Étienne Balibar

Co to jest polityka

praw człowieka?

Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (Uniwersytet Warszawski)

WARSZAWA 2007

Étienne Balibar – Co to jest polityka praw człowieka? (1994 rok)

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 2 -

www.skfm-uw.w.pl

„Co to jest polityka praw człowieka?” to fragment

książki Balibara Masses, Classes and Ideas (wyd.

Routledge, New York 1994, s. 205-226). Podstawą

przedstawianej rozprawy o polityce praw człowieka

były wykłady wygłoszone w lipcu 1991 roku w

Instytucie Francuskim w Santiago i na

Uniwersytecie Playa Ancha w Valparaiso w Chile.

Podstawa niniejszego wydania: czasopismo

filozoficzne „Nowa Krytyka” nr 19/2006. Wszelkie

wstawki w tekście pochodzące od tłumacza ujęte są

w nawias kwadratowy.

Tłumaczenie z języka angielskiego: Jerzy Kochan.

Korekta: Piotr Strębski.

Étienne Balibar – Co to jest polityka praw człowieka? (1994 rok)

Od dłuższego już czasu słyszymy w polityce o prawach człowieka, możemy wręcz powiedzieć, że

polityka i jej różnorodne „podmioty” zostały ponownie przywołane do praw człowieka, ich uniwersalnych

wartości i bezwarunkowej konieczności. Prawa człowieka stały się na powrót absolutem politycznego

dyskursu.

Jednak niewiele albo praktycznie nic nie słyszy się o polityce praw człowieka, brakuje

jakiegokolwiek namysłu nad jej stanem, formami i trudnościami

1

. Skąd taka dysproporcja? Otóż, albo takie

pojęcie uznaje się za oczywiste samo przez się i w związku z tym za niestwarzające żadnych specyficznych

problemów: polityka praw człowieka jest, tautologicznie, niczym innym jak polityką, która po prostu

czerpie inspiracje z praw człowieka i stara się je z mniejszym lub większym skutkiem wszędzie efektywnie

zastosować. Albo też uważa się politykę praw człowieka za pojęcie wewnętrznie sprzeczne: ponieważ

prawa człowieka są jej absolutem czy też jej podstawą, to pozostają zawsze, w technicznym czy też

pragmatycznym znaczeniu tego słowa, poza czy ponad polityką. Polityka [politics] (la politique) – ujmijmy

to w sposób charakterystyczny dla części współczesnych filozofów – w sensie prowadzenia polityki czy też

podporządkowania [subject], włączania nas w politykę nie może być mylona z polityką [political] (le

politique) jako czymś zinstytucjonalizowanym czy teoretycznym. W rezultacie nie jest ważne, czy

będziemy nad tym faktem ubolewać, czy też będziemy go sobie gratulować, ale musi zostać to powiedziane

wyraźnie na głos: „nie ma polityki praw człowieka”, „prawa człowieka nie są sprawą polityki”

2

.

A jednak podejrzewam, że sprawy są mniej niewinne, niż może się zdawać i jeśli tak mało słyszy się

o polityce praw człowieka, to jest tak dlatego, że w bardzo określonej koniunkturze takie pojęcie musi

stwarzać ambaras. Mogłoby ono całkiem po prostu wydobyć na jaw sprzeczności i zasadniczą słabość

zarówno samego pojęcia, jak i faktycznego stanu praw człowieka dzisiaj. Czy dyskurs rozpoznania jest

rzeczywiście tym, czego im brakuje? Co utrzymuje sceptycyzm co do ich niezbędności, a nawet prowadzi

do ich odrzucenia jako iluzji?

I czy tym, czego brakuje, nie jest raczej sama ta właśnie polityka [politics], oczywiście nie po prostu

polityka z pamięcią swoich własnych proklamacji, lecz rzeczywista polityka ich realizacji i wprowadzania?

Możliwe, że istnieją koniunkturalne przyczyny takiego stanu rzeczy. Jeśli tak, to sytuację, w której

zostaje postawiony ten problem, i przeszkody, jakie wyrastają przed nami, należy poddać dokładnej analizie

z takiego właśnie punktu widzenia, a historię samego problemu napisać od nowa. Czy polityka praw

człowieka kiedykolwiek istniała? Czyż nie jest ona, jak się powiada, po prostu utopijna? Czy też raczej

mamy okazję obserwować ją w działaniu, w mniej lub bardziej czystej postaci, mniej lub bardziej

efektywną, w formie – w pewnym czasie w pewnych miejscach – mniej lub bardziej represjonowanej i

skrępowanej? Jednak jest również możliwe (i dodam na marginesie, że takie jest i moje stanowisko), że

poza tymi koniunkturalnymi przyczynami istnieją zasadnicze czy, jak niektórzy wolą, logiczne przyczyny.

Możliwe, że sama idea polityki praw człowieka jest tak silnie obarczona wewnętrznymi trudnościami, że jej

sformułowanie, i co za tym idzie, konsekwentne, przemyślane wprowadzanie permanentnie napotyka trudne

do przezwyciężenia aporie. Tak więc pierwszym z naszych zadań, typowo filozoficznym, będzie troska o to,

żeby nie tracąc z oczu koniunkturalnych trudności, a nawet w celu lepszego stawienia im czoła, być w

stanie wyjaśnić i przezwyciężyć wszystkie niejasności, zagadki i aporie polityki praw człowieka.

Jest to bodaj jedyny skuteczny, unikający sztucznego ucinania problemu i w pewnym sensie

autentycznie polityczny sposób udzielenia odpowiedzi na pytanie „Co to jest polityka praw człowieka?”.

1

Spośród znaczących wyjątków konieczne jest oczywiście przywołanie tekstu, którego autorem jest Claud Lefort, Politics and

Human Rights, [w:] The Political Forms of Modern Society, red. John B. Thompson, Mass.: The MIT Press, Cambridge 1986,

ss. 239-272.

2

M. Gauchem, La Révolution des droits de l’Homme, Gallimard, Paris 1989, s. XXV: „imperatyw praw człowieka odłączył się

ostatecznie od form polityki” (podkr. – É. B.).

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 3 -

www.skfm-uw.w.pl

Étienne Balibar – Co to jest polityka praw człowieka? (1994 rok)

O koniunkturze

Na początek trzeba powiedzieć trochę więcej o koniunkturze. Scharakteryzuję ją za pomocą

potrójnego po: po końcu „totalizmu”, po tym, jak rozpoczął się kryzys „państwa dobrobytu” [welfare-state],

po „powrocie” wojny. Ale w rzeczywistości każda z tych sugestywnych formuł woła o szczegółowe

uzupełnienia.

Po końcu totalizmu. Nie chodzi tu tylko o, jak mówiło się przez wiele lat, nieodwracalny kryzys

reżimów, które same siebie nazywały „aktualnie istniejącym socjalizmem”

3

, ale o ich powszechny upadek.

Punkt, od którego nie ma powrotu, został prawdopodobnie osiągnięty z początkiem lat

osiemdziesiątych, a może nawet z początkiem siedemdziesiątych wraz z upadkiem tego, co we wspaniałym

sformułowaniu Regis Debrey nazwał „rewolucją w rewolucji”, znaną inaczej jako wielkie, opozycyjne

względem siebie ruchy wewnętrznej transformacji politycznej komunizmu czy też „aktualnie istniejącego

socjalizmu” (szczególnie „Praska Wiosna” i chińska „Rewolucja Kulturalna”). Odtąd krytyka mogła przyjść

jedynie z zewnątrz bądź poprzez odniesienie do modelu zewnętrznego. Kombinacja dyktatorskiego

państwa, ideologicznego oszustwa, korupcji i braku efektywności w decydujących obszarach gospodarki nie

mogły prowadzić do niczego innego, jak tylko do upadku „systemu”. Jednak to wydarzenie jest

ambiwalentne z dwóch powodów. Po pierwsze przede wszystkim dlatego, że kładąc kres negacji

elementarnych praw i wolności, bez których polityka w ogóle nie istnieje, zniszczyło również (na jak

długo?) ideę czy wyobrażenie jakiejkolwiek alternatywy dla porządku „liberalnych” państw

kapitalistycznych. Po drugie, ponieważ my możemy wiedzieć – albo myśleć, że wiemy – co jest burzone,

ale nie wiemy – i bez wątpienia nie będziemy wiedzieli przez jakiś czas – co jest budowane na drodze do

„społeczeństwa” czy „państwa”.

