TEORIA PAŃSTWA I PRAWA

1. Pojęcie prawa i jego funkcje

Prawo jest to zespół norm ustanowionych przez kompetentne organy państwowe określające reguły postępowania społecznego. Wartością leżącą u podstawy prawa stanowionego jest poszanowanie godności ludzkiej.

FUNKCJE PRAWA:

1. stabilizacyjna -utrwalenie istniejącego ładu

2. dynamizacyjna - promowanie zmian i reform

3. ochronna - wspiera różne wartości

4. organizacyjna - tworzy instytucjonalne warunki życia społecznego

5. represyjna - narzuca prawo używając przymusu

6. wychowawcza - kontrola zachowań ludzkich

7. dystrybutywna - rozdział różnych dóbr

8. regulacyjna - rozwiązywanie konfliktów

Prawo określa kompetencje, strukturę i tryb działania organów państwa.

Prawo wyznacza status jednostki w państwie (uprawnienia i obowiązki zwłaszcza w stosunkach z państwem).

Prawo jest instrumentem sprawowania władzy publicznej.

2. Koncepcje prawa (pr. natury, pr. pozytywnego...)

• Koncepcja prawa pozytywnego

Prawo jest to zespół norm ustanowionych przez władze państwowe z zachowaniem odpowiedniej procedury. Jest to tylko prawo stanowione. Za rzecz drugorzędną uważa się to, czy normy te odpowiadają normom moralnym, religijnym czy obyczajowym.

• Koncepcja prawa naturalnego

Istnieją normy prawa naturalnego nadrzędne w stosunku do prawa stanowionego, które są wzorem dla norm prawa stanowionego. Wyróżnia się dwa nurty prawa naturalnego:

• Religijny

Ostatecznym twórcą prawa jest Bóg, a prawo stanowione jest koniecznym uzupełnieniem prawa Bożego.

• laicki

w naturze ludzkiej istnieją pewne pragnienia czy dążenia, które wskazują mu, jak ma postępować w sposób godny człowieka. Normy prawne nakazują realizacje pewnego stanu rzeczy, który jest zgodny z podstawowymi zasadami moralnymi.

• Teoria marksistowska

Według marksistów prawo jest to zbiór norm postępowania.

1) są to normy ustanowione albo uznane w odpowiedniej formie przez państwo;

2) których realizacja jest zabezpieczona użyciem przymusu ze strony organów państwowych;

3) normy te są wyrazem woli klasy panującej, a ich celem zapewnienie dogodnych dla tej klasy warunków społeczno-ekonomicznych.

• Normatywizm prawniczy

System prawa - jest to dynamiczny system norm kompetencyjnych, mających uzasadnienie w normach kompetencyjnych wyższego rzędu zawartych w konstytucji, zaś kompetencje do stanowienia konstytucji mają podstawę w jakiejś domyślnej normie podstawowej

• Funkcjonalizm prawniczy

o wartości prawa decyduje jego skuteczność. Funkcjonalizm traktuje prawo jako czynnik kształtujący faktyczne zachowania się ludzi. Stąd mało istotne jest co, czy norma prawna została należycie ustanowiona, czy należycie została zinterpretowana na podstawie przepisów prawnych, ale ważne jest to, czy i jak kształtuje zachowanie się ludzi.

3. Prawo a inne regulatory zachowań

W normach prawnych muszą być uwzględnione powszechnie akceptowane przez społeczeństwo wartości wyrażone w normach moralnych religijnych i obyczajowych prawodawca zobowiązany jest przy tworzeniu prawa uwzględniać wartości uznawane przez społeczeństwo.

Normy moralne - to reguły postępowania, według, których ocenia się zachowanie człowieka jako dobre lub złe. Normy moralne odnoszą się do zachowań zewnętrznych człowieka oraz do jego postawy wewnętrznej.

Wyobrażenia o tym, co dobre i co złe mogą być różne u różnych ludzi i zależą od różnych czynników, które w długotrwałym procesie kształtują hierarchię wartości akceptowaną przez społeczeństwo i jego członków. Świadomość moralna społeczeństwa zmienia się pod wpływem tych czynników i musimy przyjąć ten fakt niezależnie od tego czy uznajemy je za byty stałe, niezmienne, czy jesteśmy zwolennikami relatywizmu społecznego.

Normy zwyczajowe to reguły postępowania, które są wynikiem konwencji społecznej utrwalonej w świadomości ludzi w skutek przyzwyczajenia. Normy obyczajowe wartościują zachowania człowieka według kryterium zgodności z tym, co ogólnie przyjęte. Wiele norm zwyczajowych dotyczy zachowań w istocie moralnie obojętnych, jednak racją, która uzasadnia przestrzeganie norm zwyczajowych jest fakt, że tak właśnie postępuje się od dawna.

Ważnym regulatorem zachowań są normy religijne, wiele z nich ma charakter norm zwyczajowych, niektóre są tożsame z normami prawa. O specyfice norm religijnych decyduje specjalne uzasadnienie teologiczne, które wskazuje na Boga jako ostateczne źródło.

PRZEDMIOT REGULACJI

Normy prawa pozytywnego odnoszą się tylko do zewnętrznych zachowań człowieka. Prawo reguluje tylko te sfery życia, które mają istotne znaczenie z punktu widzenia państwa.

Obyczaje kształtują się we wszystkich dziedzinach ludzkiej działalności.

Normy moralne i religijne odnoszą się nie tylko do czynów i słów, ale i do postawy wewnętrznej. Ponad to normy te oprócz relacji międzyludzkich regulują stosunek człowieka do samego siebie i zjawisk przyrody, a normy religijne również stosunek do Boga.

4. Źródła prawa

Źródła prawa można podzielić na:

1. źródła istnienia prawa

2. źródła poznania prawa w sensie materialnym i w sensie formalnym

Źródła istnienia prawa to te czynniki, które konstytuują prawo i decydują o jego treści.

Można mówić o źródłach istnienia prawa pojmowanych metafizycznie Bóg, natura pojmowanie prawa naturalnego - godności ludzkiej.

Biorąc pod uwagę inne czynniki kształtujące treść norm prawnych takie jak ustrój, ideologia, religia, warunki ekonomiczne i społeczne mówi się o źródłach istnienia prawa w sensie materialnym.

Niektórzy teoretycy prawa do źródeł prawa zaliczają też organy państwowe, które są bezpośrednimi twórcami aktów normatywnych.

Źródła poznania prawa to wszystkie materiały, z których można czerpać informacje na temat treści obowiązujących norm prawnych, dzieli się je na oficjalne i nieoficjalne.

1. oficjalne, którymi są urzędowe organy promulgacyjne

2. nie oficjalne, do których należą wszelkie pisma, dokumenty, obiekty dostarczające informacji o treści norm prawnych, np.: gazety.

Źródła prawa w sensie formalnym jest sformalizowany akt normatywny wydany przez kompetentny organ władzy państwowej zawierający przepisy prawne.

5. Budowa aktu normatywnego

Akt normatywny jest tekstem stanowiącym formalne źródło obowiązującego prawa dlatego winien spełniać określone wymogi formalne. W praktyce prawniczej został wypracowany schemat tekstu prawnego, któremu powinien odpowiadać każdy powstający akt normatywny. W budowie aktu normatywnego można wyróżnić następujące elementy (rozporządzenie Premiera w sprawie zasad techniki prawodawczej z 2002r.):

1. Nazwa rodzajowa (określająca jakiego typu to jest akt, rozporządzenie, ustawa)

2. Data uchwalenia danego aktu

3. Tytuł (nagłówek) - określa zakres przedmiotowy aktu

4. Poszczególne przepisy prawne - zawierają normy, które dotyczą właściwego przedmiotu regulacji. Są one usystematyzowane i ponumerowane w sposób ciągły. Całość może być podzielona na księgi, tytuły, działy, rozdziały, artykuły, paragrafy, ustępy, punkty, podpunkty

- Przepisy ogólne (część ogólna aktu) - składajace się z przepisów, które wyznaczają zakres podmiotowy i przedmiotowy stosunków regulowanych przez dany akt; określają elementy wspólne dla norm ujętych w cz. szczególnej oraz podstawowe zasady danej gałęzi. Zawierają objaśnienia stosowanych skrótów, definicji, pojęć.

- Przepisy szczególne (część szczególna aktu) - składające się z przepisów bezpośrednich regulujących stosunki prawne, którym poświęcony jest akt normatywny. Jest to zasadnicza część aktu, zawierająca dyspozycje, sankcje norm prawnych.

5. Przepisy końcowe, przejściowe, derogacyjne

6. Podpis osoby kompetentnej do wydania aktu np. Prezydent, minister

Są to elementy obligatoryjne brak jednego z nich powoduje nieważność aktu.

Ponadto akty normatywne o charakterze wykonawczym muszą spełniać wymóg formalny - przed przepisami merytorycznymi należy podać przepis stanowiący podstawę do wydania tego aktu.

PREAMBUŁA - występuje tylko w aktach doniosłych jak np. Konstytucja lub nowatorskich; uroczysta część wstępna, zawiera motyw prawodawcy do wydania aktu i określa podstawowe wartości, ogólne założenia i cele aktu.

6. Norma prawna

norma prawna, czyli pewien wzorzec reguła postępowania, który może mieć charakter nakazu, zakazu, upoważnienia lub sugestii. Jeżeli norma postępowania adresowana jest do konkretnej wskazanej imiennie osoby i określa konkretną jednostkową sytuację mówi się o normie indywidualnej. Te normy nie tworzą prawa przedmiotowego.

Składają się nań tylko normy ogólne generalne tj. takie, które odnoszą się do osób wskazanych rodzajowo np. wszyscy obywatele, wszyscy pracownicy normy generalne, abstrakcyjne dotyczące sytuacji powtarzalnych.

Budowa normy

W typowej budowie normy prawnej można wskazać następujące elementy hipoteza dyspozycja i sankcja.

Hipoteza to ta część normy, która wskazuje adresata oraz warunki i okoliczności w którejj jest mu coś nakazane, zakazane lub dozwolone.

Dyspozycja to ta część normy, w której określony został wzorzec pożądanego zachowania nakazanego, zakazanego lub dozwolonego (wymagany sposób zachowania).

Sankcja to ta część normy, w której prawodawca określa dolegliwości, co powinno się wydarzyć w przypadku niezrealizowania poleceń przekazanych w dyspozycji danej normy w okolicznościach wskazanych w hipotezie.

Rodzaje sankcji:

1. Karna (represyjna) - stosowana za dokonanie czynów zabronionych, pozbawia się podmiotu zachowującego się w sposób sprzeczny z dyspozycją ważnych dla niego dóbr, np.: życia, własności

2. Niedyspozycyjna

3. Nieważności - polega na uznaniu czynności, dokonanej niezgodnie z nakazem dyspozycji, za nieważną (pozbawioną skutków prawnych)

4. Egzekucyjna - polega na przymusowym wykonaniu przez adresata czynności przewidzianej w dyspozycji.

PODZIAŁY NORM

1. Podziały ze względu na moc obowiązywania

Wyróżniamy normy prawne dwojakiego rodzaju

1. Imperatywne (bezwzględnie obowiązujące) - podmioty nie mają możliwości zachowania się innego, niż przewidzianego w dyspozycji

2. Dyspozytywne (względnie obowiązujące)

Jeżeli dana norma wyklucza możliwość postępowania innego niż opisane w jej dyspozycji mam do czynienia z normą bezwzględnie obowiązującą, czyli imperatywną.

Jeżeli zaś pozostawiono adresatom normy możliwość wyboru postępowania innego niż określony w dyspozycji tejże normy mówimy o normie prawnej względnie obowiązującej, dyspozytywnej.

7. Przepis prawny

Przepis prany jest to fragment tekstu aktu normatywnego wyodrębniony jako artykuł paragraf ustęp czy punkt.

Przepisy prawne regulujące jakiś zespół stosunków społecznych ujęte w formę dokumentu tworzą akt normatywny; pojęcie przepisu prawnego nie jest wiec tożsame z pojęciem normy prawnej.

Norma prawna może pokrywać się z przepisem, ale często zdarza się, że jedną normę trzeba wyprowadzić z kilku przepisów lub odwrotnie jeden przepis prawny zawiera kilka norm.

