P. Sztompka – Zaufanie. Fundament społeczeostwa

społeczeostwo wysokiego zaufania społeczeostwo niskiego zaufania

- wiele kręgów zaufania i wiarygodności - wiele kręgów nieufności i niewiarygodności
- sieci społeczne „pozytywne”, wiążące - sieci społeczne „negatywne”, odpychające
ludzi razem ludzi od siebie
- wytwarzanie i umacnianie „kultury - dominuje „kultura cynizmu”, racjonalizowanie
zaufania” nieufności i podejrzliwości

KAPITAŁ SPOŁECZNY – definicje :

-

zasoby zawarte w sieciach społecznych i używane przez ludzi w ich działaniach (Nan Lin)

-

suma zasobów, którymi dysponuje jednostka lub grupa dzięki posiadaniu trwałej sieci mniej
lub bardziej zinstytucjonalizowanych relacji wzajemnej znajomości i rozpoznawania się
(Pierre Bourdieu)

Aby pełnid funkcję kapitału społecznego, sied musi byd budowana oddolnie, dobrowolnie i
spontanicznie (nie może byd narzucona np. w firmie, w wojsku).
Kapitał społeczny stanowi zasób o szczególnej wartości, sprzyja osiąganiu różnorodnych celów i ma
przy tym tendencję do samopomnażania się.

Najpewniejszy i najpełniejszy dostęp do zasobów innych ludzi przynosi zdobycie ich zaufania. Nasze
stosunki muszą się opierad na normatywnej wzajemności, zaufaniu i wzajemnych zobowiązaniach.
Zaufanie więc to najcenniejsza odmiana kapitału społecznego.



Kapitał społeczny – to takie cechy organizacji społeczeostwa, jak zaufanie, normy i

powiązania, które mogą zwiększyd sprawnośd społeczeostwa, ułatwiając skoordynowane
działania (Robert Putnam)

W wielu badania poziom zaufania jest traktowany jako najprostszy wskaźnik kapitału społecznego.

Jednostka może dysponowad :



Kapitałem wiarygodności, który otrzymała od innych, którzy jej ufają



Kapitałem ufności (zaufania), który daje innym, którym ufa

SIED OSOBISTA

=

kapitał wiarygodności + kapitał ufności

Kapitały te mogą się samopomnażad – kiedy cieszymy się zaufaniem wielu ludzi, jest to
potwierdzeniem naszej wiarygodności i skłania następnych do udzielenia nam zaufania na tej
podstawie.
np. piątkowy uczeo łatwiej zdobędzie 5, a grafoman łatwiej dostanie złą recenzję
„zasada Mateusza” – bogaci będą jeszcze bogatsi, a ubodzy jeszcze biedniejsi

Spiralę zaufania lub nieufności bardzo trudno przeciąd, chod łatwiej jest zaufanie stracid niż je zyskad
(bądź odzyskad). Osoba, która cieszy się rosnącym zaufaniem, musi ogromnie uważad, by go nie
stracid (wystarczy np. jedna kiepska książka pisarza, czy porażka sportowca). Natomiast ktoś, kto ma
malejące zaufanie musi dokonad jakiś spektakularnych czynów, aby zaufanie odzyskad i zacząd je
odbudowywad (np. podwórkowy chuligan musiałby uratowad tonące dziecko, a kiepski aktor zdobyd
Oscara). Kapitał zaufania jest bardzo kruchy, a bagażu nieufności trudno się pozbyd.

SIED INDYWIDUALNA – skupiona wokół poszczególnych jednostek

ŁAOCUCH ZAUFANIA – szeregowe powiązanie kilku relacji zaufania



przechodniośd zaufania

1)

A

B

C

2)

A

B

C

3)

A

B

C

1- osoba ciesząca się autorytetem (A) recenzują książkę (C), co wystarczy, by kupił ją czytelnik (B)

„przyjaciel mojego przyjaciela, jest moim przyjacielem”

2- nasz (B) kolega (A) mówi, że komuś (C) nie ufa; profesor (A) mówi nam (B), że (C) jest beznadziejnym

pisarzem (nie kupimy jego książki)

3- pseudospecjalista (B) od glazury, który źle wykonał swoją pracę poleca nam (A) swojego kolegę (C) do

naprawy pralki



łaocuch dowodzenia (zbudowany na pierwszym modelu łaocucha zaufania), z reguły
funkcjonujący we wszystkich dużych firmach i wojsku, ale nie tylko

A

B

C

D

E

F

G



kierownik ufa robotnikom, generał szeregowcom, itp.



nieprzechodniośd nieufności

4)

A

B

C

4- pracownik (B), któremu my (A) nie ufamy, chce zwolnid kogoś (C), kto jemu podlega;

najprawdopodobniej sami sprawdzimy tego pracownika, popytamy innych osób...