Po tym, jak rozpoczął się kryzys państwa dobrobytu. Taka diagnoza jest już banałem, krąży ona na

forum publicznym i stała się nawet głównym tematem debat prowadzonych przez polityków. Także i tutaj

istnieją powody, by postawić pytania o daty, a zwłaszcza o to, jakich skutków tego kryzysu można się

spodziewać. Czy wyznaczanie punktu, od którego nie ma powrotu w „kryzysie państwa dobrobytu” od lat

siedemdziesiątych, oznacza, że był to punkt, od którego rozpoczęliśmy początek końca pewnej równowagi

społecznej i politycznej systemu, który szedł ręka w rękę z określonym systemem dystrybucji władzy? Czy

może też ów moment wyznacza „koniec początku”, fakt, że społeczeństwa kapitalistyczne zdobyły teraz

instrumenty umożliwiające ochronę przed przekształceniem się ekonomicznych fluktuacji w katastrofę, bez

jednoczesnego uzyskania – jak na razie – zdolności do skasowania ich społecznych efektów (zamiast tego

są one wystawiane na pokaz w ograniczonym czasie i przestrzeni)?

Jeśli chodzi o owe skutki, istnieją wszelkie powody, by sądzić, że będą one znacząco odmienne w

„centrum” i na „peryferiach” światowej gospodarki. Państwo dobrobytu, wypracowany i bardzo nierówny

rezultat prosperity, walk społecznych oraz ich instytucjonalnej mediacji, zawsze istniało jedynie w

„centrum”. Jednak podczas gdy prawdą jest, że kryzysowi temu towarzyszą masowe zjawiska

dezindustrializacji i bezrobocia, wzmożenia nierówności i „wykluczenia”, „nowego ubóstwa” i regresu

3

„Aktualnie istniejący socjalizm” to w tradycji polskiej terminologii „realnie istniejący socjalizm”. Nie był to jednak – jak

sądzi Balibar – termin upodobany przez, jak pisze, reżimy, które same siebie tak nazywały. Jego historia jest bardziej

skomplikowana. Stwierdźmy na początku, że upadek systemów społecznych „realnego socjalizmu” nastąpił po proklamowaniu

w latach 70. XX w. budowy, zbudowania lub nawet przekroczenia rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego. Termin

„realny socjalizm” pochodzi z języka zachodnioniemieckiej lewicy, która w ten sposób podkreślała swój zdystansowany i

ironiczny stosunek do krajów realnego socjalizmu (zwłaszcza socjalistycznej Niemieckiej Republiki Demokratycznej), których

rzeczywistość społeczna odbiegała od klasycznych modeli teoretycznych społeczeństwa socjalistycznego. Termin „realny

socjalizm” miał więc wydźwięk krytyczny i był oficjalnie odrzucany w krajach socjalistycznych. Jednakże był również

przejmowany w tych krajach przez, nielicznych co prawda, lewicowych krytyków stosunków społecznych realnego socjalizmu

stając się skrótową formą dyskredytacji triumfalnych deklamacji o stworzeniu socjalizmu czy wyższej fazy socjalizmu, tj.

rozwiniętego społeczeństwa socjalistycznego. W ich mniemaniu wszystkie te kraje pozostawały w tzw. okresie przejściowym

od kapitalizmu do socjalizmu i w żadnym z nich nie powstało jeszcze społeczeństwo socjalistyczne, nie mówiąc już o

komunistycznym [przyp. tłum.].

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 4 -

www.skfm-uw.w.pl

Étienne Balibar – Co to jest polityka praw człowieka? (1994 rok)

ruchu związkowego, które zawsze mogą problem tak zwanego „spokoju społecznego” z powrotem postawić

pod znakiem zapytania, to jednak wątpliwe jest, czy skończy się to walką wszystkich przeciw wszystkim i

nieograniczonym indywidualizmem. Bardziej prawdopodobne, że w konfrontacji z „Trzecim Światem” albo

„Południem” [które będą zawierać całość albo część dawnego „obozu socjalistycznego”], spustoszonymi

przez „deregulację”, rywalizujące lecz współzależne państwa „Północy” bez wątpienia poszukiwać będą

drogi do zachowania lub rekonstrukcji pewnego poziomu planowania ekonomicznego, zarówno w sektorze

publicznym, jak i prywatnym. Dążyć będą nie tylko do ulepszenia instrumentów finansowych, które

pozwolą im na kontrolę koniunktur, lecz również do zachowania dostatecznej korelacji między polityką

badań ekonomicznych, społecznych, naukowych i technicznych, co stanowi niezbędny warunek władzy.

Nie ma bynajmniej pewności, że im się we wszystkim powiedzie. Niemniej jednak, jeżeli prawdą jest, że

państwo dobrobytu było ze swej istoty państwem narodowym i socjalnym (narodowym, ponieważ

socjalnym; socjalnym, ponieważ narodowym), ktoś mógłby się zdziwić, czy ewolucja tego kryzysu nie

doprowadzi do zaakcentowania zespolenia tego, co narodowe z tym, co socjalne, co może się zakończyć (w

minimalnym stopniu wykonalnym) paradoksem społeczeństw, które byłyby ekonomicznie „otwarte”, ale

„zamknięte” z punktu widzenia praw społecznych oraz organizacji obywatelstwa.

Po powrocie wojny. Definitywnie, choć tym razem wojny w całkowicie innej formie niż ta, która

nękała nas mniej lub bardziej intensywnie podczas okresu „zimnej wojny” i „równowagi strachu”.

Niezależnie od tego, czy trzymaliśmy się scenariusza katastrofy ufundowanego na ekstrapolacji

wyścigu zbrojeń i hipotezie zakładającej autonomizację jego logiki, czy też, bez adaptacji tego

deterministycznego punktu widzenia, poprzestawaliśmy na odnotowaniu stanu rzeczy i strachu przed

rosnącą niestabilnością równowagi sił, myśleliśmy, że wojna „powróci” w wymiarze światowym, w formie

nuklearnej

4

. Ewentualność taka w żaden sposób tak po prostu i całkowicie nie znikła; broń wciąż jest, gdzie

była. Ale powrót wojny zobaczyliśmy w innych formach.

Pierwsza była „Wojna w Zatoce” [„Gulf War”]. Projektowaną na początku jako konfrontacja

między dwoma imperializmami – jednym „małym”, ale przez to nie mniej groźnym (Irak), i drugim, bardzo

dużym, będącym na drodze do stania się jedyną „supersiłą” (Stany Zjednoczone) – technologia i

dyplomatyczna impotencja innych krajów zamieniła ją w gigantyczną „godną pożałowania katastrofę” w

wykonaniu „międzynarodowej policji”. Dziesiątki tysięcy ludzi zginęło zmiażdżonych w kilka dni po

skoncentrowanym uderzeniem broni eksterminacji, jakiego nie znano od czasu drugiej wojny światowej i

Wietnamu, a tymczasem opinię publiczną obezwładniano poprzez kontrolę spreparowanych telewizyjnych

obrazów tej wojny. Masakra była kontynuowana potem przez sam Irak jeszcze kilka tygodni, podczas gdy

zwycięzca i jego sojusznicy patrzyli tylko na to, co się dzieje w wyniku pozostawienia jeszcze Saddamowi

Husajnowi armii oraz zachęt do rewolty, które prezydent Bush mnożył wśród jego przeciwników.

Teraz natomiast mamy do czynienia z obronną wojną „etniczną” (czy raczej etniczno-religijną),

aktualnie zamieniającą Jugosławię w krwawą łaźnię, zamieniającą „demokratyczną transformację” (czy

raczej „transformację w kapitalizm”, w zależności od interpretacji) w rozpętanie niepojętych

wspólnotowych nienawiści oraz w regres do przeszłości, którą uważano za definitywnie pokonaną, gdyż co

najmniej przez ostatnie pięćdziesiąt lat była represjonowana. Europa przygląda się „bezsilnie” (a

przynajmniej tak się nam mówi), nie licząc dolewania oliwy do ognia za pomocą interwencji ekonomicznej,

„prywatnych” czy „tajnych” dostaw broni statkami lub przemówień niektórych jej duchowych przywódców.

Wojna ta, bestialska sama w sobie, nie może nie mieć reperkusji gdzie indziej: ale jakie one będą? Czy

ukonstytuuje ona straszliwe ostrzeżenie dla sąsiednich krajów, w których narastają różne konflikty? Czy też

będzie sygnałem do rozpoczęcia całej serii „lokalnych” czy „cywilnych” wojen?

Te dwa przypadki nie mogą być ze sobą bezpośrednio łączone: nie są one rezultatem dokładnie tego

samego procesu, nawet jeśli obydwa są wpisane w skrytą stronę „nowego światowego porządku”. Wciąż

jednak, wzięte razem, zmuszają nas do refleksji. Słyszy się wiele o rosnącym braku indywidualnego i

zbiorowego bezpieczeństwa w naszych „postindustrialnych” społeczeństwach – łatwy temat, może i już na

4

Zob. E. P. Thompson et al., Exterminism and Cold War, Verso, London 1982 (włączając mój własny udział w debacie lat

1981-1982, The Long March for Peace, ss. 135-152).