Rodzaje przepisów

Biorąc pod uwagę różne kryteria można wyodrębnić różne rodzaje przepisów.

1. Ze względu na treść wyróżniam przepisy prawa

1. Materialnego - reguluje podstawowe stosunki prawne

2. Formalnego - określają realizację określonych stosunków prawnych wyznaczonych przez normy prawa materialnego.

2. Ze względu na stopień konkretności można wyodrębnić

1. Przepisy konkretne - bezpośrednio określające obowiązki i prawa, formułują dyspozycję normy.

2. Przepisy blankietowe - odsyłające do aktów normatywnych, które dopiero mają zostać wydane, nie formułują dyspozycji wyraźnie, powierzają jej ustalenie wskazanemu organowi państwowemu.

3. Przepisy odsyłające - odsyłają do innego przepisu prawnego lub reguł pozaprawnych - etyki zawodowej lub zasad sprawiedliwości społ.

3. Ze względu na moc obowiązywania zawartych w przepisach norm prawnych dzielimy je tak jak normy

1. imperatywne i

2. dyspozytywne

4. Ze względu na zakres regulowanych spraw wyróżnia się przepisy

1. ogólne - zawierające ogólne reguły postępowania

2. szczególne - wskazują wyjątki od reguł zawartych w przepisach ogólnych.

5. dotyczące obowiązywania innych przepisów wyróżnia się:

1. przepisy uchylające/derogacyjne - wskazują dotychczas obowiązujące przepisy lub całe akty prawne, które zostają uchylone wraz z wejściem w życie nowego aktu normatywnego, nowych przepisów

2. przepisy kolizyjne - służą uchylaniu kolizji prawa przez wskazanie aktów normatywnych lub przepisów, które należy stosować w danej sytuacji.

3. przepisy przejściowe - regulują stan rzeczy tymczasowo

1. przepisy powszechne (uniwersalne)

2. przepisy partykularne

7.

a. bezwzględnie obowiązujące

b. względnie obowiązujące

8. Zdarzenie prawne

ZDARZENIE PRAWNE

Oznacza każde zdarzenie wywołujące skutki prawne, czyli powodujące powstanie, zmianę lub ustanie stosunku prawnego.

PODZIAŁ ZDARZEŃ PRAWNYCH

1. Zdarzenia prawne w sensie ścisłym sensu stricto są to wydarzenia powodujące skutki prawne dziejące się niezależnie od woli człowieka.

2. Zdarzenia zależne od woli ludzkiej to działania,

1. jeżeli działania zostały podjęte z zamiarem wywołania skutków prawnych mówi się o aktach prawnych. Akty prawne dzielą się na

1. czynności prawne (umowy i jednostronne oświadczenia),

2. akty administracyjne - decyzje organów adm. rządowej i samorządowej

3. orzeczenia sądowe o charakterze konstytutywnym. (nadanie obywatelstwa charakter konstytutywny tworzona jest nowa jakość prawna, stwierdzenie obywatelstwa deklaratoryjny gdyż jest to stwierdzenie faktu)

2. jeżeli zaś nie towarzyszy im tego rodzaju intencja mówimy o czynach. Czyny mogą być dozwolone przez prawo, czyli takie, których prawo nie zabrania i niedozwolone, czyli takie, które zostały zabronione przez prawo.

9. Sposoby tworzenia norm prawnych

SPOSOBY TWORZENIA NORM PRAWNYCH

1. Stanowienie norm prawnych

Stanowienie prawa to proces prawotwórczy w wyniku, którego powstaje prawo stanowione sensu stricto. We współczesnych systemach prawa normy tego typu są najbardziej rozpowszechnione akt stanowienia prawa ma charakter konstytutywny. Polega on na tworzeniu norm postępowania lub uchylaniu dotychczas obowiązujących. Proces ten jest sformalizowany powstała norma postępowania, aby mogła stać się częścią obowiązującego prawa winna spełniać następujące wymogi:

Powinna być wydana przez kompetentny organ władzy, który w toku jej ustanawiania postępował zgodnie z przewidzianymi w prawie procedurami, ponad to powinno się ją przekazać adresatom w prawidłowo skonstruowanym akcie normatywnym, i podać do wiadomości publicznej w określony prawnie sposób.

2. Przekształcanie zwyczajów w prawo

Polega na uznaniu zwyczajowych norm postępowania przez władzę publiczną. Dzieje się tak np. wtedy, gdy w społeczeństwie jakiś zwyczaj jest na tyle zakorzeniony i przydatny, że organ władzy publicznej uznaje go za podstawę swojej decyzji. Taki akt uznania ma charakter deklaratoryjny, włącza się zwyczaj do systemu prawa.

Prawo zwyczajowe stanowi ważną część prawa międzynarodowego natomiast
w prawie wewnętrznym, w prawie krajowym przekształcanie zwyczajów w prawo jest zwyczajem rzadkim.

3. Precedensowe orzecznictwo sądowe.

Jest dość powszechną formą tworzenia prawa w krajach anglosaskich.

Precedens jest to decyzja sądu dotycząca jakiejś sprawy indywidualnej, która staje się źródłem prawa, czyli podstawą do rozstrzygania podobnych wypadków.

W Polsce sędziowie podlegają aktom prawa stanowionego nie mają kompetencji prawo twórczych. Precedensowe orzecznictwo sądów zwłaszcza Trybunału Konstytucyjnego, Sądu Najwyższego i Najwyższego Sądu Administracyjnego ma jednak ogromne znaczenie w interpretacji norm prawa stanowionego.

15.11.2008

4. Uznawanie norm religijnych za obowiązujące normy prawa państwowego,

typowym przykładem takiej formy tworzenia norm prawnych mogą być systemy prawa niektórych państw arabskich gdzie normy religijne Islamu mają status norm prawnych.

Normy prawa religijnego uznawane są przez państwo polskie jako normy prawa obowiązującego powszechnie, np. ślub konkordatowy.

5. Nadawanie obowiązującej mocy prawnej opiniom wybitnych prawników.

To archaiczna forma tworzenia prawa miała miejsce w prawie rzymskim.

6. Zawieranie umów o charakterze prawotwórczym.

To forma tworzenia prawa, która można uznać za formę stanowienia prawa. Normy prawne powstałe w skutek umowy różnią się od stanowionych w sensie ścisłym tylko tym, że nie są wynikiem jednostronnej decyzji organu władzy, lecz porozumienia między zainteresowanymi podmiotami. Umowy są powszechnym źródłem prawa międzynarodowego.
W polskim prawie wewnętrznym w drodze porozumienia tworzy się część prawa pracy i prawa wyznaniowego.

7. Recepcja prawa obcego.

Polega na uznaniu aktów normatywnych obcego kraju za obowiązujące na terenie własnego. Recepcja prawa może się wiązać z politycznym podporządkowaniem.

8. Specyficzną formą stanowienia prawa jest nowelizacja aktu normatywnego.

Czyli wprowadzenie w nim zmian polegających na uzupełnieniu o nowe artykuły, skreślenie niektórych wyrazów i sformułowań zastąpienie niektórych wyrażeń nowymi pojęciami. Nowelizacji można dokonać przez uchwalenie nowej ustawy, albo przez umieszczenie przepisów nowelizujących w innej ustawie. Nowelizacji dokonuje się za pomocą wyraźnej formuły typu w ustawie wprowadza się następujące zmiany. Jeśli w danym akcie normatywnym wprowadzono wiele zmian lub był on wielokrotnie nowelizowany ogłasza się tekst jednolity aktu normatywnego, w którym uwzględnia się wszystkie zmiany.

10. Ogólne zasady stanowienia prawa

Stanowienie prawa to proces prawotwórczy w wyniku, którego powstaje prawo stanowione sensu stricto.

Stanowienie prawa jest całkowicie sformalizowanym procesem. Wyróżnia się następującymi cechami:

• -Biorą w nim udzial kompetentne organy.

• - Stanowienie odbywa się na podstawie procedury ustawodawczej.

• - Podstawy prawne tej procedury to konstytucja, bądź regulamin Sejmu i Senatu.

W procesie tym akty normatywne tworzone są w określonej formie (ustawy bądź rozporządzenia). Wymagana jest promulgacja

Norma o większej mocy prawnej może uchylić lub zmienić normę prawną zajmującą niższą pozycje w hierarchii. Norma o mniejszej mocy prawnej powinna być zgodna z normą o większej mocy prawnej. Norma hierachicznie wyższa może stanowić podstawę obowiązywania normy o mniejszej mocy prawnej. Norma hierarchicznie wyższa może upoważniać do utworzenia normy hierarchicznie niższej. Norma hierarchicznie wyższa dotyczy zazwyczaj spraw bardziej doniosłych niż norma zajmująca niższą pozycję w hierarchii aktów prawnych.

11. Procedura ustawodawcza

Inicjatywa ustawodawcza - Prezydent, grupa 15 posłów, Rada ministrów, 100 tys, obywateli

Trzy czytania w sejmie z czego trzecie to głosowanie

Przekazanie uchwalonej przez sejm ustawy do senatu

Prace w senacie nad ustawą, Senat musi w ciągu 30 dni odpowiedzieć czy uchwałę przyją w całości, może zaproponowac poprawki lub odrzucić ustawę w całości w przypadku 2 i 3 ustawa wraca do sejmu. W przypadku 1 ustawa zostaje oddana do podpisania prezydentowi, który ma 21 dni na jej podpisanie. Prezydent może ustawę zawetować ¾ głosów w sejmie może odrzucić veto może oddać ustawe do Trybunału Konstytucyjnego. Jeżeli senat w ciągu 30 dni nie da odpowiedzi ustawa zostaje uznana za przyjętą.

12. Doskonalenie prawa i porządkowanie tekstów prawnych

W każdym państwie prowadzona jest działalność mająca na celu doskonalenie prawa. Formy:

1. nowelizacja - forma stanowienia prawa, wprowadzająca zmiany w aktach prawnych poprzez uzupełnienie nowych artykułów, skreślenie wyrazów, zastąpienie nowymi pojęciami.

Można jej dokonać przez:

- uchwalenie nowej ustawy (uchylenie poprzedniej ustawy)

- zastąpienie przepisami o innej treści lub brzmieniu

- dodanie

2. ujednolicenie - tekst jednolity, jeśli w danym akcie normatywnym wprowadza się wiele zmian lub był on wielokrotnie nowelizowany; ogłasza się w postaci obwieszczenia Marszałka Sejmu w odpowiednim organie promulgacyjnym.

3. inkorporacja prawa - polega na zebraniu w jedną całość publikowanych w różnych miejscach przepisów dotyczących jednej dziedziny i uporządkowanie ich według przyjętych zasad. W procesie inkorporacji w żadne sposób nie można ingerować w treść przepisów, a ich zbiór wydany w formie książki czy broszury nie może być uznany za tekst autentyczny, czyli ostatecznie wiążący. Działalność inkorporacyjną mogą podejmować zarówno organy państw jak i osoby prywatne i instytucje.

4. kodyfikacja prawa - polega na scaleniu przepisów w nowy jednolity akt prawny zwany kodeksem. Kodeks to szczególny rodzaj aktu normatywnego w Polsce, jest rodzajem ustawy, który w sposób całościowy kompleksowy reguluje pewną dziedzinę stosunków prawnych. Kodyfikacji przepisów prawa może dokonać tylko organ państwa. Ponieważ w pracach nad kodeksem wprowadza się uzupełnienia zmiany w nazewnictwie eliminuje się sprzeczności między normami. Uchwalenie kodeksu jest równoznaczne z uchyleniem obowiązujących dotąd przepisów, na których opierali się jego twórcy.

13. System prawa w państwie

System prawa danego państwa oznacza całokształt obowiązujących w określonym czasie przepisów prawnych tego państwa, uporządkowanych wg przyjętych kryteriów

14. Pojęcie systemu prawa i jego cechy

System prawa jest to całokształt norm prawnych obowiązujących w danym państwie w określonym czasie. Powinien spełniać następujące postulaty

1. powinien być hierarchicznie uporządkowany (akty normatywne powinny tworzyć strukturę hierarchiczną i poziomą. Normy prawne powinny być pogrupowane ze względu na powiązanie treściowe między nimi)

2. konkretny - ogół norm prawnych obowiązujących w danym państwie w określonym czasie, powiązany wspólnymi ideami, na których opiera się ustrój państwa, usystematyzowany według określonych kryteriów, mający wspólne zasady prawne.