SIED ZAUFANIA – powiązane ze sobą relacje zaufania wiążące więcej niż dwie osoby – powstają
wokół jednej centralnej osoby (autor książki skupia uwagę recenzentów i czytelników), osoby łącznika
(osoba, która ma dwa grona przyjaciół, może je połączyd) lub przez kontakt centralnych postaci w
dwóch różnych sieciach (np. małżeostwo)

Sieci i łaocuchy zaufania charakteryzują się przechodniością zarówno zaufania, jak i nieufności.

SIECI EKSKLUZYWNE – zaufanie ograniczone do ścisłego grona osób, któremu towarzyszy nieufnośd
wobec członków innych sieci



sekty, grupy opozycyjne, mafie, elitarne jednostki wojskowe, służby specjalne



nacjonalistyczne paostwa



mniej izolowane – wspólnoty losu (więzi pokrewieostwa, więzi terytorialne, wspólne przeżycia z
przeszłości – np. absolwenci tego samego uniwersytetu); więzi takie nie generują wrogości

SIECI INKLUZYWNE – charakteryzują się poszukiwaniem partnera do relacji na zewnątrz

SIECI ZINDYWIDUALIZOWANE – sied wiążąca pojedyncze relacje zaufania między partnerami
Ryzyko takiej sieci zwiększa się, gdy „stawiamy” na coraz większą liczbę osób (np. gdy zwierzasz się
wielu przyjaciołom, łatwiej jeden z nich wygada).

SIECI KOLEKTYWNE – podejmujące kooperację dla osiągnięcia wspólnego celu (który zarazem jest
celem każdego z osobna), nieosiągalnego dla pojedynczych członków i dlatego silnie egzekwujące
wiarygodnośd wszystkich („jeden za wszystkich wszyscy za jednego”), zdrada jednej osoby unicestwia
szanse reszty



np. wojsko, drużyna piłkarska, grupa pracowników na taśmie montażowej, orkiestra

Zaufanie to podstawa interakcji, fundament porządku społecznego (pozwala na utrzymanie
wzajemnych kontaktów), ekonomicznego i politycznego. Zaufanie to element jakości życia i dobrej
organizacji społeczeostwa, korelujący z takimi wartościami, jak : wydajniejsza gospodarka, lepsze
szkoły, większa zdrowotnośd, efektywny rząd, mniejsza przestępczośd, poczucie dobrobytu i szczęścia
osobistego.

FUKCJE ZAUFANIA – konsekwencje dla partnerów i szerszych zbiorowości, do jakich prowadzi
obdarzanie partnerów zaufaniem



funkcje aktu zaufania – obdarzania kogoś zaufaniem, powierzanie mu czegoś



funkcje pozytywnej reakcji na zaufanie – wykazanie się wiarygodnością, spełnienie

oczekiwao, zwracanie powierzonej rzeczy, czy wartości, odwzajemnienie zaufania



funkcja zaufania dla partnerów



funkcje dla szerszego społeczeostwa – wspólnoty, grupy



funkcje, jakie zaufanie ma dla osoby obdarzającej i obdarzanej zaufaniem

Funkcje dla partnerów:

+

zaufanie uwalnia i mobilizuje ludzką podmiotowośd

+

wyzwala kreatywne, nieskrępowane, innowacyjne, energiczne działania wobec innych ludzi

+

odchodzi się od skrupulatnego przestrzegania ustalonego porządku (podnoszenie poziomu

mobilizacji, aktywizmu i wolności)

+

możliwośd działania zwiększa się proporcjonalnie do wzrostu zaufania

+

jesteśmy bardziej otwarci w stosunku do innych ludzi

+

chętniej inicjujemy interakcje, wchodzimy z innymi w trwałe relacje

+

ufnośd łączy się z optymizmem, poczuciem sprawstwa, życzliwością, tolerancją, szacunkiem

dla innych

– nieufnośd powoduje, że wahamy się czy inicjowad interakcje
– starannie sprawdzamy wszystkie nasze posunięcia
– zawsze postępujemy w rutynowy sposób
– ogólny poziom mobilizacji, aktywizmu i wolności obniża się
– nieufnośd charakteryzuje defensywny pesymizm, poczucie bezsilności, pasywizm, wrogośd

wobec innych, ksenofobia, itp.