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 5 -

www.skfm-uw.w.pl

Étienne Balibar – Co to jest polityka praw człowieka? (1994 rok)

wyczerpaniu. Czyż jednak najważniejszą formą braku bezpieczeństwa nie jest ta właśnie przemoc,

militaryzacja i, w ostateczności, banalizacja eksterminacji, która zdaje się mieć miejsce, czyniące o wiele

trudniejszym nawet określenie odrębnych „stref” i „okresów” pokoju i wojen? A to woła o inną jeszcze

refleksję: czy faktycznie powinniśmy mówić o „powrocie” wojny? Czy ona kiedykolwiek odeszła? Czy nie

jesteśmy przede wszystkim przestraszeni faktem, iż poczyniła ona kolejny krok w swej morderczej

wydajności oraz tym, że przysunęła się bliżej nas? Mówię nas tym razem jako mieszkaniec i obywatel

Europy do was, obywateli Ameryki Łacińskiej, którzy żyją o wiele dłużej z wojną wewnętrzną i zewnętrzną

albo blisko niej. Czy nie jest to już najwyższy czas, aby stawić czoło temu, że faktycznie przez

dziesięciolecia, a szczególnie w „Trzecim Świecie”, pod przykrywką stałej wielkiej równowagi

strategicznej, eksterminacja wielka i mała nigdy nie została zastopowana? Nie jest to już więc dalej kwestia

możliwego kataklizmu, lecz realnej wojny, problem wiedzy o tym, jak dać sobie radę, żyjąc z nią i czy

zaakceptujemy takie życie. Oto główny problem dla polityki i główny problem „praw człowieka”.

Pozostawmy na boku, przynajmniej na chwilę, koniunkturę i powróćmy do tego, co nazwałem

aporiami czy też wewnętrznymi trudnościami samej idei polityki praw człowieka. Musi tu zostać

podniesionych wiele problemów, z których każdy wymaga oddzielnej analizy, nawet jeśli mają one wiele

punktów wspólnych. Dzisiaj chciałbym zająć się tylko dwoma z nich, tymi, które wydają mi się najbardziej

obiecujące: problemem granic demokracji oraz, wzmocnioną pewnym konkretnym przykładem, kwestią

form własności jako problemem z gruntu politycznym.

Granice demokracji

Każdy może powiedzieć, że takie sformułowanie może kryć wiele aspektów politycznego problemu.

Są to, z jednej strony, ograniczenia de facto, które wiele ważą. To, co nazywamy prawami

demokratycznymi, stanowi zespół cywilnych wolności oraz indywidualnych i kolektywnych władz, których

definicja była stopniowo rozwijana od początków powstania instytucji polityki (w Grecji i gdzie indziej), i

które uniwersalistyczne „rewolucje” końca XVIII wieku „ufundowały” dokładnie jako absolutne,

„naturalne” pojęcie praw człowieka – to właśnie te demokratyczne prawa są, mniej lub bardziej,

rozpoznawane i gwarantowane w podstawowej konstrukcji nowoczesnych państw. Powiedzmy też, że

podlegają one w czasie i przestrzeni znaczącym (i niebezpiecznym) fluktuacjom, to znaczy, że są one

zdobywane, tracone i zdobywane na nowo w mniejszym lub większym zakresie. Naturalnie nie ma w tych

fluktuacjach nic losowego czy spontanicznego; nie jest to bowiem zjawisko meteorologiczne. Tutaj, w

Chile, jesteście wystarczająco tego świadomi, zapłaciwszy drogo za ta wiedzę.

Nie może być żadnej wątpliwości, że jedną z najważniejszych części pojęcia polityki praw

człowieka jest pewien zbiór działań, sił i form – ciężko je opisywać inaczej niż jako formy walki, nawet

jeśli walka ta jest w swej istocie pokojowa – które pracują w jednym miejscu, aby umocnić, w innym zaś,

aby przywrócić w jego integralności respekt dla jednostek ludzkich i praw demokratycznych, w opozycji do

ich ograniczania czy też ich tłumienia. Wszędzie tam, gdzie dysydentów pozbawia się pracy, więzi,

torturuje, gdzie policja polityczna (czy nazywa się ona KGB, czy też DINA

5

) szpicluje, porywa i zastrasza

obywateli, gdzie biedne dzieci mogą być zastrzelone na widoku na rogu ulicy, gdzie rządzi rasowa,

seksualna i religijna dyskryminacja – wszędzie tam prawa człowieka nie istnieją. I od kiedy walka przeciw

gwałceniu praw człowieka – która sama zaczyna się od jednostek, ale może być tylko kolektywna – z

definicji tworzy część polityki praw człowieka, odkąd opór ten nigdy się nie kończy, mamy już pierwszy

element odpowiedzi na nasze pytanie: polityka praw człowieka zawsze już się zaczęła, to jest zawsze już

polityka praw człowieka. W tym też sensie jest możliwe, że zawsze jakaś będzie, choćby tylko

prewencyjna: ponieważ nauczyliśmy się sami uwalniać od idei niepowstrzymanego, nieodwracalnego

postępu praw człowieka w biegu historii. Myślę jednak również o innych ograniczeniach, tych, które nie są

de facto ograniczeniami narzuconymi przez demokrację, których wymagania są, jeśli nawet nie zawsze

5

Direción Nacional de Inteligencia – chilijska tajna policja od 1974 do 1977 r. [przyp. tłum.].

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 6 -

www.skfm-uw.w.pl

Étienne Balibar – Co to jest polityka praw człowieka? (1994 rok)

uznawane, to doskonale znane, tych, które są granicami demokracji, granicami jej nieznanego, to znaczy,

ograniczeniami, które odpowiadają pytaniom o to, jak daleko może i powinna ona sięgać i w jakim

kierunku, o to, co się stanie, kiedy w porządku jej realizacji, czy tylko potwierdzenia albo konserwacji,

konieczne stanie się dojście do granic demokracji, intelektualnie i praktycznie.

Stawiam tezę, że pojęcie polityki praw człowieka, w jej specyfice i z jej własnymi trudnościami,

zaczyna się pojawiać wtedy, gdy, bez opuszczania gruntu polityki – przeciwnie, w centrum polityki i z jej

własnymi instrumentami (innymi niż te, jakimi rozporządza religia, etyka, nauka czy ekonomia) –

dochodzimy właśnie do granic demokracji.

Prawdę mówiąc, charakteryzował się tym już u podstaw moment ogłoszenia Deklaracji Praw

Człowieka: jako kampania propagandowa, akt upublicznienia niemający żadnego historycznego

precedensu, przez który zgromadzone jednostki, traktowane jako reprezentatywne „ciało”, publicznie

nadały sobie swoje własne prawa. Jest to akt wybitnie polityczny. Nawet jeśli nie było to zawsze cenione

przez filozofię polityczną (ponieważ filozofia polityczna od Platona ma silne skłonności ku „arystokracji”,

jeśli nie oligarchii), powinniśmy pamiętać, że pojęcie demokracji jest znacząco starsze niż pojęcie „praw

człowieka”. Demokracja nie potrzebowała takiego fundamentu, takiego pojęcia, aby móc zacząć myśleć i

organizować samą siebie, nawet jeśli, patrząc wstecz, możemy doczytać się w greckich czy klasycznych

definicjach demokracji idei prawa i sprawiedliwości, która nie może być zredukowana całkowicie do

przywileju, statusu, przeciwieństwa wspólnotowych zobowiązań i obywatelskich powinności czy

konieczności obrony

6

. Niemniej jednak, kiedy „prawa człowieka” zostają ogłoszone jako takie, dochodzimy

do granic demokracji (dlatego też wychodzimy zarazem poza jej zwykłą organizację i wskazujemy na

warunki jej możliwości), dokładnie wyraża się to w istotowej nieograniczoności charakterystyki demokracji

(co tworzy całą trudność jej instytucji)

7

. W dodatku, co jest może nawet bardziej znaczące, prawa człowieka

nie mogą być ogłoszone bez ich od początku sformułowania i zdefiniowania jako praw człowieka i

obywatela. Właśnie pojęcie obywatela, aktywności obywatelskiej – ponieważ pojęcie „biernego

obywatela”, choć może bardzo na czasie, jest wewnętrznie sprzeczne – bezdyskusyjnie oznacza politykę.

Nawet nadaje jej swoje imię.