Najważniejsze zasady stanowiące fundament państwa i kierunek rozwiązań oraz interpretację przepisów prawa określone są w Konstytucji.

3. niesprzeczny (normy wchodzące w skład prawa nie powinny wykluczać się nawzajem. Jeśli z treści przepisów prawnych wynikają sprzeczności logiczne lub praktyczne należy zastosować reguły kolizyjne)

4. zupełny (pozbawiony luk prawnych, każda istotna kwestia powinna być prawnie uregulowana),

5. powinien cechować się wspólną podstawą aksjologiczną (wartości, na których opiera się system jako całość oraz reguły generalne obowiązujące w poszczególnych gałęziach prawnych)

6. dynamiczny (wynika z konieczności reagowania na zaistniałe zmiany, co powoduje, że niektóre normy są wyłączane z systemu prawa, a inne do niego przybywają)

7. jednolitość pojęć używanych w tekstach aktów normatywnych w odniesieniu do całego systemu bądź co najmniej w obrębie jednej gałęzi.

15. Prawo wewnętrzne a prawo międzynarodowe

Podmiotami prawa wewnętrznego są organy państwowe, wszystkie osoby fizyczne i prawne.

Prawo międzynarodowe reguluje stosunki między państwami, organizacjami międzynarodowymi i instytucjami o zasięgu ponad państwowym, niekiedy może regulować stosunki pomiędzy organami danego państwa a jego obywatelami, jeżeli chodzi o ochronę fundamentalnych praw człowieka.

Prawo międzynarodowe różni się od prawa wewnętrznego sposobem stanowienia, prawo międzynarodowe jest wynikiem negocjowania dwu lub wielostronnych umów między narodowych.

Różnice pomiędzy prawem międzynarodowym i wewnętrznym stanowi także sposób egzekwowania tego prawa. Organy państwowe dysponują środkami przymusu. W prawie międzynarodowym sankcje przymusu odgrywają nieco mniejszą rolę i mogą to być sankcje gospodarcze, a szczególnych przypadkach interwencje zbrojne, bojkot towaru danego kraju, ograniczenia turystyczne, jako wyraz sprzeciwu międzynarodowej opinii publicznej wobec decyzji państwa.

Niekiedy normy prawa stanowionego mogą stać się częścią systemu prawnego prawa wewnętrznego, np. ratyfikowane umowy międzynarodowe w polskim systemie prawnym.

16. Systematyka rzeczowa norm prawnych (gałąź prawa, instytucje prawne)

Biorąc pod uwagę rodzaj regulowanych stosunków prawnych dzieli się system prawa na gałęzie. Każda gałąź prawa grupuje normy prawne dotyczące pewnej kategorii stosunków społecznych i posługuje się właściwą dla nich metodą regulacji. W każdej gałęzi prawa wyróżnić można różne instytucje prawne instytucje prawną tworzą grupy norm, które regulują pewien konkretny stosunek prawny np. w ramach gałęzi prawa, jaką jest prawo rodzinne mamy instytucje małżeństwa zawierające wszystkie normy go dotyczące, separacji.

W polskim systemie prawa wyróżnia się najczęściej następujące gałęzie:

Prawo konstytucyjne

Prawo administracyjne

Finansowe

Cywilne

Rodzinne

Gospodarcze

Procesowe

Karne itd.

17. Hierarchia i rodzaje aktów normatywnych prawa polskiego

Hierarchia aktów prawnych generalnie odpowiada strukturze organów państwowych. Organy hierarchicznie wyższe tworzą zazwyczaj normy prawne o wyższej mocy prawnej niż jednostki, które zajmują niższe miejsce w strukturze organizacyjnej. Konsekwencją takiego uporządkowania jest obowiązywanie następujących zasad tworzenia i stosowania norm prawnych.

Norma o większej mocy prawnej może uchylić lub zmienić normę prawną zajmującą niższą pozycje w hierarchii. Norma o mniejszej mocy prawnej powinna być zgodna z normą o większej mocy prawnej. Norma hierachicznie wyższa może stanowić podstawę obowiązywania normy o mniejszej mocy prawnej. Norma hierarchicznie wyższa może upoważniać do utworzenia normy hierarchicznie niższej. Norma hierarchicznie wyższa dotyczy zazwyczaj spraw bardziej doniosłych niż norma zajmująca niższą pozycję w hierarchii aktów prawnych.

Konstytucja dzieli źródła prawa na źródła prawa powszechnie obowiązującego i źródła prawa wewnętrznego.

Źródła prawa powszechnie obowiązującego, czyli normy prawne dotyczące wszystkich obywateli.

Prawa wewnętrznego, czyli akty normatywne obowiązujące tylko jednostki organizacyjne podległe organowi wydającemu te akty.

Konstytucja 02.04.1997 r.

To jedyny w naszym państwie akt normatywny o tej nazwie i randze. Konstytucję nazywa się także ustawą zasadniczą podkreślając jej najwyższe miejsce w hierachii prawa i to ze wszystkie akty normatywne muszą być z nią zgodne.

Ustawy oraz dekrety i rozporządzenia z mocą ustawy

Ustawy muszą być zgodne nie tylko z Konstytucją, ale także z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi. W procesie ich stanowienia biorą udział obie izby parlamentu oraz Prezydent, który dokonuje promulgacji. Przedmiotem regulacji ustaw może być każda kwestia, która nie została rozstrzygnięta w Konstytucji. Jednak przepisy ustaw objęte są najważniejsze sprawy polityczne, gospodarcze, kulturalne.

Aktami normatywnymi o takiej samej mocy prawnej, co ustawa są rozporządzenia z mocą ustawy i dekrety (dekrety nie są już wydawane). Ale te, które wydała Rada Państwa PRL i nie zostały uchylone stanowią źródło obowiązującego prawa równe ustawom.

Rozporządzenia z mocą ustawy mogą być wydawane przez Prezydenta RP na wniosek Rady Ministrów w czasie stanu wojennego i podlegają zatwierdzeniu przez Sejm. Powinny dotyczyć zasad funkcjonowania organów władzy publicznej oraz zakresu ograniczenia wolności i praw obywateli w czasie stanu wojennego.

Umowy międzynarodowe

Mogą stać się źródłem prawa powszechnie obowiązującego w danym państwie. Aby dokument tego typu stał się częścią systemu prawa musi być ratyfikowany, czyli podpisany przez Prezydenta RP.

W przypadku umów dotyczących spraw szczególnie istotnych do ratyfikacji wymagana jest zgoda parlamentu wyrażona w formie ustawy lub aprobata obywateli zadeklarowana w referendum ogólnokrajowym.

Rozporządzenia

Rozporządzenia wykonawcze wydawane są przez organy wskazane w Konstytucji na podstawie ustawowego upoważnienia i w celu wykonania ustawy.

Ustawodawca może nakazać danemu organowi, aby wydał rozporządzenie w określonej kwestii lub tylko umożliwić mu to. W każdym rozporządzeniu powinno się znaleźć odwołanie do przepisu ustawy stanowiącego podstawę prawną do wydanego rozporządzenia.

Akty prawa miejscowego

Są źródłami prawa powszechnie obowiązującego na obszarze organów, które je ustanowiły, na podstawie ustawowych upoważnień i w granicach określonych w ustawie.

Akty prawa wewnętrznego

To uchwały i zarządzenia

Uchwały to akty normatywne, które mogą być wydawane przez Radę Ministrów, Sejm, Senat należą do nich np. przyjęte w postaci uchwał regulaminy określające wewnętrzny porządek prac danego organu lub sposób wypełniania obowiązków przez jednostki mu podlegające.

Zarządzenia wydawane są przez Prezydenta RP, Prezesa Rady Ministrów i poszczególnych ministrów, mają charakter wykonawczy w stosunku do ustaw, są aktami normatywnymi o wewnętrznym zakresie i mogą stanowić podstawę decyzji związanych z kierowaniem pracą osób instytucji bezpośrednio podległych organom, które je wydały.

Aby akt normatywny mógł stać się źródłem obowiązującego prawa musi zostać promulgowany tzn. opublikowany w przeznaczonym do tego organie prasowym. Podstawowymi organami promulgacyjnymi są Dziennik Ustaw RP, Monitor Polski, Dziennik Urzędowy poszczególnych ministerstw i urzędów centralnych, w których ogłaszane są zarządzenie o zakresie wewnątrz resortowym oraz dzienniki urzędowe poszczególnych województw przeznaczone do publikowania aktów prawa miejscowego. Niektóre uchwały i rozporządzenia o charakterze terytorialnym mogą być promulgowane przez rozplakatowanie obwieszczeń w miejscach publicznych lub w inny sposób przyjęty na danym terenie. (przeczytać ustawę)

18. Realizacja, przestrzeganie, stosowanie prawa

Realizacja prawa - postępowanie zgodnie z treścią norm prawnych członków społeczności niezależnie od tego czy robią to świadomie czy nie.

Przestrzeganie prawa - ma miejsce wtedy, gdy adresaci określonych norm prawnych świadomie postępują zgodnie z ich treścią.

Pojęcie stosowania prawa odnosi się do działań organów państwa, gdy na podstawie obowiązujących norm prawnych ustanawiają one normę indywidualną tj. dla konkretnego adresata określone prawa.

Każdy praktyk podejmując akt stosowania prawa musi określić moc obowiązującą danej normy prawnej. Służą temu tzw. reguły walidacyjne, czyli kryteria obowiązywania aktów normatywnych.

Moc obowiązująca to taka cecha normy prawnej, która sprawia, że jej adresaci są zobligowani do postępowania zgodnie z zawartą w niej dyspozycją. W przeciwnym razie grozi im w danej sytuacji sankcja.

19. Obowiązywanie prawa

Koncepcje obowiązywania prawa

Obowiązywanie prawa w ujęciu aksjologicznym

To teoria zakładająca, że moc obowiązującą mogą mieć tylko te normy prawne, które spełniają określone wymogi o charakterze moralnym, są godziwe, słuszne, sprawiedliwe, pożyteczne, możliwe do realizacji.

Prawo które nie spełnia tych kryteriów nazwano ustawowym bezprawiem i uznano za pozbawione mocy obowiązującej. A przypadki nieprzestrzegania tego typu norm określane bywają jako tzw. obywatelskie albo cywilne nieposłuszeństwo.

Obowiązywanie prawa w ujęciu formalnym - normatywnym czy systemowym

To koncepcja która moc obowiązującą danej normy prawnej uzależnia od kryteriów o charakterze formalnym.

Zgodnie z tą teorią norma prawa obowiązuje gdy:

1. została prawidłowo ustanowiona

2. została prawidłowo promulgowana

3. nie zawiera postanowień sprzecznych nie dających się usunąć przez zastosowanie reguł kolizyjnych.

4. gdy nie została uchylona przez wydanie przepisów derogacyjnych - uchylających.

Obowiązywanie prawa w sensie faktycznym - realistycznym

Zgodnie z tą koncepcją norma prawna ma moc obowiązującą tak długo jak długo za jej nieprzestrzeganie kompetentne organy państwowe stosują wobec jej adresatów przewidzianą sankcje. Obowiązują, więc te normy, które są stosowane przez państwo.

Z takim ujęciem wiąże się pojęcie odwyknienia (desuetudo), które określa się sytuacją długotrwałego i powszechnego nieprzestrzegania oraz niestosowania pewnych norm prawnych w skutek, czego tracą one moc obowiązującą.

We współczesnych systemach prawnych dąży się do tego, aby przepisy niewłaściwe lub archaiczne były uchylane i zastępowane nowymi. W Polsce Trybunał Konstytucyjny stwierdził, że normy prawne obowiązują dopóty dopóki nie zostają uchylone nawet jeżeli są nie słuszne czy niegodziwe.

Obowiązywanie prawa w czasie

Obowiązywanie prawa w czasie związane jest z koniecznością ustalenia, które normy prawne należy stosować w odniesieniu do faktu zaistniałego w określonym czasie. Trzeba, więc określić początkowy i końcowy moment obowiązywania danej normy prawnej.

