwo jest instytucją zorganizowanego zła, opartą
na przemocy i wywłaszczaniu obywateli. Jedynym rozwiązaniem pozwalającym na
powstrzymanie eksploatacji jednostki przez rząd jest radykalna prywatyzacja władzy.
Pierwszy krok do wolności stanowi wyzwolenie ideowe, natomiast rynek samoistnie jest
w stanie zastąpić wszelkie funkcje państwa, włącznie z dostarczaniem usług
bezpieczeństwa, jak nazywa je Rothbard.

Jeszcze dalej idzie David Friedman, który sprzeciwia się jakiejkolwiek monopolizacji
norm prawnych czy etycznych. Lekarstwem na uzdrowienie archaicznej i niepotrzebnej
instytucji państwa jest jego sprzedaż małymi częściami. Nawet najdrobniejszy ułamek
infrastruktury powinien stracić swoją publiczną funkcję i należeć do prywatnego
właściciela. Rząd jest, według tego filozofa, zalegalizowaną agencją łamiącą prawa
jednostki, dlatego utopijne postulaty minarchistyczne chciałby zastąpić wolną
konkurencją agencji ochrony.

Konkurencji usług dostarczania bezpieczeństwa wewnętrznego i zewnętrznego domaga
się także uczeń Murraya Rothbarda - Hans-Hermann Hoppe. Jest on, co prawda,
zwolennikiem ewolucyjnej genezy państwa, sądzi, że monarchia miała nieporównywalnie
więcej zalet od demokracji, uważa jednak, że każde państwo jest socjalistyczne, a
socjalizm dopóty nie zniknie, dopóki będzie istniało państwo. Hoppe opowiada się za
secesją i prywatyzacją, w celu zniesienia rządów. Państwo nie posiada żadnego
usprawiedliwienia, więcej, jest tylko niebezpiecznym agresorem, monopolistą
terytorialnym zajmującym się przemocą, wywłaszczaniem i wyzyskiem obywateli.
Społeczeństwo posiada naturalne mechanizmy kształtowania elit, jego organizacja
wymaga konkurencji między ośrodkami władzy. W filozofii Hoppego można odnaleźć
także elementy konserwatywne, takie jak pochwała tradycyjnych wartości.

Libertarianizm z nadzieją spogląda na rewolucję informatyczną, na odejście od epoki
przemysłowej na rzecz gospodarki opartej na wiedzy, jak określił to zjawisko w latach
60. austriacki ekonomista Fryderyk Machlup. Filozofia libertariańska staje się coraz
bardziej popularna, a jej ekspansja wiąże się z wykorzystaniem nowych mediów
elektronicznych jako alternatywy dla proetatystycznych kanałów tradycyjnych. Za
postulatami libertarianizmu przemawia także kryzys gospodarczy, do którego doszło w
wielu państwach opiekuńczych, mający swoje źródło w interwencjonizmie i

6

protekcjonizmie ze strony rządów.

Wydaje się, że w pewnych częściach świata naturalne procesy globalizacyjne oraz
integracyjne są sztucznie hamowane przez rządy, współpracujące z nimi korporacje oraz
instytucje międzynarodowe. Co prawda, nowe technologie informacyjne dają poczucie
większej wolności wypowiedzi, ale owa wolność jest pozorna i zostaje sprowadzona
wyłącznie do sfery informacji. Rzeczywistość gospodarcza integruje się w sposób
sztuczny, a dominującą rolę odgrywa wciąż polityka.

Globalizacja, jak dowodzą badania, przynosi ludziom wiele korzyści. Proces ten
następuje wyłącznie dzięki technologiom. Jednak libertariański anarchistyczny raj staje
się nierzeczywisty i coraz bardziej odległy. Silne tendencje polityczne zmierzające do
zrzekania się suwerenności państw na rzecz organizacji międzynarodowych nieuchronnie
prowadzą do powstania rządu globalnego. Wówczas wolność jednostki znajdzie się w
punkcie krytycznym, a regulacja jedynej anarchistycznej przestrzeni - ładu
międzynarodowego - będzie ostatecznym zwycięstwem etatyzmu.

Tomasz Teluk
(9 października 2006)

(Tekst stanowi fragment książki Tomasza Teluka - "Libertarianizm. Teoria państwa",
Wyd. 2S Media Sp. z o. o., W-wa 2006)

Źródło:

http://www.kapitalizm.republika.pl/libertarianizm.html

7