Innymi słowy, deklaracja praw człowieka i obywatela, ta deklaracja praw człowieka i obywatela

(ponieważ w mocnym sensie jest tylko jedna, stopniowo rozwijana z biegiem historii), jest radykalną

operacją dyskursywną, która dekonstruuje i rekonstruuje politykę. Rozpoczyna się ona od doprowadzenia

demokracji do jej własnych granic, w pewnym sensie opuszczenia pola zinstytucjonalizowanej polityki (to

jest główny powód odwołań do „natury ludzkiej” czy naturalnego prawa), ale po to, aby natychmiast

zaznaczyć, że prawa człowieka są nierealne i pozbawione wartości, jeśli nie są prawami politycznymi,

prawami obywatela, a nawet nieograniczonym prawem wszystkich ludzi do obywatelstwa. Prawo do

autonomii i do ochrony „życia prywatnego” jest samo w sobie prawem politycznym – jest to prawda

odnowiona przez lekcję historii, jakiej udzielają nam wszystkie współczesne dyktatury. Wcześniej starałem

się scharakteryzować „propozycję”, która leży u podstaw tej Deklaracji jako „propozycję równowolności”

[proposition of equaliberty], to jest jako propozycję, która afirmuje uniwersalne prawo do aktywności

politycznej oraz uznania dla każdej jednostki we wszystkich dziedzinach, w jakich problem kolektywnie

organizowanego posiadania, władzy i wiedzy się pojawia. Chciałbym ograniczyć się tutaj do ponownego

podkreślenia trzech następujących punktów:

1. Równowolność oznacza, że polityka jest ufundowana na rozpoznaniu, że zarówno wolność, jak i

równość nie mogą istnieć bez siebie nawzajem, to znaczy, że likwidacja czy nawet ograniczanie jednej w

sposób konieczny wiedzie do likwidacji i ograniczania drugiej. Może się to wydawać samo przez się

6

Zob. I. Terray, La politique dans la cavarne, Éditions du Seul, Paris 1990.

7

Mogę tylko zgodzić się ze sformułowaniami Clouda Leforta w tym zasadniczym punkcie: prawa człowieka „przekraczają

każdą dokładną formułę im nadawaną; oznacza to, że ich sformułowanie zawiera w sobie żądanie ich przeformułowania, albo

że nabyte prawa są w sposób konieczny wywoływane do wspierania nowych praw... Demokratyczne państwo wykracza poza

granice tradycyjnie przypisane do państwa prawa [étate de droit]. Testuje ono prawa, które jeszcze nie zostały przez nie

inkorporowane...” (C. Lefort, Politics and Human Rights..., op. cit., s. 258).

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 7 -

www.skfm-uw.w.pl

Étienne Balibar – Co to jest polityka praw człowieka? (1994 rok)

oczywiste, ale wiemy, że w danych warunkach historycznych konstrukcja form społecznych, które byłyby

jednocześnie egalitarne i wolnościowe, nie jest oczywista; wprost przeciwnie, jest to przedsięwzięcie, które

zawsze trzeba rozpoczynać od nowa, jest to konkretny problem par excellence polityczny i zazwyczaj

najeżony przeszkodami. W końcu, traktując rzecz filozoficznie (dzięki Spinozie i kilku innym), wiemy, że

to, co taki stan rzeczy implikuje, to konieczność odejścia od perspektywy zakładającej ograniczony,

wzajemnie wykluczający się charakter tych praw, w stronę ujmowania ich jako ekspansywnych, wzajemnie

pomnażających się sił

8

.

2. Równowolność implikuje uniwersalność: w tym sensie nieograniczoność demokracji, o której

mówiliśmy powyżej, oznacza, że demokracja nie jest tylko państwem konstytucyjnym uosabiającym

równość (to znaczy: jednakowe prawa), nieczyniącym różnicy między ludźmi, warunkami czy miejscem w

hierarchii społecznej swoich własnych członków, ale także historycznym procesem rozciągnięcia praw na

całą ludzkość. Wiemy jednak, że historyczne państwa są zinstytucjonalizowanymi wspólnotami interesów i

pożądań, i dlatego też implikują zasadę zamknięcia, jeśli nie wykluczenia (nie mówiąc o ich wewnętrznych

barierach czy kategoryzacjach, które ze sobą niosą). Tutaj znowu, konsekwentnie, napotykamy zasadniczą

trudność. Polityka praw człowieka już w chwili narodzin politycznego aktu, jakim jest Deklaracja Praw

Człowieka i Obywatela, jest polityką uniwersalizacji praw (nie zaś zaledwie moralności, etyki czy nawet

religii ich uniwersalności).

3. Równowolność implikuje, tak jak powiedzieliśmy, uniwersalne prawo do polityki: prawo

każdego na jego lub jej własną odpowiedzialność (co oznacza, między innymi, że nikt nie może być

uwolniony czy wyemancypowany przez innych, „z góry”, nawet jeśli tym „z góry” będzie samo prawo albo

demokratyczne państwo). Dlatego też jest prawem każdego mężczyzny i każdej kobiety stać się

„podmiotem” czy agentem polityki, rozpoczynając od specyficznych form jego lub jej aktywności i życia,

od dawnych lub nowych form ucisku i poddaństwa, którym on czy ona są podporządkowani. W tym też

sensie proponowałem, aby uznać – wbrew dobrze utrwalonej tradycji – że słynne wyzwanie z preambuły

statutu Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników (1864): „Wyzwolenie klasy robotniczej musi być

dziełem samej klasy robotniczej”

9

powinno być odczytywane jako wierne tłumaczenie projektu

równowolności, a co za tym idzie – także Deklaracji Praw Człowieka i Obywatela

10

.

Oznacza to, całkiem konkretnie, że – i historia przez ostatnie dwieście lat stara się sama ustawicznie

pokazać, w jakim stopniu kwestia ta dotyka sedna sprawy – deklaracje praw nie mogą być ograniczane do

jakichś wcześniej ustanowionych domen. W konsekwencji wynika z tego, że żadna kategoria społeczna czy

„problem społeczny”, to znaczy: żaden konflikt interesów czy projekt wyzwolenia wpisany w jakąkolwiek

społeczną relację nie może być w sposób dowolny wykluczany z polityki. Było to wyraźnie widoczne w

przypadku niewolnictwa, kolonizacji, w przypadku nierówności płci i zdominowania kobiet, w przypadku

edukacji oraz powszechnego dostępu do kultury, a także w przypadku eksploatacji pracy najemnej, nawet

jeśli, we wszystkich tych obszarach, „rewolucjoniści” osiemnastowieczni myśleli, że stworzyli bezpieczną

8

Zob. É. Balibar, Spinoza et la politique, PUF, Paris 1985; A. Negri, The Savage Anomaly: The Power of Spinoza’s

Metaphysics and Politics, trans. M. Hardt, University of Minnesota Press, Minneapolis 1991.

9

K. Marks, Tymczasowy statut Międzynarodowego Stowarzyszenia Robotników, [w:] Karol Marks, Fryderyk Engels, Dzieła, t.

16, Książka i Wiedza, Warszawa 1968, s 15.

10

Zob. także J. Rancierre, Les usages de la democratic, [w:] Aux boids du politique, Osiris, Paris 1990, s. 62: „W ten sposób

właśnie wyprowadzana jest praca nad równością, która nie może być nigdy po prostu stworzonym przez innych żądaniem czy

presją, ale musi być zawsze, w tym samym czasie, doświadczeniem danym każdemu. Oto, co oznacza emancypacja.

Emancypacja jest opuszczeniem kurateli. Ale nikt nie opuszcza społecznej kurateli inaczej jak osobiście...”. Mogłoby być

interesujące przedyskutowanie tego odwrócenia etymologicznego znaczenia terminu emancypacja (który przyszedł z prawa

rzymskiego). Także i wtedy, gdy bierze się pod uwagę – tak jak wcześniej robotników – kobiety. Zob. Elizabeth G.

Sledziewski, Revolution française: le tourant, [w:] Historie des Femmes en Occident, red. G. Duby, M. Perrot, Pion, Paris 1991,

s. 49: „[...] zintegrowanie kobiet-obywateli z ciałem politycznym uczyniło z nich twórców decyzji [decision-makers], aktywne

podmioty rewolucji na równi z mężczyznami: pomysł będący dla wielu w owych czasach nie do zniesienia. Z drugiej strony –

idea tworzenia przez mężczyzn praw cywilnych, które emancypują kobietę, jest bardziej uspokajająca, ponieważ w tym

wypadku kobiety pozostają wciąż w roli obiektu...”.

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 8 -

www.skfm-uw.w.pl

Étienne Balibar – Co to jest polityka praw człowieka? (1994 rok)

ochronę, i nawet jeżeli i dziś jeszcze żaden z tych problemów nie może być uważany za definitywnie

rozwiązany ani nawet do końca zaakceptowany jako problem polityczny.