Norma wchodzi w życie, czyli uzyskuje moc obowiązującą w momencie, który określił prawodawca nie wcześniej jednak niż w dniu opublikowania w oficjalnym organie promulgacyjnym.

Czas między datą opublikowania aktu normatywnego i datą jego wejścia w życia określa się terminem wakatio legis w Polsce trwa on zwykle 14 dni. Jeśli prawodawca chce go wydłużyć lub skrócić umieszcza w przepisach końcowych odpowiedni przepis określający termin wejścia aktu w życie.

Okres wakatio legis powinien wykorzystany na zapoznanie się z treścią nowego prawa i na przygotowanie się na jego stosowanie i przestrzeganie.

Ustaleniu początkowego momentu obowiązywania normy prawnej służy też zasada lex retro non agit - prawo nie działa wstecz. Zgodnie z tą regułą norma prawna dotyczy tylko tych stosunków prawnych, które zaistniały już po jej wejściu w życie.

Zwykle prawo obowiązuje bezterminowo tzn. nie określa się z góry momentu, kiedy dana norma traci moc obowiązującą. Wyjątkiem są tutaj tzw, ustawy czasowe, czyli takie, w których podano, kiedy przestają obowiązywać.

Datę wyznaczającą końcowy moment obowiązywania aktu normatywnego ustala się na podstawie przepisów derogacyjnych zawartych w innym akcie

Obowiązywanie prawa w przestrzeni

Dotyczy terytorialnego zasięgu prawa i związane jest ściśle z aspektem personalnym

Normy prawa wewnętrznego obowiązują wszystkie podmioty, także obcokrajowców znajdujące się na terytorium danego państwa. Nie obejmują jednak placówek dyplomatycznych obcych państw i osób chronionych immunitetem dyplomatycznym.

Zasada terytorialności prawa ustępuje w pewnych przypadkach zasadzie osobowości. Gdy zgodnie z prawem międzynarodowym prywatnym wobec cudzoziemców, obywatela firmy instytucji stosuje się normy prawne ich ojczystego systemu prawa.

20. Reguły kolizyjne

Do kolizji prawa dochodzi wtedy, gdy jeden stosunek prawny został uregulowany przez więcej niż jedną normę prawną i regulacje te są ze sobą sprzeczne. Kolizja norm prawnych może zachodzić w różnych płaszczyznach, w porządku czasowym, przestrzennym i hierarchicznym.

Kolizja w porządku hierarchicznym

norma wyższego rzędu uchyla normę niższego rzędu

Kolizja w czasie

norma późniejsza uchyla wcześniejszą, jeśli reguluje tę samą kwestię w inny sposób. Norma późniejsza nie może uchylić wcześniejszej, jeśli:

Norma późniejsza jest normą niższego rzędu

Norma późniejsza ma charakter ogólny a wcześniejsza szczególny.

Jeżeli na podstawie powyższych reguł nie da się jednoznacznie rozstrzygnąć wątpliwości należy stosować nową normę prawną.

Kolizja praw w przestrzeni

Kolizja praw w przestrzeni zachodzi wtedy, gdy wzajemnie wykluczają się przepisy obowiązujące w różnych miejscach. Taka sytuacja pojawia się w stosunkach międzynarodowych. W relacjach wewnątrz krajowych dzieje się tak tylko wtedy, gdy prawo nie jest ujednolicone. Tak było w Polsce międzywojennej.

Problem ten powstaje zawsze w sytuacjach z tzw. elementem obcym zarówno w stosunkach cywilnoprawnych, jak i gospodarczych, trzeba wtedy odpowiedzieć na pytanie, jakie normy prawne mają być zastosowane do danego stosunku prawnego. Kwestię tę rozstrzygają normy kolizyjne poszczególnych państw. Część z nich stanowi tzw. prawo międzynarodowe prywatne. W Polsce podstawowym źródłem tego prawa jest ustawa prawo międzynarodowe prywatne.

Wśród norm kolizyjnych obowiązuje pewna hierarchia, dlatego w sytuacjach z elementem obcym należy najpierw ustalić czy daną kwestię obejmuje norma konwencyjna, jeśli nie trzeba odpowiednich przepisów kolizyjnych szukać w odpowiednich ustawach kolizyjnych. Choć każe państwo samo ustanawia normy kolizyjne, jednak istnieją pewne ogólne zasady ich tworzenia respektowane przez wiele państw.

W zakresie prawa osobowego oraz prawa rodzinnego i spadkowego (jeśli chodzi o ocenę możliwości prawnych) rozstrzygnięć dokonuje się zgodnie z normami prawa tego państwa, którego dana osoba jest obywatelem.

Co do oceny aktów prawnych i ich formy prawnej stosuje się przepisy tego państwa na terytorium, którego miały miejsce np. orzeczenie sądowe w sprawie obywatela polskiego wydane we Francji powinno spełniać wymogi prawa francuskiego, natomiast umowa zawarta na terenie Polski przez obywatela Szwecji i Polski umowa powinna mieć formę wymaganą przez prawo polskie.

W zakresie zobowiązań wynikających z czynów niedozwolonych również stosuje się prawo państwa, w którym nastąpiło zdarzenie powodujące dane zobowiązanie. Jednakże, jeśli strony są obywatelami tego samego państwa i mają tam miejsce zamieszkania lub siedzibę to właściwe jest prawo tegoż kraju.

W przypadku zobowiązań wynikających z czynności prawnych istniej możliwość wyboru prawa, które będzie je regulować np. jeżeli firma belgijska zawiera w Polsce umowę z rosyjską osobą prawną to strony mogą wybrać prawo belgijskie, polskie lub rosyjskie jako właściwe dla regulacji treści tej umowy.

W zakresie prawa rzeczowego stosuje się przepisy tego państwa na terenie, którego dana rzecz się znajduje.

21. Interpretacja (wykładnia) prawa (rodzaje dyrektyw)

WYKŁADNIA - interpretacja prawa

To zespół działań zmierzających do usunięcia wątpliwości pojawiających się przy ustalaniu właściwego znaczenia przepisów prawa.

Czasem pojęciem interpretacji określa się też rezultat tego działania.

Od tego, jaki podmiot (organ) dokonuje wykładni przepisu zależy moc wiążąca.

Wykładnię dzielimy na:

Wykładnię autentyczną

Wykładnię autentyczną dokonuje organ, który wydał interpretowany przepis dlatego ma charakter ostatecznie wiążący.

Wykładnia legalna

Dokonywana jest przez organ państwowy, który został do tego specjalnie zobowiązany.

Wykładnia praktyczna

Czyli operatywną dokonywana jest przez organ państwowy stosujący prawo, który w toku rozstrzygania konkretnej sprawy. Obowiązuje organ dokonujący interpretacji i konkretną osobę.

Wykładnia doktrynalna - naukowa

Bezpośrednio nie ma mocy obowiązującej. Dokonywana jest przez prawników, ale pośrednio organy stosujące prawo w uzasadnieniu swojej decyzji bardzo często powołują się na wykładnie dokonaną przez naukowców.

Przyjmując za podstawę podziału metodę interpretacji wyróżnia się

- ze względu na metodę:

1. Wykładnię językową

Która polega na zastosowaniu analizy struktur językowych do ustalania znaczenia tekstu przepisu.

2. Wykładnia systemowa

Polega na ustaleniu znaczenia przepisów prawnych przez określenie ich miejsca w strukturze danego aktu normatywnego, określonej gałęzi prawa, czy całego systemu prawa państwowego.

3. Wykładnia funkcjonalna - celowościowa

Polega na odczytaniu właściwego znaczenia norm prawnych przez ustalenie domniemanego celu, jaki chciał osiągnąć prawodawca tworząc dane przepisy, dane akty prawne.

4. Wykładnia historyczna

Polega na ustaleniu treści przepisu przez porównanie ich z podobnymi obowiązującymi w przeszłości.

- Biorąc pod uwagę, jaki przynosi interpretacja, jej stosunek do wykładni językowej wyróżnia się:

1. Wykładnię literalną dosłowną

Czyli tożsamą z rezultatem interpretacji językowej.

2.Wykładnię ścieśniającą, zwężająca

Czyli taką, która zawęża rozumienie przepisów wynikających z wykładni językowej.

3.Wykładnię rozszerzająca

Czyli taką, której wynik ma szerszy zakres niż rezultaty interpretacji słownej.

Dyrektywy są to reguły rządzące czynnościami interpretacyjnymi prawa.

Podział dyrektyw wykładni dokonuje się zwykle w powiązaniu z rodzajami interpretacji. Można, więc mówić o podstawowych typach dyrektyw.

Dyrektywach wykładni językowych, systemowych i funkcjonalnych.

Np. normie należy przypisać takie znaczenie, jakie ma ona w języku potocznym, chyba że ważne względy przemawiają za odstąpieniem od tego znaczenia.

Jeżeli prawodawca nadał określonym wyrażeniom znaczenie swoiste to należy je rozumieć właśnie w takim znaczeniu.

Interpretując normy prawne należy mieć na względzie przede wszystkim zasady Konstytucyjne. Normy prawa wewnętrznego powinny być interpretowane w zgodzie normami prawa europejskiego. Przepisy prawne należy interpretować biorąc pod uwagę ich miejsce w systematyce wewnętrznej i zewnętrznej aktu normatywnego.

Dyrektywy wykładni funkcjonalnej przy interpretowaniu przepisów prawnych należy brać pod uwagę powszechnie akceptowane normy moralne zasady sprawiedliwości i słuszności.

Interpretując przepisy prawne należy brać pod uwagę cel regulacji prawnych, czyli racjo legis, w jakim celu został dany przepis wydany.

22. Etapy stosowania prawa

1. Ustalenie normy obowiązującej

2. Uznanie faktu za udowodniony

3. Podciągnięcie faktu uznanego za udowodniony pod określoną normę prawną

4. Ustalenie konsekwencji prawnych

23. Sylogizm prawniczy

Sylogizm typ wnioskowania logicznego składającego się z przesłanki mniejszej, większej i wniosku.

Sylogizm prawniczy charakteryzuje się tym, iż rolę przesłanki większej spełnia norma prawna ogólna i abstrakcyjna, która składa się przynajmniej z hipotezy i dyspozycji. Hipoteza określa warunki w jakich organ powinien zastosować normę, dyspozycja zaś wyznacza zachowanie się organu w postaci określenia konsekwencji prawnych dla adresatów normy, jakie powinien orzec w wypadku zaistnienia warunków przewidzianych w hipotezie.

Przesłanką mniejszą jest teza polegająca na stwierdzeniu, że fakty, którego istnienie udowodniono, jest jednym z desygnatów hipotezy.

24. Sposoby usuwania luk w prawie (analogia, domniemanie, fikcja)

Usuwanie luk w prawie

Luka w prawie powstaje wtedy gdy dany stosunek społeczny, który nie jest prawnie obojętny, ale z jakiś powodów nie uzyskała statusu stosunku prawnego nie został uregulowany przez normy prawa. Prawo zmienia się wolniej niż życie i co jakiś czas kompetentne organy państwowe musza uzupełniać system prawa. Trwale likwidując luki prawne przez tworzenie nowych norm.

Doraźne usuwanie luk prawnych przez organy stosujące prawo mogą wykorzystać dwojakiego rodzaju metodę analogii. Analogię ustawy i prawa analogia legis i iuris

Analogia legis - ustawy ma miejsce wtedy, gdy do jakiegoś stosunku społecznego, który nie został poddany regulacji prawnej stosuje się normy prawne dotyczące innego podobnego stosunku społecznego uregulowanego prawnie. Taka metoda wypełniania luk opiera się na zasadzie gdzie ten sam cel normy prawnej tam taka sama dyspozycja ustawy.

Można bowiem przyjąć, że stosunki społeczne podobne w swej istocie prawodawca uregulowałby w taki sam sposób kierując się tą samą racją.

Analogia iuris - prawa to metoda przydatna wtedy, gdy nie można się posłużyć analogią ustawy, czyli w stosunku do takich luk w prawie, do których nie można znaleźć przepisów nadających się do analogicznego zastosowania.

Wówczas organ stosujący prawo może sformułować nową normę, która pozwoliłaby rozstrzygnąć sprawę objętą luką. Normę taką można stanowić na podstawie ogólnych zasad prawa, czy zasad określonej gałęzi prawa, albo nawet na podstawie ocen i wartości uznawanych przez ustawodawcę, wywiedzionych np. z preambuły do jakiegoś aktu normatywnego.