Funkcje dla szerszej wspólnoty :

+

pobudza towarzyskośd, skłania do wspólnego uczestnictwa stowarzyszeniach

+

wzbogaca więzi międzyludzkie

+

powiększa pole interakcji i pozwala na nawiązanie bliższych kontaktów z innymi, co zwiększa

kapitał społeczny

+

sprzyja komunikacji, tolerancji, akceptacji dla obcych

+

dopuszcza istnienie różnic kulturowych i politycznych

+

wzmacnia więzi między jednostką a wspólnotą

+

wpływa na poczucie tożsamości i wytwarza silną solidarnośd zbiorową

+

skłania ludzi do współpracy, pomagania sobie nawzajem a nawet do gotowości poświęcenia

na rzecz innych

– nieufnośd podkopuje kapitał społeczny
– prowadzi do izolacji, rozpadu stowarzyszeo, erozji więzi międzyludzkich
– uaktywnia postawy obronne, wrogie stereotypy, plotki i uprzedzenia
– prowadzi do alienacji i wykorzenienia jednostki (poszukuje się alternatywnych form

tożsamości np. w gangu, mafii, itp.)

Byd wiarygodnym – to wywiązywad się z udzielonego zaufania, podtrzymywad czyjeś zaufanie,
kontynuowad relację z kimś, kto obdarza nas zaufaniem

WIARYGODNOŚD daje :



satysfakcję autoteliczną (poczucie uznania, sympatii, akceptacji)



szeroki margines swobody dla innowacyjności, oryginalności i wolności działania (bo
jednostka nie podlega ciągłej kontroli społecznej)



uzyskujemy dostęp do kolejnych kręgów znajomości i wpływów



otwiera szanse różnych dodatkowych korzyści



„zwierciadło społeczne” – podstawa naszej samooceny i kształtowania tożsamości



korzyści dla tego, który jej udzielił, gdyż spełnione są jego oczekiwania

Nasz kapitał społeczny jest tym cenniejszy, im wyższe są pozycje osób nam ufających w hierarchiach
zamożności, władzy, prestiżu, fachowości i wiedzy.

Zaufanie może mied charakter :



powierniczy – liczymy na właściwą

troskę o powierzona dobra i ich zwrot w przewidzianym czasie



wzajemny – możemy liczyd na

wzajemne zaufanie i wszystkie płynące z tego satysfakcje

NIEWIARYGODNOŚD



powoduje destrukcję zaufania



u partnera wywołuje obojętnośd

lub aktywną nieufnośd



świadomośd, że inni mi nie ufają i

że znajduję się pod stalą kontrolą skłania do nieustannej czujności, odbiera spontanicznośd w
działaniu i prowokuje działania typowo obronne (nie wychylad się)



człowiek zostaje pozbawiony dóbr

czy wartości, których mu nie powierzono lub odmówiono dostępu



obniża samoocenę



powoduje poczucie winy i wstydu

oraz strach przed sankcjami

KOHERENCJA (trafnośd) ZAUFANIA – obdarzanie zaufaniem osób wiarygodnych lub nieufnością osób
niewiarygodnych (np. kobiety, która się rozwiodła już 5 razy nie uważamy za dobrą kandydatkę na
żonę)

NIEKOHERENCJA ZAUFANIA – obdarzanie ślepym zaufaniem osób niegodnych zaufania lub obsesyjną
nieufnością osób wiarygodnych (np. Ci, którzy wierzą oszustom lub podejrzewają o najgorsze
altruistów)

-

traci się potencjalne korzyści, jakie

moglibyśmy odnieśd, gdybyśmy wyzbyli się nieufności

-

zwykle dotkliwiej odczuwamy

realne straty niż brak potencjalnych zysków (gdy straci się pieniądze na funduszu
inwestycyjnym odczuje się to mocniej, niż jeśli zrezygnujemy z udziału w zyskownym
funduszu) – niebezpieczniejsze jest przedwczesne zaufanie niż niewczesna nieufnośd

Zaufanie ślepe lub naiwne – człowiek ignoruje oznaki niewiarygodności i nie bierze pod uwagę
dowodów świadczących przeciw komuś przez co ponosi kosztowne straty (np. żona, która odkrywa
kłamstwa i zdrady męża).
Skrajnym podejściem do ślepego lub naiwnego zaufania jest zaufanie do despotycznego władcy lub
charyzmatycznego bohatera (np. Hitler, Fidel Castro).