Jest a fortiori prawdą o proklamacjach praw, że ostatecznie muszą się one pojawiać jako

proklamacje „praw człowieka” albo przynajmniej do tego zmierzają. Jednak nawet jeśli „prawa człowieka”

muszą, w pewnym momencie, być pojmowane jako „naturalne”, a więc jako bezwarunkowe i niezbywalne,

to jednak w sposób oczywisty nie oznacza to, że są one pozbawione historycznego charakteru, ani też

nawet, że ich lista została ustanowiona raz i dla wszystkich, a to dlatego, że lista ta zależy od historii

„warunków naturalnych”, w których rozwijają się stosunki społeczne. Jest to właśnie historia praktycznego

odkrywania i ogłaszania jako bezwarunkowego (albo, jak kto woli, prawdy) w danych, zdeterminowanych

warunkach polityki.

Spróbujmy poddać te kwestie testowi na przykładzie bardziej konkretnego problemu: zagadnienia

własności. Wybrałem je celowo spośród innych możliwych, z powodu prezentowania przez nie

paradoksalnej kombinacji jego nieaktualności i aktualności – zasadniczej nieaktualności, ponieważ od

upadku państw socjalistycznych i partii „ideologiczna” debata nad formą własności inkorporowaną przez

struktury państwa wydaje się rozstrzygnięta „przez historię”; ale wciąż jeszcze aktualności, jeżeli prawdą

jest, że ze wszystkich stron widać, jak praktyka prowadzi do sprzeczności z tradycyjnie nauczanymi

definicjami własności, aż do tego stopnia, że staje się coraz bardziej i bardziej trudne dla polityki

powstrzymywanie się od przemyślenia pojęcia własności jako takiej.

Co to jest własność?

Podążając za Rousseau, który widział w niej źródło nierówności między ludźmi, Proudhon

powiedział, że własność jest „kradzieżą”. „Nikt nie będzie zdumiony, że w tej sytuacji demaskował on jako

absurdalne to, że Deklaracja z roku 1789 umieszczała ją na tym samym planie co wolność, równość przed

prawem i bezpieczeństwem”

11

. I również my powinniśmy uznać, że problem rzeczywiście tutaj jest: w

jakim sensie własność jest „prawem człowieka”? W jakim sensie jest ona „prawem obywatela”? Jak należy

wyjaśnić fakt, że nigdy nie zaprzestano jej przeciwstawiania sprawiedliwości i równości (pod nazwą prawa

do egzystencji, prawa do zatrudnienia, ostatnio prawa do środowiska etc.)? Chyba że pod homonimem

terminu „własność” kryją się d w a różnie używane pojęcia, odnoszące się do dwóch różnych problemów:

z jednej strony (art. 2), „naturalne i niezbywalne prawo człowieka”, z drugiej strony (art. 17), „nietykalne i

święte prawo”, którego „nikt (...) nie może być pozbawiony, poza wyjątkiem, kiedy publiczna konieczność

(...) w sposób oczywisty tego wymaga”. W ten sam sposób, na przykład, jest przedstawiana wolność w

artykułach 1 i 2: jako uniwersalna cecha osób (która nie musi być zdobywana), podczas gdy jej

zastosowanie do „komunikacji myśli i opinii” wymaga uwzględnienia zasady represjonowania

stwierdzonych „oszczerstw” (art. 17). Niejasne pozostaje jednak, dlaczego przewidując praktyczne

ograniczenia nałożone na prawo własności (bądź odkrywając wyjątki od niego, jeśli nie nadużycia),

Deklaracja nie sprecyzowała, o jaką własność chodzi, co jest przedmiotem rozważań (na przykład: czy

jakieś towary, czy też dobra użytkowe)

12

. Czy jest to kwestia niepewności, braku przewidywania, a może

nawet obłudy albo utajonej sprzeczności? Czy też jest to, przeciwnie, sprawa marginesu mądrze

pozostawionego dla adaptacji do historycznych warunków, tak, że identyfikacja obywatela jako

„właściciela” nie oznacza tym samym, iż obywatelstwo powinno mierzyć się za pomocą własności? Lecz

czyż nie to właśnie miało miejsce?

Nic nie jest bardziej oczywiste niż fakt, że debata nad formami, granicami i atrybutami własności

czy – jak powiedziałby Saint-Simon – nad różnicą między „prawem do własności” [right of property] i

11

P.-J. Proudhon, What is Property? An Inquiry into the Principle of Right and of Government (1840), trans. B. R. Drucker,

Dover, New York 1970, ss. 44-53.

12

Jest jasne, że każdy współtworzy deklarację Roku I (1793) i Roku III (1795) na swój sposób, motywowany różnymi

intencjami, co wprowadza natychmiast do gry pojęcia dóbr, dochodów, pracy, przemysłu, służby, zatrudnienia, produkcji,

porządku społecznego...

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 9 -

www.skfm-uw.w.pl

Étienne Balibar – Co to jest polityka praw człowieka? (1994 rok)

„prawem własności” [law of property] – jest debatą polityczną par excellence. Przez ostatnie dwa stulecia

ludzie tworzyli stronnictwa, „klasyfikowali się” w wyniku atakowania bądź bronienia tego prawa.

Własność jawi się zatem zarówno jako przedmiot sporu, który nadaje polityce maksimum realności

– dzięki wadze związanych z własnością konfliktów i interesów – jak i to, co permanentnie prowadzi ją z

powrotem do jej granic i sprawia, że próbuje ona przekroczyć samą siebie: „zarówno” w tym sensie, że

odnosi się do „pozapolitycznych” (ekonomicznych) ograniczeń, jak i w tym sensie, że odsyła do nagich

stosunków władzy. Stawką muszą tutaj być prawa człowieka, jednakże wystarczy, że własność jawi się jako

bardzo dobry przykład prawa [right – right of property], które przekształcone zostało na powrót albo też

zawsze dążyło do przekształcenia się na powrót w przywilej, oraz że ta „regresja” zbiega się z

instalowaniem się polityki w układzie społecznym, dla którego rola odgrywana przez prawa człowieka jest

tylko symbolicznym, źródłowym odwołaniem.

Już w roku 1789 własność jako wpisana pod hasłami praw człowieka ma w tle ciężkie konflikty

społeczne: problem środków utrzymania, i, wciąż jeszcze, bardziej fundamentalne prawo do egzystencji

13

.

W zakresie, w jakim interpretuje się ją jako prawo ekskluzywne, jako „prywatną” własność, która w

praktyce przybiera formę monopolu i której instrumentem jest pieniądz, nadaje ona swoim właścicielom

absolutną władzę nad życiem innych, która w ostateczności może się stać prawem życia i śmierci. Między

tymi, których życie jest zabezpieczone własnością i tymi, których ona zabija, mediacja staje się konieczna.

W debacie uczestniczą ci, którzy uznają, że ratunek leży w przyznaniu większej porcji władzy dla

własności, która mogłaby się stać jedynym tytułem, z którego społeczeństwo mogłoby być rządzone oraz

nadrzędnym warunkiem wszystkich innych praw (a kto nie ma pieniędzy, powinien znaleźć sobie pracę,

jeśli chce jeść!)

14

. Biorą w niej udział także ci, którzy żądają, aby został zapewniony humanitarny bądź

społeczny odpowiednik własności (bez którego prawo [right] staje się dokładnie kpiną), wreszcie ci, którzy

uznają, że nie samo prawo do własności powinno być zniesione – ponieważ, pozwólmy sobie zauważyć,

żadna z partii biorących udział w debacie nie formułuje takiego żądania

15

– lecz że powinno ono być

podporządkowane prawu wspólnoty, zasadzie egalitarnej dystrybucji środków egzystencji, fundowanych i

gwarantowanych przez wspólnotę.

Jednakże zasadnicze przekierunkowanie wytwarza się, kiedy, pół wieku później, kwestia prawa do

egzystencji zostaje zastąpiona i rozwinięta przez kwestię prawa do zatrudnienia. Faktycznie w tym

momencie zostaje wprowadzony prawdziwy dylemat, zakazujący odwoływania się do „praw człowieka”

jako inspiracji jednocześnie przez dwa przedstawione powyżej stanowiska debaty, bądź też zobowiązujący

je do deklaracji za lub przeciw samej idei polityki praw człowieka.