Norma powstała w taki sposób ma jednorazowe zastosowanie, nie staje się częścią systemu prawa i może być traktowana tylko jako precedens sądowy.

Domniemanie prawne - ma miejsce w tedy, gdy na podstawie jakiegoś faktu uznanego za udowodniony, wnioskujemy o zaistnieniu drugiego faktu, który nie został udowodniony. Domniemanie takie jest prawne tylko wówczas, gdy prawo nakazuje tak wnioskować.

Fikcja prawna - mamy do czynienia wówczas gdy ustawodawca nakazuje uznać jakiś fakt za zaistniały, chociaż wiadomo, ze taki fakt nie istnieje a nawet nie mógł zaistnieć.

25. Praworządność (rodzaje, gwarancje) i instrumentalizacja prawa

Pojęcie praworządności można tłumaczyć jako rządy prawa. Wskazuje ono na związek dwu elementów prawa oraz osób sprawujących władze w państwie.

Zagadnienie praworządności rozpatruje się w dwóch płaszczyznach

1. jako generalną zasadę ustrojową

2. jako stan faktyczny

ad. 1 w pierwszym ujęcie praworządność jest pewną ideą, postulatem, który często zostaje zapisany w Konstytucji i w ten sposób staje się zasadą całego systemu prawa państwowego.

Ad.2 w drugim znaczeniu praworządność polega na tym, że państwo rzeczywiście realizuje ten postulat, czyli działa zgodnie z prawem. Praworządność jest równoznaczna z przestrzeganiem prawa przez organy państwa. Trzeba zwrócić uwagę na fakt, że tak rozumiana praworządność dotyczy działań państwa.

W praworządnym państwie chodzi o to aby władza działała zgodnie z obowiązującymi przepisami prawa i tylko w granicach przez nie wyznaczonych. Idea ta ma chronić obywateli przed samowolą organów sprawujących władzę.

O tym czy państwo jest praworządne czy nie decyduje nie tylko stosunek organów państwowych do norm prawa stanowionego, niezwykle ważnym elementem jest treść tych norm. W związku z tym kryterium w nauce prawa ścierają się dwie koncepcje: koncepcja praworządności formalnej i materialnej.

Zwolennicy koncepcji formalnej zakładają, że jedynym warunkiem praworządności jest przestrzeganie prawa stanowionego przez państwo. Treść norm tego prawa nie ma w tym ujęciu znaczenia.

Zwolennicy praworządności materialnej ocenę stanu praworządności państwa uzależniają także od spełnienia kryterium aksjologicznego. Za praworządne uznają państwo, które tworzy sprawiedliwe prawo, i w którym jest ono przestrzegane przez organy władzy publicznej.

Gwarancje praworządności

Pojęcie to odnosi się do systemu kontroli organów państwa stanowiących lub stosujących prawo. System ten tworzą:

1. gwarancje ustrojowe

2. gwarancje legislacyjne związane ze sposobami tworzenia norm prawa i formą aktów normatywnych

3. gwarancje proceduralne dotyczące stosowania prawa np. działanie sądownictwa administracyjnego kontrolującego decyzje organów administracji państwowej odnoszące się do obywateli, czy funkcjonowanie takich instytucji jak Rzecznik Praw Obywatelskich, NIK

Instrumentalizacja prawa - proces polegający na zredukowaniu roli prawa do skutecznego instrumentu służącego interesom grupy sprawującej władzę w państwie.

26. Stosunek prawny (pojęcie, koncepcje)

Jest to kwalifikowany stosunek społeczny regulowany przez normy prawa.

Koncepcje stosunków prawnych dwa rodzaje monistyczna i dualistyczna

Koncepcja monistyczna

Zakłada, że stosunki prawne zachodzą tylko w jednej płaszczyźnie. Wyróżnia się dwie wersje:

Zwolennicy koncepcji normawistycznej zakładają, że stosunek prawny zachodzi w tylko w płaszczyźnie abstrakcyjnej, że stanowi określony model zachowania się między podmiotami wyznaczony przez dyspozycję normy prawnej, w której jeden podmiot jest uprawniony a drugi względem niego zobowiązany.

Koncepcja realistyczna zwolennicy tej teorii głoszą, że stosunki prawne zachodzą w świecie doświadczalnym empirycznym nie są to stosunki abstrakcyjne, ale zawsze realne, doświadczalne.

Koncepcja dualistyczna

Zwolennicy jej starają się pogodzić koncepcję normaniwistyczną i realistyczną i twierdzą, że stosunki prawne zachodzą jednocześnie w dwóch płaszczyznach: stosunek abstrakcyjny ma charakter ogólny, wyznaczony jest przez prawodawcę w dyspozycji normy prawnej.

Stosunek prawny konkretny polega na zastosowaniu uprawnień i obowiązków wyznaczonych ogólnie w dyspozycji normy prawnej do konkretnych podmiotów znajdujących się w konkretnych przypadkach.

Wychodząc z tej dualistycznej koncepcji prawa można wyróżnić następujące elementy prawa: przedmiot, podmiot i modalności - uprawnienia i obowiązki.

27. Podmiot stosunku prawnego

Osoba fizyczna - jest człowiek i tylko człowiek. Podmiotem stosunku prawnego jest człowiek z chwilą urodzenia.

Z podmiotowością prawną wiąże się uczestniczenie w obrocie prawnym, aby osoby mogły być uczestnikami stosunków prawnych muszą mieć odpowiednie właściwości - zdolności, są to zdolność prawna, zdolności do czynności prawnych i zdolność do działania.

Zdolność prawna jest to możność nabywania uprawnień i obowiązków. Każdy człowiek bez względu na wiek, płeć, narodowość jest wyposażony w zdolność prawną i nikt nie może jej go pozbawić. Zdolność ta może być ograniczona, prawo może uzależnić od takich cech jak wiek, obywatelstwo, może być ograniczona na skutek zaistnienia określonych okoliczności

1. z braku odpowiedniego wieku

2. z powodu ubezwłasnowolnienia w razie udowodnienia choroby psychicznej lub niedorozwoju psychicznego.

3. z powodu utraty praw publicznych, obywatelskich praw honorowych, rodzicielskich opiekuńczych

z chwilą śmierci wygasają jego prawa i zobowiązania niemajątkowe, zaś prawa i zobowiązania majątkowe przechodzą na jego spadkobierców

Zdolność do czynności prawnych oznacza, że człowiek może we własnym imieniu na skutek czynności prawnych nabywać prawa, zaciągać zobowiązania i ponosić konsekwencje.

Przez Czynność prawną należy rozumieć, co najmniej jedno oświadczenie woli zmierzające do ustanowienia zmiany lub zniesienia stosunku prawnego.

Polskie prawo cywilne wyróżnia pełną i ograniczoną zdolność do czynności prawnych.

Pełną zdolność do czynności prawnych posiada osoba fizyczna, która ukończyła 18 rok życia lub, która za zgodą sądu zawarła małżeństwo przed uzyskaniem pełnoletności.

Ograniczoną zdolność do czynności prawnych mają osoby, które ukończyły13 rok życia oraz ubezwłasnowolnione.

W imieniu tych osób czynności prawne dokonują ich przedstawiciele prawni, opiekunowie, rodzice.

Czynność prawna dokonana przez osobę, która nie ma zdolności prawnych w zasadzie pozbawiona jest skutków prawnych, jest nieważna.

Należy wyróżnić dwa rodzaje zdolności do czynności prawnych ogólną i specjalną.

Ogólną zdolność do czynności prawnych nabywa się z chwilą osiągnięcia pełnoletności, specjalną, gdy prawo stawia łagodniejsze lub bardziej wymagające warunki co do wieku do jej dokonania.

Zdolność do działań prawnych polega na możliwości nabywania praw i zaciągania zobowiązań przez osoby fizyczne oraz ponoszenia odpowiedzialności prawnej za ich dokonanie. Przez czyny dozwolone i niedozwolone przez prawo.

Osoba prawna - są to pewne jednostki organizacyjne, którym prawo przypisuje zdolność prawną i zdolność do określonych czynności prawnych

Osoby prawne z reguły są wyposażone w zdolność prawną i zdolność do czynności prawnych w węższym zakresie niż osoby fizyczne.

Zazwyczaj osoby prawne posiadają statut, który określa zakres zdolności prawnej i zdolności do czynności prawnych. Osoby te działają za pośrednictwem własnych organów.

Rodzaje osób prawnych:

Korporacje - różnego rodzaju związki ludzi np. spółdzielnie, spółki handlowe, służące osiąganiu określonych celów wspólnych.

Zakłady i fundacje - masy majątkowe posiadające własny zarząd powołane w celu realizacji zadań wspólnych służących celom kulturalnym, filantropijnym, religijnym, politycznym, kulturalnym itp.

Osoby prawne prawa prywatnego Osoby prawne prawa publicznego różniące się od osób prawnych prawa prywatnego tym, iż prawo przypisuje im w pewnym zakresie zdolność do podejmowania działań władczych.

Tryb powoływania osób prawnych:

Tryb erekcyjny - powołanie osoby prawnej przez wydanie aktu erekcyjnego przez organ władzy ustawodawczej, bądź dekret kompetentnego organu administracji.

Tryb rejestracyjny - osoba prawna powstaje z inicjatywy jej założycieli, którymi mogą być osoby prawne lub osoby fizyczne a osobowość prawną otrzymuje w momencie wpisu do rejestru dokonanego przez kompetentny organ państwowy.

Tryb notyfikacyjny - polega na utworzeniu osoby prawnej w wyniku złożenia przez jej założycieli oświadczenia wobec notariusza, a władze państwowe zostają powiadomione o jej utworzeniu i dokonują wpisu do rejestru.

28. Przedmiot stosunku prawnego

Przedmiotem stosunków prawnych są rzeczy, czyli dobra materialne i nie materialne, ale również zachowania się ludzi wobec siebie ze względu na te rzeczy.

29. Modalności stosunku prawnego (uprawnienie obowiązek)

Uprawnienie - ma miejsce wówczas, gdy dyspozycja wyznacza podmiotowi stosunku prawnego możność zachowania się w określony sposób, ale sposób tego zachowania się pozostawia mu do wyboru. W zależności od tego, w jakiego wyboru dokona podmiot uprawniony po stronie drugiego podmiotu powstaje odpowiednie zobowiązanie.

Obowiązek - o obowiązku mówimy wówczas, gdy dyspozycja normy prawnej wyznacza adresatowi konieczność jednego i tylko jednego zachowania się względem drugiego podmiotu, a w razie odmiennego zachowania się przewiduje zastosowanie względem niego sankcji.

30. Jaka jest różnica między nauką a wiedzą.

W sensie potocznym nauka utożsamiana jest z wiedzą. Wspólnym celem nauki i wiedzy jest bowiem poznawanie rzeczywistości. Nie można jednak tych pojęć utożsamiać. Wiedza o rzeczywistości może być czymś przypadkowym, nieuporządkowanym. Natomiast nauka jest to należycie uzasadniony zbiór wiadomości, zbiór zdań o rzeczywistości należycie uporządkowanych przy użyciu odpowiedniej metody, dotyczących określonej dziedziny poznania ludzkiego. O naukowym charakterze jakiejś wiedzy decyduje zatem to, czy jest uprawiana przy użyciu odpowiedniej metody.

31. Co to jest metoda poznania naukowego i jakie są jej rodzaje

metoda jest to sposób postępowania w celu poznania prawdy o rzeczywistości.

Metoda indukcyjna polega na wnioskowaniu w drodze dowodzenie wiodącego od szczegółów do ogółu. Na podstawie poznanej części egzemplarzy danego zbioru wnioskujemy o całości.

Metoda dedukcyjna polega na poznawaniu prawdy w drodze wnioskowania wiodącego od ogółu do szczegółów, czyli na przechodzeniu od ogólnych przesłanek lub zasad do szczegółowych rozwiązań.

Metoda dedukcyjna jest niezawodna zaś metoda indukcyjna jest zawodna czyli nie niezawodna.