Dysfunkcjonalny charakter nieufności : obsesyjna lub paranoiczna nieufnośd, całkowite lekceważenie
świadectw czyjejś wiarygodności, co wiąże się z utratą potencjalnych szans na nawiązanie kontaktu
lub wręcz z całkowitym wycofaniem się z korzystnej relacji.

KATEGORIE SYSTEMÓW ZAUFANIA



spełnia się oczekiwania partnerów

i odwzajemnia zaufanie – współpraca, kultura zaufania



dominuje ślepe, naiwne zaufanie –

kultura zaufania ma charakter jednostronny



dominuje uzasadniona nieufnośd –

kultura nieufności, cynizm i podejrzliwośd



dominuje obsesyjna nieufnośd

Moralne właściwości zaufania

Zaufanie nie jest samo w sobie dobre lub złe, jest pojęciem względnym.

–

Kiedy istnieje zbieżnośd

wewnętrznej funkcjonalności zaufania (dla partnerów i grup, do których należą) i zewnętrznej
funkcjonalności zaufania (dla szerszego społeczeostwa) – mówimy o zaufaniu
kosmopolitycznym i ekumenicznym lub „moralnym familizmie”, który łączy (na
podobieostwo rodziny) wspólnoty z szerszym społeczeostwem (zaufanie pomaga w
podejmowaniu wspólnych działao, pożytecznych dla szerszego społ. – zapewnienie towarów,
usług, pomocy duchowej itp.)

–

Wewnętrzna funkcjonalnośd NIE

jest zbieżna z zewnętrzną funkcjonalnością zaufania – wyraźne rozgraniczenie na „my” i
„oni”, „amoralny familizm”, wewnętrzne zaufanie grupy jest skierowane przeciwko innym
(mafie, gangsterzy, skrajne grupy religijne, itp.)

FUNKCJONALNE SUBSTYTUTY ZAUFANIA – rozpowszechnione i zinstytucjonalizowane praktyki
towarzyszące kulturze nieufności i cynizmu, które zaspokajają potrzeby normalnie zaspokajane przez
zaufanie

Kiedy brakuje zaufania powstała w ten sposób próżnia zapełnia się alternatywnymi rozwiązaniami,
spełniającymi podobne funcie, co zaufanie.

Istnieją 3 formy występowania substytutów:



indywidualne praktyki



strategie o regularnym charakterze, rozpowszechnione



reguły kulturowe określające pewne zachowanie (forma normatywna), a nawet
instytucje przeznaczone do radzenia sobie z brakiem zaufania

Typy reakcji adaptacyjnych :

1.

wiara w opatrznośd –

nadprzyrodzone, metafizyczne siły (Bóg, przeznaczenie, los) traktuje się jako ostoję pewności

2.

korupcja – dostarcza złudne

poczucie porządku i przewidywalności (manipulowanie innymi, aby robili to, co chcemy);
więzi społeczne są zastąpione siecią wzajemnych przysług i transakcji wymiennych – cyniczny
świat wzajemnych manipulacji i wykorzystywania

3.

uzurpacja egzekwowania

wiarygodności i nadmierna czujnośd – branie w swoje ręce osobistego nadzoru i kontroli nad
innymi (np. agencje ochrony, pozwolenie na broo, alarmy)

4.

przesadne uciekanie się do

instytucji prawnych (sporządzanie szczegółowych kontraktów, powoływanie świadków,
rozstrzygania sądowe)

5.

gettoizacja - zamykanie się i

izolowanie grup czy środowisk, jako reakcja obronna na rozpowszechnioną nieufnośd (np.
grupy emigrantów próbują tworzyd własne dzielnice)

6.

paternalizm - przeniesienie całego

zaufania na charyzmatycznego przywódcę, gdy brak innych wiarygodnych adresatów
zaufania, który ma oczyścid kraj z wszystkich niegodnych zaufania

7.

eksternalizacja zaufania -

poszukiwanie obiektów zaufania poza własną grupą, środowiskiem czy społeczeostwem, gdy
zaufania wewnątrz ulega erozji (kiedy panuje atmosfera nieufności do lokalnych władz, ludzie
pokładają zaufanie w innych przywódcach, przy czym ulegają oni ślepej idealizacji – np.
NATO)