Dobrze wiadomo, że żądanie prawa [right] do zatrudnienia, jeśli nie samo pojęcie, ma źródła

Fourierowskie

16

. Fourier i jego następcy zaczynają od faktu, że egzystencja ludzkich indywiduów (nie tylko

13

Zob. F. Gautier, Triomphe et mort du droit naturel en Révolution 1789-1795-1802, PUF, Paris 1992, która szczególnie

przypomina, jak, poczynając od roku 1789, proklamacja prawa wojennego jest związana z obroną wolności ekonomicznej

przeciwko popularnym żądaniom dóbr niezbędnych do utrzymania. Z drugiej strony, stanąwszy wobec „nowego despotyzmu”

bogatych, Robespierre daje „pierwsze teoretyczne przedstawienie naturalnego i uniwersalnego prawa do egzystencji i detonuje

sprzeczność między wolnością polityczną i naturalnym prawem prywatnej własności dóbr materialnych (...) przedstawia (on)

jasno drogę, na której właściciele ustawiają się w sprzeczności do Deklaracji-Konstytucji poprzez zawężenie generalnej idei

własności tylko do dóbr materialnych (...)”. Zob. także E. P. Thompson et al., La guerre du blé au XVIII

e

siecle. La critique

populaire contre le libéralisme économique au XVIII

e

siecle, Éditions de la passion, Paris 1988.

14

Oto dlaczego etyczno-polityczna legitymacja czystego liberalizmu jest całkowicie zależna od postulatu żądającego, aby

każda jednostka mogła zawsze wyżyć z własnej (jego-jej) pracy.

15

Zob. A. Sobul, Utopie et Révolution française, [w:] Histoire générale du socialisme, red. J. Droz, RUE, Paris 1972, ss. 195-

254.

16

Babeuf mówił już o „prawie do zatrudnienia”. Zob. V. Moiseevich Dalin, Grakchus Babeuf a la veille et pendant la

Révolution Française 1785-1794, Progress, Moscow 1987, s. 281 i n. U Fouriera zobacz w szczególności Théorie des quatre

mouvements et destinées générales (1808), red. S. Debiut, J.-J. Pauvert, Paris 1967, s. 219: „Chciałbym ograniczyć się tylko do

wskazania tematu, który powinien być przedyskutowany: prawo do zatrudnienia. Nie mam intencji otwierania debaty nad

marzeniami odnowienia tradycji Grecji, nad tamtymi kompletnie absurdalnymi prawami człowieka. Po rewolucjach, których

wynikiem jesteśmy, musimy uwierzyć, że przychodzi nam stawić czoło nowym kłopotom, z powodu zapominania o pierwszym

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 10 -

www.skfm-uw.w.pl

Étienne Balibar – Co to jest polityka praw człowieka? (1994 rok)

ich istnienie, ale także realizacja ich pasji i ustanowienie wzajemnych relacji między nimi) zależy od tej

chwili od ich bycia „pracownikami”: w sumie proponują, aby prawo do własności interpretować jako

prawo do otrzymania pracy. Decydujące jest zatem to, że nareszcie posiadacze kapitału nie mogą najmować

i wyrzucać z pracy [hire and fire] dla swej przyjemności, oraz że w sytuacji zgodnej z ideałem własność

będzie organizowana tak, aby stale gwarantować wszystkim obywatelom ilość i rodzaj pracy, jakiej

potrzebują. W sytuacji granicznej właściciele kapitału pełnią „służbę publiczną”, w służbie własności

wszystkich. Jednocześnie równie dobrze wiadomo, że kiedy kwestia ta poddana została dyskusji na forum

publicznym przez rewolucję 1848 roku we Francji jako kwestia polityczna, to rozstrzygnięto ją

negatywnie

17

. Z tego punktu otwierają się dwie drogi: albo, z perspektywy liberalnej, uczynić z praw

człowieka generalnie metafizyczną gwarancję bezwarunkowej prywatnej własności, co praktycznie równa

się absolutnej „komendzie” kapitału nad pracą; albo zdemaskować w samym pojęciu praw człowieka jego

burżuazyjne pojmowanie, załgany dyskurs – w najlepszym razie mistyfikację, w najgorszym – instrument

eksploatacji. Stąd bierze się socjalistyczny projekt „wyjścia poza” proste prawa indywidualnego człowieka

poprzez zniesienie „burżuazyjnej” własności i instytucjonalizację własności wspólnej robotników, warunku

ich „wolnego stowarzyszenia”.

W pewnym sensie taka dialektyka, historycznie zdeterminowana, jest wciąż tylko negatywną,

zewnętrzną dialektyką, w której prawa człowieka są przeciwstawiane polityce, i polityka w zamian jest

przeciwstawiana prawom człowieka. Jest tak bez wątpienia z powodu faktu, że włączone tu od samego

początku pojęcia i siły były rozdarte pomiędzy czysto prawniczą i czysto ekonomiczną koncepcję

„własności”. Niemniej jednak rzeczywista historia relacji między „własnością prywatną” i „robotnikiem

łącznym” (Marks) nie miała śladu tego rozdarcia. Kiedy kwestia prawa do pracy [to employment/au travail]

(w oczekiwaniu na ponowne jej otwarcie przez rewolucje socjalistyczne i ich reperkusje w świecie

kapitalistycznym)

18

została rozstrzygnięta na skutek zwycięstwa „burżuazyjnego” stanowiska, rozpoczęła

się bardziej niewidoczna, z dnia na dzień złożona z postępów i odwrotów historia, która jest historią praw

pracy [rights of labor/du travail]. Historia ta pokazuje, że w rozwiązaniach wywalczonych w ciężkiej,

znojnej walce, robotnik – którego siła robocza była kupowana i sprzedawana jak „towar”, który nie mógł

być uznany za „przedsiębiorczego obywatela” – otrzymuje prawo nie do bycia niewolnikiem, ale prawo by

stać się znów „człowiekiem” w samym procesie pracy (i w całym swoim życiu w takim stopniu, w jakim

jego warunki zależą od pracy). Aby to osiągnąć, przerobiono nowoczesne państwo narodowe w państwo

socjalne, włączając indywidualne i zbiorowe „prawa społeczne” do jego konstytucji, otwierając przestrzeń

zbiorowych negocjacji i polityczno-ekonomicznych debat. Było to praktyczne uznanie obywatelstwa

robotnika, albo, jak wolą inni, faktu, że obywatel jako taki jest także robotnikiem. W każdym razie

decydującym punktem jest to, że to właśnie państwo narodowe zadeklarowało, iż nowoczesne

obywatelstwo jest niemożliwe bez regulacji warunków, w których prawo własności jest praktykowane. W

gruncie rzeczy, jeśli spojrzeć z odrobiną dystansu, można dostrzec, że ta rodząca konflikty regulacja czy

„nowa umowa społeczna”, pomimo skandalicznych nieprawidłowości, charakteryzuje zarówno „liberalne”,

jak i „kolektywne” rządy. Te pierwsze nie zdołały całkowicie uniknąć własności kolektywnej (którą

musiały odtworzyć jako własność publiczną wszędzie tam, skąd starały się ją usunąć), tak samo, jak te

drugie nie były w stanie wyeliminować własności prywatnej (musiały one legalizować jej trwanie pod

groźbą wywołania własnego politycznego kryzysu). Wszędzie wybiła godzina tego, co można by nazwać,

deformując Fourierowskie określenie, „własnością złożoną” [„composite property”].

i jedynym użytecznym z tych praw: prawie do zatrudnienia, o którym nasi politycy, postępując zgodnie z ich zwyczajem

omijania zasadniczych problemów z każdej gałęzi badań, nigdy nie nadmieniają...”.

17

Zob. tekst debaty z 11 i 13 października 1848 r. w Zgromadzeniu Narodowym w Ainsi parlait la France: Les heures chaudes

de l’Assembée Nationale, red. J.-F. Kahn, Éditions Jean-Claude Simoën, Paris 1978.

18

Jest dobrze znane, że prawo do zatrudnienia, otoczone przez różne kwalifikacje, jest symbolicznie zapisane w preambule do

Konstytucji francuskiej z roku 1946 (i potwierdzone w roku 1959), podobnie zresztą jak w Powszechnej Deklaracji Praw

Człowieka zaadaptowanej przez Narody Zjednoczone w roku 1948. Traktowane jako odpowiednik obowiązku pracy, stworzyło

oczywiście jeden z filarów kolejnych konstytucji radzieckich.