32. Jakie są klasyfikacje nauk ze względu na rodzaj zastosowanej metody

Ze względu na to jaka metoda ma zastosowanie dzielimy nauki na:

Nauki empiryczne, jak chemia, biologia, astronomia, socjologia, stosujące metodę indukcyjną.

Nauki humanistyczne, przeważnie stosujące metodę dedukcyjną. Są to nauki: filozoficzne, polityczne, matematyczne itd. Nauki prawne w zasadzie należą do nauk humanistycznych, chociaż korzystają także z dorobku nauk empirycznych.

33. Jak dzielimy nauki prawne ze względu na metodę

Nauki prawne ze względu na metodę, przy użyciu, której są uprawiane, powszechnie dzieli się na:

1. Nauki teoretyczne, które mówią o tym, jak jest ewentualnie jak być powinno. Do nauk teoretycznych należą teoria państwa i prawa i historia prawa

2. Nauki praktyczne, które mówią jak działać, aby osiągnąć określony cel, jakim jest pożądany prządek życia społecznego. Naukami praktycznymi wśród nauk prawnych są dogmatyka i polityka prawa.

3. Nauki pomocnicze

34. Co to jest dogmatyka prawa i jakie są metody jej uprawiania

Zadaniem dogmatyki prawa jest wyjaśnienie znaczenia norm zawartych w obowiązujących przepisach prawnych. W dogmatyce prawa bardzo ważną sprawą jest umiejętność interpretacji norm prawnych przy użyciu odpowiednich dyrektyw interpretacji.

1. Egzegeza, czyli wyjaśnienie przepisów prawnych przy użyciu dyrektyw interpretacyjnych w celu ustalenia znaczenia zawartych w nich norm; jest to analizowanie przepisów prawnych i wysuwanie z nich odpowiednich wniosków.

2. Systematyka, czyli logiczne porządkowanie norm prawnych według określonych kryteriów; możliwa jest w obrębie danej instytucji lub gałęzi prawa.

3. Synteza, czyli ustalanie zasad naczelnych dla danej instytucji prawnej, gałęzi prawa, lub całego systemu prawnego.

35. Co to jest polityka prawa

Zadaniem polityki prawa jest prognozowanie tego, jakie prawo powinno być, jak powinno być skonstruowane, aby było efektywne.

36. Jakie znasz definicje państwa

Państwo jest to wielka grupa społeczna odznaczająca się wysokim stopniem zorganizowania, która pojawiła się na wyższym stopniu rozwoju świadomości politycznej społeczeństwa.

Punktem wyjścia w kształtowaniu państwa jest człowiek jako istota społeczna, który łączy się z innymi ludźmi, tworząc grupy społeczne zarówno sformalizowane jak i niesformalizowane. Najwyższym stopniem sformalizowania wśród nich wyróżnia się państwo.

Definicja państwa według Arystotelesa

Jest to wspólnota równych mająca na celu możliwie doskonałe życie. Istotnymi cechami państwa według niego są:

- wspólnota ludzi

- mająca jako cel: osiąganie możliwie doskonałego życia

- której cechą jest samowystarczalność

- składająca się z obywateli, w której istnieją podziały na rządzonych i rządzących.

Definicja Jellinka

Państwo jest korporacją osiadłego ludu, wyposażoną w bezpośrednią samorodną władzę zwierzchnią. Ważnymi elementami państwa są ludność, terytorium i samorodna władza brakuje tu wskazania celu państwa.

Definicja w ujęciu solidaryzmu społecznego

Państwo jest grupą, która pewnej zbiorowości nadaje charakter społeczności zorganizowanej i zhierarchizowanej, mająca na celu dobro publiczne. Definicja ta jest zbliżona do koncepcji przyjętej w nauce Kościoła.

Według nauki Kościoła celem państwa jest dobro wspólne osoby ludzkiej w sensie etycznym należy rozumieć takie warunki życia społecznego, w których człowiek może osiągnąć swoją doskonałość. Dobro wspólne człowiekowi sensie prawnym jest to taki porządek społeczny, który każdemu człowiekowi zapewnia się realizację należących mu praw i wolności, wynikających z przyrodzonej godności osoby ludzkiej.

Marksiści głoszą klasową koncepcję państwa, według której państwo jest organizacją społeczną mającą na celu interes klasowy, polegający na zabezpieczaniu osiągania partykularnych celów przez określoną klasę społeczną, w której władaniu znajdują się środki produkcji. Cechą istotną państwa jest stosowanie przymusu aparatu państwowego w celu ochrony interesów klasowych.

37. Jakie są koncepcje państwa prawa

W sensie formalnym przez państwo prawa należy rozumieć organizację państwową opartą na ustawach, oderwaną od celu materialnego. W tym sensie państwo jest tylko formalną organizacją, której działalność jest związana prawem stanowionym; organizacją opartą na zasadach określonych w konstytucji; zwłaszcza na zasadzie trójpodziału władzy i ich wzajemnym kontrolowaniu się.

W sensie materialnym państwo prawne oznacza coś więcej niż w sensie formalnym a mianowicie, że działalność państwa jest oparta nie tylko na normach prawnych, ale również na wartościach moralnych (celach), które są nadrzędne w stosunku do prawa stanowionego.

Idea demokratycznego państwa prawnego, która od strony formalnej zakłada następujące elementy:

1. Założenie, iż każda jednostka ludzka jest osobą czyli podmiotem podstawowych praw i wolności człowieka i obywatela, których państwo ma być gwarantem.

2. Zasadę trójpodziału władzy państwowej, polegającej na wyodrębnieniu trzech suwerennych organów władzy - ustawodawczej, wykonawczej i sądowniczej - które powinny się wzajemnie kontrolować i ze sobą współdziałać dla dobra osoby ludzkiej.

3. Zasadę praworządności.

38. Jakie są najważniejsze teorie wyjaśniające genezę państwa

1. Teorie teologiczne - teorie głoszące bezpośrednie pochodzenie państwa, zwłaszcza władzy państwowej od Boga lub od bogów (starożytne religie, współczesny budyzm)

- teorie głoszące pośrednie pochodzenie władzy od Boga jako stwórcy społecznej natury ludzkiej.

Według współczesnej nauki Kościoła katolickiego władza państwowa powinna służyć ludziom pomocą w osiąganiu dobra wspólnego, zgodnie z zasadą pomocniczości, sprawiedliwości społecznej i solidarności. Społeczeństwo ma prawo do samostanowienia, czyli decydowania o tym, jaki ma być ustrój państwa i kto ma sprawować włądzę.

2. Teoria umowy społecznej. Istnieją dwie wersje tej teorii. Pierwsza z nich (Hobbes, Spinoza) człowiek z natury swojej jest zły, a pierwotny styl życia ludzkiego nacechowany był walką wszystkich przeciw wszystkim. Aby zapobiec samowyniszczeniu się, ludzie zawarli umowę o nieagresji i ustanowili państwo.

Druga (Locke, Rousseaun) człowiek jest z natury dobry. Z biegiem czasu nastąpiło zepsucie natury ludzkiej. Celem zapobieżenia konfliktom ludzie zawarli między sobą umowy. Miały to być dwie kolejne umowy: umowa o zjednoczeniu i umowa o podporządkowaniu się władzy.

3. Teorie przemocy i podboju. Według zwolenników tych teorii władza państwowa powstała w drodze podboju silniejszych grup społecznych. Plemiona silniejsze przemocą narzuciły swą władzę słabszym.

4. Teorie psychologiczne i socjologiczne. Według teorii psychologicznych czynnikiem decydującym o powstaniu państwa było ukształtowanie się specyficznych przeżyć psychicznych. Po stronie jednych ludzi powstało poczucie konieczności okazywania posłuszeństwa pewnym osobom w społeczeństwie, a po stronie innych - żądanie, aby podwładni podporządkowali się ich woli.

5. Teoria akceptacji władzy trzy zasadnicze motywy akceptacji władzy: charyzmatyczny, tradycjonalistyczny, racjonalistyczny.

6. Teorie socjologiczne genezę państwa wywodzi z podziału pracy. Podział ten miał spowodować powstanie podziału ludzi na rządzących i rządzonych.

7. Teoria organiczna państwo jest najwyższą formą rozwoju zjawisk biologicznych. Poszczególne grupy społeczne spełniają rolę podobną do funkcji różnych części ciała w organizmie ludzkim.

8. Teoria marksistowska głosiła, że właściwym czynnikiem powstania państwa było powstanie własności prywatnej i podziału klasowego społeczeństwa. W zależności od tego jaką dana klasa sprawuje władzę podzielił państwa na: państwo właścicieli niewolników, feudalne, kapitalistyczne socjalistyczne.

39. Co to jest suwerenność i jakie są jej rodzaje

Współcześnie suwerenność państwa pojmowana jest w dwóch płaszczyznach: wewnętrznej i zewnętrznej.

Suwerenność w płaszczyźnie wewnętrznej oznacza, że na terytorium państwa nie ma władzy wyższej od jego centralnych organów, czyli że nie ma innych organów władzy, które by im nie podlegały w podejmowaniu swoich decyzji politycznych.

Suwerenność w płaszczyźnie zewnętrznej oznacza niepodległość państwa, czyli że najwyższe organy państwa w podejmowaniu swoich decyzji politycznych nie podlegają organom znajdującym się poza jego terytorium, że mogą samodzielnie podejmować decyzje w granicach swego terytorium i zobowiązania wobec innych podmiotów prawa międzynarodowego. Suwerenne państwa mogą przekazać część swej suwerenności na rzecz organów ponadpaństwowych lub organizacji międzynarodowych.

40. Jakie są filozoficzne koncepcje suwerenności państwa?

Idea suwerenności władcy - pojmowaną jako władzę najwyższą, dysponującą monopolem tworzenia prawa i stosowania go przy użyciu przymusu. Suwerenność tę przypisywał monarsze, do którego odnosił zasadę władca niezwiązany prawami (Bodin)

Rousseau władzę państwową traktował jako wyraz powszechnej woli narodu, a suwerenność państwa jako wyraz suwerenności narodu. Ta idea zaważyła na współczesnej myśli politycznej.

41. Czym się różni suwerenność państwa od suwerenności Stolicy Apostolskiej?

W epoce współczesnej wyróżnia się suwerenność terytorialną i moralną. Suwerenność terytorialną przypisuje się państwu, a także narodowi, reprezentowanemu przez najwyższe organy władzy państwa

Stolicy Apostolskiej, jako najwyższemu autorytetowi moralnemu w świecie - suwerenność w porządku duchowym. Suwerenność ta jest podstawą podmiotowości publicznoprawnej Stolicy Apostolskiej w stosunkach międzynarodowych

42. Jakie znasz klasyfikacje państw?

Arystoteles klasyfikował państwa według dwóch podstawowych kryteriów: 1) ilu ludzi sprawuje władzę, 2) w czyim interesie władza jest sprawowana.

Ze względu na pierwsze kryterium wyróżniał: 1) monarchię (władzę, sprawuje jednostka), 2) arystokrację (władzę sprawuje jednak warstwa społeczna), 3) politeję (władzę sprawują wszyscy obywatele).

Ze względu na drugie kryterium wyróżniał on: 1) tyranię (władza jest sprawowana w interesie jednostki) 2) oligarchię i (władza jest sprawowana w interesie bogatych), 3) demokrację (władza jest sprawowana w interesie wszystkich).

Max Weber dzieli państwa na typy, według motywu akceptacji władzy przez społeczeństwo. Wyróżnił on trzy typy państwa: 1) charyzmatyczny (w którym władza jest akceptowana ze względu na charyzmat, dzięki któremu jednostka zyskuje akceptację społeczeństwa), 2) autokratyczne (gdy grupa rządząca, nie ma akceptacji społecznej), 3) racjonalistyczny (grupa rządząca ma akceptację ze strony społeczeństwa ze względu na potrzebę zachowania porządku).

Hans Kelsesn dzieli państwa na: autokratyczne (w których sprawujący władzę nie mają akceptacji społecznej) i demokratyczne (w których jest taka akceptacja).

Marksiści biorąc pod uwagę kryteria ekonomiczne jaki jest typ produkcji i jaka klasa sprawuje władzę, wyróżniali: państwo właścicieli niewolników, państwo feudalne, państwo kapitalistyczne i państwo socjalistyczne, które miało być pierwszym etapem komunizmu, w którym państwo i prawo miało obumrzeć.

43. Podaj podział państw ze względu na formę rządów

Biorąc pod uwagę budowę organów państwa, czyli ze względu na to, kto sprawuje władzę, wyróżnia się: monarchię i republikę.

Monarchia jest wtedy, gdy władza należy do jednej osoby, która koncentruje w swoich rękach wszystkie funkcje władzy. W zależności od zakresu tej władzy wyróżnia się; monarchie absolutne (monarcha skupia w sobie władzę ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą) i monarchie parlamentarne bądź konstytucyjne (władza monarchy jest ograniczony do funkcji wykonawczych bądź tylko do reprezentacji państwa - np. współcześnie Wielka Brytania).

Republika ma miejsce, gdy najwyższe organy władzy są z wyboru, dokonanego przez określoną grupę społeczną (republiki oligarchiczne i arystokratyczne) lub z wyborów powszechnych (republiki demokratyczne), a zakres ich władzy jest ograniczony czasowo (na określoną kadencję) i przedmiotowo (zgodnie z zasadą trójpodziału władzy).

44. Podaj podział państw ze względu na ich strukturę terytorialną

Biorąc pod uwagę strukturę terytorialną państwa, a ściślej mówiąc stosunek organów centralnych do organów poszczególnych jednostek terytorialnych wchodzących w skład danego państwa, wyróżnia się: państwa proste i złożone.

Państwo jest proste, gdy jednostki wchodzące w jego skład pozostają w hierarchicznym podporządkowaniu, chociażby zachowały jakąś autonomię. Przykładem państwa prostego jest współczesna Polska.

Państwo jest złożone, gdy wchodzące w jego skład państwa zachowują pewien zakres władzy suwerennej. Może to być federacja suwerennych państw (Stany Zjednoczone) lub np. konfederacja Polski i Litwy w okresie Jagiellonów.

45. Co to jest reżim polityczny i jakie są jego rodzaje?

Przez reżim polityczny należy rozumieć ogół zasad, na jakich aparat państwowy opiera swój stosunek do społeczeństwa; oraz metod, jakimi, posługuje się w kierowaniu społeczeństwem. Jako kryteria podziału reżimów politycznych bierze się pod uwagę szereg czynników, a przede wszystkim dwa: 1) ustawowo zagwarantowany i faktycznie respektowany zakres praw i wolności jednostki ludzkiej, pojmowanych jako prawa człowieka i obywatela; 2) stopień udziału obywateli w sprawowaniu władzy publicznej.

46. Jakie są najważniejsze elementy reżimu totalitarnego?

Najnowszą formą reżimu autokratycznego jest totalitaryzm, (faszyzm włoski, nazizm hitlerowski, komunizm sowiecki).

sześć istotnych cech reżimu totalitarnego:

- jedna oficjalna ideologia (monizm ideologiczny),

- jedna partia, masowa sprawująca dyktaturę (monizm polityczny),

- monopol partyjny nad armią,

- monopol państwa nad środkami masowego przekazu, terrorystyczny system policyjny,

- centralne kierowanie gospodarką.

W polityce państw totalitarnych występują takie cechy wspólne, jak zniesienie instytucji demokratycznych, charakterystycznych dla demokracji liberalnej, ograniczenie praw i wolności obywatelskich oraz polityka nacechowana wrogością do religii, a zwłaszcza do Kościoła. Dążenie do zastąpienia religii przez oficjalną ideologię.

47. Jakie są najważniejsze elementy reżimu demokratycznego?

Nazwa demokracja pochodzi od greckich słów „demos” - lud i „krateo” - rządzić. Są to rządy ludu nad ludem.

Reżim demokratyczny istniał już w starożytnej Grecji w formie demokracji bezpośredniej, w której wszyscy obywatele mieli udział w sprawowaniu władzy (w małych państewkach greckich było to możliwe). W epoce współczesnej ukształtował się reżim demokracji liberalnej w formie demokracji pośredniej, w której, obywatele biorą udział w sprawowaniu władzy przez swoich przedstawicieli. Pozostałością demokracji bezpośredniej może być referendum.

48. Co to jest aparat państwowy?

Aparatem państwowym nazywamy system organów państwowych, ich ciała pomocnicze oraz agendy państwowe, czyli przedsiębiorstwa i zakłady państwowe. Cechą charakterystyczną jednostek organizacyjnych wchodzących w skład aparatu państwowego jest to, że działają w imieniu państwa a nie w imieniu własnym.

W sensie ścisłym aparat państwowy stanowią tylko organy państwowe i ich ciała pomocnicze. Takimi ciałami są: biura, urzędy, kancelarie, formacje zbrojne.

49. Jakie działania może podejmować aparat państwowy?

1. Działania władcze, czyli takie, które po stronie adresatów rodzą skutki prawne w postaci obowiązków i uprawnień. Działalność władcza polega na stanowieniu norm prawnych, konkretnych aktów administracyjnych, lub wyroków sądowych

2. Działania niewładcze, które wyrażają stanowisko organów władzy wobec określonych wydarzeń społecznych, ale nie rodzą skutków prawnych np. orędzie prezydenta RP do narodu z okazji święta państwowego.

50. Co to są ciała pomocnicze wobec organów władzy państwowej?

Takimi ciałami są: biura, urzędy, kancelarie, formacje zbrojne.

51. Co to jest zakład państwowy?

Zakłady i przedsiębiorstwa państwowe wchodzą w skład aparatu państwowego, ale działają we własnym imieniu mając do dyspozycji majątek należący do państwa. Różnica między nimi polega na tym, że cel przedsiębiorstwa jest gospodarczy (produkcja dóbr gospodarczych) zaś celem zakładu jest świadczenie usług np. w zakresie służby zdrowia. Agendy państwowe, (czyli zakłady i przedsiębiorstwa państwowe) w stosunkach wewnętrznych działają na zasadzie podporządkowania, a w stosunkach zewnętrznych z innymi podmiotami - na zasadzie równości.

52. Co to jest przedsiębiorstwo państwowe?

53. Co to jest samorząd i jakie są jego rodzaje?

Samorząd jest instytucją publiczną, która obok aparatu państwowego uczestniczy w kierowaniu społeczeństwem wykonując zadania publiczne. Nie jest on jednak instytucją państwową, chociaż bierze udział w kierowaniu społeczeństwem. Wyodrębnia się samorząd terytorialny, zawodowy i inne formy.

Samorząd terytorialny działa z inicjatywy oddolnej. Może to być samorząd gminny, powiatowy, wojewódzki, regionalny. W Polsce istnieje podstawowa forma samorządu terytorialnego jako samorząd gminny, który działa w interesie mieszkańców jednostki terytorialnej państwa, jaką jest gmina. Organami samorządu gminy są rada gminy, i wybrany przez nią zarząd - wójt, burmistrz lub w większych miastach prezydent.

Samorząd wykonuje zadania zlecone przez państwo na drodze ustawowej. Zakres kompetencji samorządu bywa różny i zależny jest od stopnia decentralizacji i demokratyzacji państwa.

Samorząd zawodowy tworzony przez ludzi wykonujących określony zawód. Organy tego samorządu wykonują zadania wspólne dla ludzi danego zawodu. Np. samorząd adwokacki, lekarski, rolniczy.

54. Jakie są koncepcje systemu politycznego?

1. koncepcja instytucjonalna. System polityczny w tym ujęciu oznacza całokształt instytucji politycznych oraz istniejących między nimi stosunków, a także zasad normatywnych, na podstawie, których działają. W takim ujęciu zwraca się uwagę na to, jakie są instytucje polityczne, jak są zbudowane i jak działają;

2. koncepcja behawiorystyczna, czyli funkcjonalna - traktuje system polityczny jako dynamiczny proces społeczny, którego istotą jest przekształcanie impulsów społecznych w decyzje i działania polityczne

3. koncepcja mieszana zakłada, że system polityczny jest. to całokształt układów instytucji, norm, które dotyczą interesów wielkich grup społecznych, oraz działań związanych z dążeniem do zdobycia i sprawowania władzy państwowej.

55. Co to jest system partyjny?

System partyjny jest podukładem systemu politycznego. Obejmuje on partie polityczne rywalizujące o zdobycie władzy państwowej lub współdziałające w jej sprawowaniu.

Na kształt systemu politycznego i jego funkcjonowanie mają wpływ także czynniki zewnętrzne, jak: grupy nacisku, organizacje społeczne, kościoły i inne związki zawodowe, tradycje narodowe.

56. Jakie są typy systemów partyjnych?

System jednopartyjny występuje zazwyczaj w państwach totalitarnych, w których tylko jedna partia może istnieć i sprawować władzę (Niemcy - w okresie dyktatury partii nazistowskiej, Włochy - w okresie dyktatury faszystowskiej, Związek Radziecki). Inne partie są zdelegalizowane.

System dwupartyjny polega na tym, iż mimo, że formalnie dozwolone jest istnienie wielu partii, to faktycznie tylko dwie partie mają równe szansę sprawowania władzy państwowej w wyniku wyborów parlamentarnych. Obydwie partie mają stosunkowo wielki wpływ na społeczeństwo i poparcie społeczeństwa.

System wielopartyjny Taki system istnieje w państwach w których jest wiele partii, lecz żadna z nich nie jest w stanie samodzielnie uzyskać wymaganej większości w wyborach parlamentarnych i samodzielnie utworzyć rząd.

W systemie wielopartyjnym zdarza się system partii dominującej. Ma on miejsce wówczas, gdy jedna z partii uzyskuje więcej głosów od pozostałych: mniej niż 1/2, a więcej niż 1/3; wówczas w celu stworzenia rządu tworzy koalicję z którąś z mniejszych partii

57. Co to jest partia polityczna? Jaki jest stosunek partii politycznych do aparatu państwowego?

Partia polityczna jest to dobrowolna organizacja skupiająca ludzi mających wspólny cel dotyczący podstawowych spraw życia społecznego i wspólny program kierowania społeczeństwem wiodący do tego celu.

Cechą istotną partii politycznej, jest to, że dąży do realizacji swego programu poprzez opanowanie aparatu państwowego. Partie dążą więc do opanowania aparatu państwowego lub wywierania wpływu na aparat, państwowy w kierunku dla siebie pożądanym, bądź samodzielnie, bądź w koalicji z innymi partiami.

58. Jakie są funkcje patii politycznych?

1. pośredniczenie między aparatem państwowym, a społeczeństwem

2. reprezentowanie interesów różnych grup społecznych.

3. sprawowanie władzy prze partie polityczne służy realizacji swego programu, przejawia się to w dwóch kierunkach: a) w obsadzaniu stanowisk państwowych („zajęcie stołków”), b) uczestniczenia w podejmowaniu decyzji państwowych przez partie opozycyjne.

59. Jakie znasz klasyfikacje partii politycznych?

Max Weber dzielił partie ze względu na cel na:

1) partie interesu, o nastawieniu pragmatycznym, mające na celu realizację określonych interesów grupowych (np. partie chłopskie) ;

2) partie światopoglądowe, stawiające sobie ze cel zwycięstwo określonej wizji ładu społecznego (np. partie chrześcijańsko-demokratyczne).

M. Duverger dzieli partie na: 1) partie masowe (o dużej ilości członków), 2) i partie kadrowe (skupiające elitę poniżej 10% elektoratu).

Biorąc pod uwagę strukturę społeczną partii w literaturze politycznej wyróżnia się następujące typy partii:

- partie ogólnonarodowe,

- partie robotnicze,

- partie chłopskie,

- partie drobnomieszczańskie,

- partie inteligenckie,

- partie ziemiańskie,

- partie klasowe amorficzne, reprezentujące interesy nie jednej klasy.

Biorąc pod uwagę założenia ideologiczne, wyróżnia się:

- partie komunistyczne,

- partie socjalistyczne,

- partie socjaldemokratyczne,

- partie chrześcijańsko-demokratyczne,

- partie liberalne,

- partie konserwatywne,

- partie faszystowskie itp.