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 11 -

www.skfm-uw.w.pl

Étienne Balibar – Co to jest polityka praw człowieka? (1994 rok)

Nie będę już dłużej przeciągał tej historii, której nowe epizody rozgrywają się przed naszymi

oczyma, ponieważ chciałbym się zatrzymać nad czymś innym: w rzeczywistości liberalny indywidualizm i

wspólnotowy socjalizm mają wspólne założenie utożsamiające własność z nieograniczonym

dysponowaniem dobrami. (Jest to po prostu relacja między człowiekiem i rzeczą albo człowiekiem i naturą,

co dokładnie ilustruje to, co Marks nazywał „fetyszyzmem”). Podczas gdy liberalizm przypisuje tę władzę

do „indywiduum”, socjalizm przypisuje ją „społeczeństwu”, podmiotowi wspólnotowemu, który może być

uosobiony w państwie albo w innych instytucjach. Jednakże takiej interpretacji w żadnej mierze nie

implikuje faktyczny tekst Deklaracji z roku 1789 (której zdumiewającą teoretyczną moc musimy ponownie

uznać). Deklaracja rozpoczyna się w Locke’owskim stylu przez postawienie kwestii ogólnego prawa

własności, które nie jest oczywiście kolektywistycznej inspiracji, lecz nie redukuje się również do własności

„prywatnej”. Ta ostatnia, z definicji, dotyczy jedynie dysponowania obiektami przez już dany „podmiot”,

ukonstytuowany gdzie indziej. Jednak sens wstępnych sformułowań Deklaracji służy właśnie temu, by

określić jego istotowe cechy, a zatem ukonstytuować ów „podmiot”, człowieka-obywatela

19

.

„Nienaruszalna” własność jest jedną z tych istotowych cech. Co oznacza, że idea człowieka-obywatela,

który jest „nie-posiadaczem”, jest „pozbawiony własności” czy też nic nie posiada, będzie wewnętrznie

sprzeczna. Jest oczywiście konieczne, aby własność ta nie była pusta, żeby miała, jak to powiedziałby

Hegel, „aktualność”, czyli żeby dotyczyła dóbr albo świadczeń, środków produkcji, przedmiotów

konsumpcji i korzystania. Ale nawet jeśli wcześniej apropriacja rzeczy została określona, zanim zostało

zdecydowane, czy będzie ona praktykowana na sposób prywatny albo kolektywny, zawsze jako warunek

własności jako takiej jawi się wolne dysponowanie własnymi siłami i ich zatrudnieniem. Tylko takie

pojmowanie własności, choć wciąż wymagające dookreślenia – tak jak i wolność, równość, opór przeciwko

uciskowi i bezpieczeństwo, które również muszą zostać dookreślone co do swoich środków i prawnych

modalności – byłoby naprawdę częścią systemu praw człowieka. Możemy zatem (i to jest to, do zrobienia

czego niewątpliwie obligują nas obecne okoliczności) otworzyć na nowo dialektykę własności, tym razem

jako dialektykę wewnętrzną: nie z zamiarem zlikwidowania sprzeczności, lecz aby je uogólnić i wyciągnąć

z nich wnioski – na kilka sposobów.

Najważniejszy z wszystkich to ten, że możemy ponownie poddać w wątpliwość powszechne

utożsamianie własności prywatnej i własności jednostki – i w konsekwencji unieważnić ich jednoznaczną

opozycyjność wobec własności „kolektywnej”, czy będzie to własność państwowa, czy nie. Takie

utożsamianie jest, ściśle mówiąc, fikcją, skuteczną konstrukcją prawniczą, która pozwala na odniesienie

wszelkiej ekskluzywnej możliwości dysponowania do jakiegoś idealnego „indywiduum”. Ale realne

funkcjonowanie tej kategorii jest dokładnie odwrotne w stosunku do tego, co jest sugerowane przez

prawniczą ideologię: właściciele to nie ludzie, którzy dzięki naturze są indywiduami lub grupami

indywiduów; właściciele to indywidua, które między innymi podpadają pod ekskluzywną i ograniczoną

kategorię „prywatnego właściciela” i którzy pod tym warunkiem mogą zawłaszczać w sposób ekskluzywny

taki a taki obiekt, takie a takie prawo czy władzę. Z tego punktu widzenia własność kolektywna, a w

szczególności państwowa – dokładnie: za wyjątkiem, kiedy jest to związane ze zobowiązaniami, z celami i

ograniczeniami „służby publicznej” – jest sama w sobie niczym innym jak prywatną własnością (co

zaryzykowałbym nazwać kolektywną prywatną własnością). Natomiast konflikt, który może ją

przeciwstawiać „prywatnym osobom”, jest tylko konfliktem pomiędzy rywalizującymi wyłącznościami. W

obu wypadkach jesteśmy świadkami ekspropriacji jednostek w różnych formach triumfu „własności” (który

jest, jak to dostrzegł Marks, nieuniknioną skłonnością społeczeństw ufundowanych na wyzysku siły

roboczej).

19

Konfrontacja z francuskim kodeksem cywilnym z roku 1804 jest pouczająca: „Własność jest to prawo do korzystania i

dysponowania rzeczami w prawie absolutny sposób, pod warunkiem, że użycie takie nie jest zakazane przez prawa i przepisy”

(art. 544). Przeczytaj w związku z tym kapitalny komentarz E. G. Sledziewski, która podkreśla dystans pomiędzy „rzymską”

formułą i tekstem z roku 1789, konkludując, że główną funkcją właściwego burżuazyjnego „indywidualizmu” (tego z kodeksu

cywilnego) jest „oszczędzanie na politykach poprzez aplikowanie «władzy państwowej» bezpośrednio do sposobu traktowania

indywidualnych interesów” (E. G. Sledziewski, Révolutions du suje, Meridiens-Klincksieck, Paris 1989, ss. 49-59).

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 12 -

www.skfm-uw.w.pl

Étienne Balibar – Co to jest polityka praw człowieka? (1994 rok)

Konstytutywne powiązanie między własnością rzeczy i własnością siebie jest dwustronną

aktywnością, przez którą podmiot „formuje” czy też konstytuuje siebie poprzez zaangażowanie się w relacje

użytkowania, przetwarzania czy korzystania tak z naturalnymi, jak i kulturalnymi obiektami. Łącząc nauki

Adama Smitha i Hegla, Marks dostrzegł, że aktywność jako taka, jest „relacją społeczną”, to znaczy, że dla

każdego indywiduum jest realizowana w obszarze społecznym; że, w różnym zakresie, jest również

wspólna z innymi – normalnie kilku jednostkami czy kilku grupami jednostek (co nie oznacza, że obywa się

tu bez konfliktu, współzawodnictwa czy antagonizmów). Dalej pokazał on, że aktywność ta zmienia się w

swoje przeciwieństwo, z ruchu zawłaszczania (apropriacji) w ruch wywłaszczania (ekspropriacji), wtedy,

gdy prywatna własność znosi ten transindywidualny aspekt aktywności, bądź umiejscawia go poza

zasięgiem indywiduów (kiedy, na przykład, „kolektywne siły” robotników, wraz z ich mocą decyzyjną i

organizacyjną, są całkowicie przywiązane do kapitału, a konieczność ich własnej organizacji zostaje „z

powrotem zrzucona” na pracowników jako czysto zewnętrzny przymus)

20

. Jednak tutaj również

„rozwiązanie” nie może polegać na formalnej kolektywizacji, która jedynie przemieszcza i w ostateczności

wzmacnia tą separację.

Marks, ostry krytyk ideologii „praw człowieka”, znajduje się w jednej linii z polityką praw

człowieka, kiedy, stanowczo występując przeciwko tezie mówiącej o prostej odwrotności przekształcenia

własności prywatnej w kolektywną, definiuje „wywłaszczenie wywłaszczycieli” jako generalne odnowienie

indywidualnej własności „na bazie” historycznej „socjalizacji” zrealizowanej przez kapitalistyczny sposób

produkcji

21

. Jednak dla Marksa – wiernego w tej kwestii teoretycznej tradycji socjalistycznej ideologii oraz

jej krytyki pracy wyalienowanej – jedynym działaniem, które realizuje podwójne uwłaszczenie, siebie i

rzeczy, jest wyłącznie praca wytwórcza. My od tego czasu nauczyliśmy się rozpoznawać alienację w

konsumpcji i nawet alienację w rozrywce... Z doświadczenia wywłaszczania jednostek z obiektów ich

konsumpcji czy ich rozrywki możemy wydedukować korespondującą z nim koncepcję uwłaszczenia. Z tej

perspektywy byłoby konieczne przemyśleć ogólną koncepcję uwłaszczenia, która obejmowałaby wszystkie

formy relacji „ja” do „rzeczy” (oraz relacje do „innych” za pośrednictwem rzeczy), w stopniu, w jakim się

to wyraża we własności. Niewątpliwie takie uwłaszczenie wychodzi poza prawnicze ramy i może być

zrealizowane tylko jako instytucja stylu życia, stawiająca granice respektowania podziału na publiczne i

prywatne, pracę i nie-pracę, indywidualną i zbiorową konsumpcję. Jako takie, to właśnie należałoby nazwać

granicą (do zbadania) polityki.