Z punktu widzenia strategii działania, czyli ze względu na środki, jakie stosują do realizacji celów, wyróżnia się:

- partie rewolucyjne, dążące do zmiany panujących stosunków społeczno-politycznych w drodze rewolucji (zmasowanego terroru);

- partie reformistyczne, dążące do zmiany istniejących stosunków stopniowo w drodze zmian jakościowych;

- partie zachowawcze, dążące do zachowania istniejącego porządku

Ze względu na stosunek do panującego reżimu politycznego wyróżnia się:

- partie legalne, a wśród nich: partie rządzące i partie opozycyjne;

- partie nielegalne które dążą do zmiany panującego reżimu mimo formalnego zakazu;

- partie wspomagające istniejący reżim polityczny, mimo że nie są w stanie uczestniczyć w walce o władzę.

Natomiast mało czytelny jest podział partii na prawicowe i lewicowe. Jako kryterium stosuje się ich miejsce parlamencie aniżeli to, jaki mają program polityczny.

60. Co to są grupy nacisku oraz jakie są ich rodzaje i funkcje?

Grupy nacisku, zwane inaczej grupami interesu, od partii politycznych różnią się tym, że nie dążą do zdobycia i sprawowania władzy państwowej, ale do wywierania nacisku na osoby sprawujące władzę, aby podejmowały decyzje odpowiadające interesom danej grupy, czyli dążą do tego, aby władza była sprawowana w ich interesie. W świecie współczesnym istnieje wiele różnorodnych grup nacisku o zasięgu krajowym (np. związki zawodowe), jak też międzynarodowym (np. związki banków, kartele, związki producentów ropy naftowej itp.) w każdym państwie demokratycznym, opartym na gospodarce rynkowej, grupy nacisku tworzą tzw. lobby w parlamencie, niekiedy blokują uchwalenie takich ustaw, które byłyby dla nich niekorzystne.

61. Co to są stowarzyszenia i jakie są ich funkcje?

Stowarzyszenia są to ciała pośrednie między jednostką a społeczeństwem. Służą one integracji ludzi wokół wspólnych celów, wspólnych wartości; ale nie mają na celu kierowania społeczeństwem przez opanowanie aparatu państwowego.

62. Co to jest naród?

Historycznie wytworzona trwała wspólnota ludzi, ukształtowana na gruncie wspólnych losów dziejowych, kulturze, języku, terytorium. Występuje świadomość narodowa wśród członków.

Świadomość narodowa jest chyba najważniejszym czynnikiem, ważniejszym nawet od języka. Nie jest także konieczne posiadanie terytorium, aby istniał naród, np. Cyganie.

63. Jakie są teorie wyjaśniające relacje między narodem a państwem?

1. Teoria naturalna. Według teorii naturalnej naród jest wartością pierwotną w stosunku do państwa. Według założeń tej teorii, naród został ukształtowany przez wspólnoty plemienne w wyniku powstawania podobieństwa czy też tożsamości w przeżywaniu wartości kulturowych, na które składają się: wspólny język, wspólna religia, wspólna tradycja, zazwyczaj także wspólna historia.

2. Teoria kulturowa istotą narodu upatruje w związku ludzi połączonych świadomością wspólnych losów historycznych. W powstawaniu narodu decydującą rolę odgrywa powszechna świadomość u członków danej grupy ludzi co do swej identyczności historycznej, dotyczącej przeszłości, teraźniejszości i przyszłości. Wspólnota ta powstaje na podłożu uznawania tych samych wartości duchowych, jak wolność, niepodległość. Według tej teorii najpierw powstaje struktura polityczna

3. Teoria mieszana, której głównym reprezentantem jest kard. Stefan Wyszyński, prymas Polski. Jego zdaniem, przez naród należy rozumieć naturalną wspólnotę, będącą „wspólnotą rodzin”, związaną w całość przez wspólną historię, język, kulturę i religię, wspólnotę powstałą w dążeniu do osiągnięcia najwyższych wartości duchowych. Wartości te tworzą dobro wspólne narodu, do którego skierowani są wszyscy synowie Narodu, zarówno żyjący w Kraju nad Wisłą, jak tez poza nim, czyli na emigracji. Przedmiotem jego troski był bowiem głównie Naród polski, którego nazwę pisał zawsze z szacunkiem przez duże „N”

Prymas Wyszyński proklamował prawa, jakie z woli Stwórcy przysługują narodowi w osiąganiu dobra wspólnego. Do takich praw - jego zdaniem - należy zaliczyć:

- prawo narodu do życia biologicznego i duchowego,

- prawo narodu do własnej świadomości i wolności,

- prawo narodu do światopoglądu, religii i kultury;

- prawo narodu do suwerenności kulturalnej, politycznej i gospodarczej;

- prawo narodu do własnej podmiotowości politycznej, tj. do samostanowienia czyli do własnej wspólnoty politycznej, czyli państwa;

- prawo narodu do uczestniczenia w życiu wspólnoty międzynarodowej; do wnoszenia wkładu do dobra wspólnoty międzynarodowej i do korzystania z jej dorobku.

64. Co to jest ojczyzna (ojczyzna prywatna a ojczyzna publiczna)?

Ojczyzna - jest to zbiór wartości, w których człowiek czuje się zakorzeniony, z którymi łączy go przywiązanie do własnej ziemi, będącej symbolem wartości narodowych.

Pojęcie ojczyzny zrodziło się zwłaszcza w okresie Romantyzmu, gdy naród polski był pozbawiony własnej suwerenności politycznej. Wówczas Adam Mickiewicz pisał „Litwo, ojczyzno moja, to jesteś jak zdrowie /.../.”. Przedmiotem jego tęsknoty była ojczyzna prywatna. Natomiast, gdy Cyprian Norwid pisał „Ojczyzna jest to zbiorowy obowiązek”, to przedmiotem jego zatroskania była ojczyzna wspólna, publiczna.

65. Co to jest Kościół w znaczeniu prawnym?

Kościół jest to wspólnota wyznaniowa mająca własną strukturę organizacyjną.

66. Jakie znasz klasyfikacje państw ze względu na ich stosunek do Kościoła i innych związków wyznaniowych?

Ze względu na zasady ustrojowe, określające powiązanie między nimi, względnie ich rozdział, wyróżnia się: państwa wyznaniowe i świeckie. Ze względu na formę regulacji stosunków między Kościołem a państwem: państwa konkordatowe i państwa bezkonkordatowe.

67. Co to jest państwo wyznaniowe i jakie są jego rodzaje?

Państwo wyznaniowe jednemu z kościołów rozwijających działalność na jego terytorium przyznaje pozycję wyznania lub kościoła oficjalnego, zwanego państwowym lub narodowym. Państwo wyznaniowe w wersji monistycznej charakteryzuje się koncentracją władzy religijnej i politycznej w jednym podmiocie. Państwo wyznaniowe w wersji dualistycznej, charakteryzuje się poszanowaniem dwóch najwyższych, każdej w swoim porządku, władz: duchowej (papieża) i doczesnej (cesarza).

Państwo wyznaniowe w wersji tradycyjnej charakteryzuje się: 1° afirmacją określonej doktryny religijnej, jako jedynie prawdziwej, 2° uznaniem w ustawie konstytucyjnej lub w konkordacie jednej religii lub jednego Kościoła, jako religii oficjalnej lub Kościoła państwowego, 3° subwencjonowaniem instytucji określonej religii, czy też określonego Kościoła z funduszy publicznych, co daje mu uprzywilejowaną pozycję w stosunku do pozostałych, 4° zakazem wyznawania innych religii poza religią oficjalną lub jedynie tolerowaniem ich przez państwo.

Państwo wyznaniowe w wersji otwartej odznacza się: 1° rezygnacją z afirmacji jednej religii jako jedynie prawdziwej, 2° uznaniem jednej religii, lub jednego z kościołów, jako religii narodowej, bądź kościoła państwowego, 3° subwencjonowaniem religii oficjalnej z funduszy państwowych, 4° gwarancjami wolności religijnej dla wyznawców wszystkich religii na zasadzie równości. Państwo wyznaniowe w wersji otwartej nie zajmuje stanowiska w sprawie prawdziwości doktryny teologicznej, ale gwarantuje wolność sumienia i religii w wymiarze indywidualnym i wspólnotowym.

68. Co to jest państwo świeckie i jakie są rodzaje państw świeckich?

Państwo świeckie uznaje zasady równouprawnienia kościołów i wolności religijnej a tym samym nie uznaje uprzywilejowanej pozycji jednego z Kościołów.

„Separacja czysta” powstała w Stanach Zjednoczonych Podstawa prawa separacji amerykańskiej stanowi Pierwsza poprawka do konstytucji (1789), zakazująca uznawania religii oficjalnych oraz ograniczania swobody praktyk religijnych. Państwo wspomaga finansowo działalność instytucji kościelnych służącą celom społecznym, jak działalność humanitarna, oświatowa i naukowa.

„Separacja wroga” wystąpiła w wersji skrajnie liberalnej - najpierw w wersji francuskiej, a następnie w wersji sowieckiej. Separacja Kościoła we Francji istnieje na mocy ustawy o separacji Kościoła od państwa. Kościół we Francji pozbawiony jest osobowości prawnej, a jedyną formą uczestniczenia w obrocie prawnym są prywatne stowarzyszenia kultowe.

Separacja sowiecka na mocy dekretu Komisarzy ludowych Kościoły zostały pozbawione osobowości prawnej. Jedyną formą ich istnienia były prywatne stowarzyszenia zarejestrowane, pozostające pod ścisłym nadzorem wyspecjalizowanych organów państwowych walczących z religią. Wszystkie dobra kościelne zostały upaństwowione. Zabroniono nauczania i wychowywania religijnego dzieci do 18 roku życia. Zlikwidowano szkoły prywatne a państwowym nakazano program oparty na ideologii ateistycznej.

Separacja skoordynowana powstała w Niemczech na podstawie Konstytucji weimarskiej do której wpisano, iż „„nie ma Kościoła oficjalnego” oraz gwarancje wolności religijnej, jako podstawowe prawa człowieka jej oryginalność stanowi uznanie osobowości publiczno-prawnej Kościołów, z racji ich wkładu w życie publiczne. Z postanowień konstytucji Niemiec wynika, że każdy Kościół jest podmiotem zdolnym do stanowienia dla siebie norm prawnych i do samodzielnego decydowania o swej działalności na terenie państwa. Sprawy dotyczące stosunków między państwem a kościołami rozstrzygają dwustronne układy, będących źródłem prawa; w odniesieniu do Kościoła katolickiego jest to konwencja międzynarodowa ze Stolicą Apostolską, zwana konkordatem, a w stosunku do innych kościołów - umowy o charakterze krajowym.

69. Co to są państwa konkordatowe?

Państwa konkordatowe System konkordatowy polega na regulacji stosunków między państwem i Kościołem w formie dwustronnej umowy międzynarodowej, zwanej konkordatem. Jest to system kompatybilny (zgodny) z systemem państwa świeckiego w wersji separacji skoordynowanej. Natomiast nie jest zgodny z systemem państw wyznaniowych, opartym na zasadzie cezaropapizmu bizantyjskiego, oraz systemem separacji w wersji czystej i wrogiej.

Państwa bezkonkordatowe swój stosunek do Kościoła określają wyłącznie jednostronnie, czyli na drodze ustawowej.

Powyższe klasyfikacje państw nie są przeciwstawne, ponieważ wśród państw konkordatowych, znajdują się zarówno państwa wyznaniowe jak i świeckie, a w śród państw świeckich państwa konkordatowe i bezkonkordatowe.

70. Jakie są konstytucyjne zasady stosunków między państwem a Kościołem katolickim i innymi związkami wyznaniowymi w Polsce?

1. zasada równouprawnienia związków wyznaniowych

2. zasada bezstronności organów władzy publicznej wobec przekonań religijnych, filozoficznych, światopoglądowych, przy jednoczesnym zapewnieniu swobody ich uzewnętrzniania w życiu publicznym.

3. zasada poszanowania autonomii i niezależności państwa i związków wyznaniowych, każdego w swoim zakresie oraz ich współdziałania dla dobra wspólnego.

4. zasada regulacji stosunków między państwem i Kościołem w drodze dwustronnych umów. (między państwem i Kościołem katolickim w formie umowy międzynarodowej ze Stolicą Apostolską (konkordat) między państwem a innymi związkami wyznaniowymi i Kościołami w innej analogicznej formie jaką jest ustawa uchwalona na podstawie umowy wynegocjowanej przez Rząd z ich przedstawicielami.

4

---