Ale dialektyka własności musi być podjęta na nowo w jeszcze inny sposób. Nawet jeśli został

osiągnięty kompromis pozwalający na jej regulację, konflikt pomiędzy przyczyną własności prywatnej i

przyczyną własności publicznej czy pomiędzy „prawem własności” i „prawem do zatrudnienia” będzie

zawsze postrzegany w kategoriach dualistycznych, tak jak gdyby możliwa tu była jedynie alternatywa.

Dlatego też zapomniano, że same warunki tej opozycji zakładają arbitralną decyzję: iż każdy obiekt, każdy

surowiec czy materiał przetworzony, każda naturalna czy sztuczna (czy nawet niematerialna) „rzecz” jest

efektywnie możliwa do zawłaszczenia (przez indywidua lub instytucje) w formie ekskluzywnego

dysponowania. Również wbrew pewnym trudnym przypadkom – paradoksalnym „wyjątkom” – to, co

możemy nazwać zasadą powszechnego posiadania

22

rzeczy, królowało dotąd w sposób niekwestionowany i

20

W sercu wyzysku robotników (lepiej: indywiduów „qua” [są] robotnikami) znajduje się zatem podział na „pracę fizyczną”

[manual labor] i pracę umysłową [intellectual labor] oraz ich zróżnicowane formy, z wszelkimi jego społecznymi

konsekwencjami: nierównością wykształcenia, podziałem pracy, prohibicją „horyzontalnej” komunikacji. Wskazuje to, przez

kontrast, na organiczną funkcję wypełnianą przez aktywność intelektualną w każdym efektywnym zawłaszczaniu, również w

wypadku samej własności.

21

Zob. Karol Marks, Kapitał, t. I, Warszawa 1970, s. 840.

22

Albo w totalne branie w posiadanie: Besitznahme po niemiecku. Hegel wprowadza rozróżnienie między posiadaniem (Besitz)

czy braniem w posiadanie i własnością (Eigentum), ale ustanawia między nimi ścisły związek, robiąc z własności prawniczą, to

jest „obiektywną” formę subiektywnego posiadania. Zob. G. W. F. Hegel, Zasady filozofii prawa, § 45, tłum. Adam Landman,

Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1969. Z drugiej strony Marks w Kapitale dochodzi do podobnych wniosków,

kiedy odwraca ich znaczenie, co pozwala mu na pojmowanie posiadania jako „społecznej relacji”. Zob. É. Balibar, O

podstawowych pojęciach materializmu historycznego, [w:] L. Althusser, É. Balibar, Czytanie „Kapitału”, Państwowy Instytut

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 13 -

www.skfm-uw.w.pl

Étienne Balibar – Co to jest polityka praw człowieka? (1994 rok)

jawiło się jako następstwo ukonstytuowania się jednostek jako wolnych właścicieli, ich realizowania się w

własności i poprzez nią.

Odkąd tylko stare teologiczne czy też teologiczno-polityczne pojęcia, takie jak boskie „wspaniałe

królestwo” czy panowanie nad całą ziemią, straciły wszelkie znaczenie, co zrodziło różne problemy (i

dzisiaj przechodzi dalsze komplikacje), a przede wszystkim problem związany z możliwością

rozszerzającego rozwinięcia owej idei powszechnego posiadania na samą osobę ludzką, szczególnie kiedy

ludzkie ciało, możliwość świadczenia przez nie usług oraz jego zdolności włączają się do obrotu

towarowego. Jednak już nigdy nie została podniesiona kwestia, czy zasada powszechnego posiadania nie

niesie ze sobą wewnętrznych ograniczeń, to znaczy, czy nie istnieją „obiekty”, które, ze swej natury, nie

mogą być zawłaszczone czy też, bardziej precyzyjnie: które mogą być zawłaszczone, lecz nie całkowicie

posiadane. Ale to jest faktycznie pytanie, które powstaje dzisiaj w centrum aporii własności i którego

reperkusje wydobywają jego wewnętrznie polityczny charakter, i to w taki sposób, że, retrospektywnie,

czynią jasnym, iż problem ten istniał zawsze, ale był tłumiony albo marginalizowany

23

.

Kwestia ta początkowo pojawia się negatywnie, przy okazji „ekologii” w szerokim sensie, to znaczy

poprzez rozpoznanie szkód, które „produktywny” bilans ludzkiej pracy obracają w „destruktywny” i ten

nagle ujawnia, że korzystanie z natury nie jest podporządkowane praktycznie żadnemu prawu. Przez

„naturę” należy tutaj rozumieć dokładnie wszystkie niezawłaszczalne środki, które są niezbędnym i

nieusuwalnym komponentem każdej „produkcji”, każdej „konsumpcji” i każdej „rozrywki”. Ich egzystencja

jest odnotowywana jedynie wtedy, gdy następuje ich brak (w wyniku potencjalnego czy trwającego

wyczerpania pewnych podstawowych „surowców”) czy też kiedy są one przetwarzane w odpady

niemożliwe do usunięcia albo też kiedy produkcja skutkuje efektami zdolnymi zagrozić życiu jednostek i

życiu ludzkości, których to efektów nie są w stanie kontrolować ani naprawiać właściciele ich „przyczyn”,

nawet jeśli owi właściciele są supermocarstwami czy wielonarodowymi konglomeratami o światowym

zasięgu... Tutaj więc właśnie powstaje konieczność zinstytucjonalizowania i, przede wszystkim,

wyobrażenia sobie możliwości kontroli wykorzystania pewnych surowców czy pewnych „uniwersalnych”

dóbr, a następnie nadania jej prawnych podstaw w pojęciu takim jak „wspólne dziedzictwo ludzkości”

24

.

Ale czymże jest to pojęcie, jak nie powrotem wspaniałego królestwa [Bożego], z tą jedną różnicą, że

nie ma ono teologicznej podstawy, że nie jest już atrybutem osoby transcendującej prawa i życie polityczne,

ale jest konstytuowane na świecki czy też immanentny sposób przez założone u podstaw porozumienie

samych ludzi. Wspólne dziedzictwo ludzkości jest zatem, dokładnie inaczej niż pieniądze, tym, co może być

nazwane, parodiując Marksa, „powszechną nieekwiwalentnością”. Wspólnym dziedzictwem nie jest

bowiem ani własność prywatna, ani publiczna, ani kolektywna, tylko powszechna własność „bez podmiotu”

czy bez jakiegokolwiek podmiotu poza fikcyjnym podmiotem zjednoczonej ludzkości

25

, fikcją, która jest

doskonale realna od momentu, gdy stała się warunkiem jakiegokolwiek zawłaszczania i jest tłumaczona

Wydawniczy, Warszawa 1975, ss. 326-365, i, nie tak dawno, T. Andréani, De la société à l’histoire, Méridiens-Klincksieck,

Paris 1989, 2 tomy, ss. 397-403.

23

Rozważania, które teraz nastąpią, zawdzięczają wiele przedstawionej jakiś czas temu przez C. B. Macphersona idei

„politycznej teorii własności”, chociaż różnią się w szczegółach, głównie w kwestii znaczenia wpływu na zmiany

historycznego kontekstu. Idea Macphersona zakłada, że polityczne fundamenty prawa własności wchodzą z powrotem do gry

od momentu, gdy – w „quasi-rynkowych” społeczeństwach, w jakich żyjemy – ekonomia i społeczna ewolucja wymagają ruchu

od własności jako „prawa do wykluczania” do własności jako „prawa do niebycia wykluczonym” z dostępu do pewnych dóbr,

a wskutek tego do własności jako „prawa do przyjaznego [kind] społeczeństwa”. Zob. Democratic Theory, Essays in Retrieval,

The Clarendon Press, Oxford 1973, ss. 133-140, a również komentarz, jaki napisał Carlos Ruiz, Tres Criticas a la Téoria

Elitista de la Democracia, „Opciones”, Revista de Centro de Estudios de la Realidad Contemporanea, Academia de Ilumanisrno

cristiano, Santiago de Chile, nr 6 (1985), ss. 87-105, który pokazuje, jak blokada refleksji nad własnością konserwuje iluzje

separacji między ekonomią i polityką.

24

Zob. R.-J. Dupuy, La communauté internationale entre le mythe et l’histoire, Economica, UNESCO, Paris 1986, ss. 159-170.

Zob. też idem, Réflexions sur le patrimoine commun de l’humanité, „Droits” nr 1 (1986), ss. 63-71.

25

Dupuy mówi w tym wypadku o „konfliktowej wspólnocie”. „Podmiot” staje się więc procedurami uzgadniania i wzajemnej

kontroli, wspieranymi przez cząstkową równowagę sił pomiędzy indywiduami a nade wszystko podmiotami kolektywnymi

(firmy, państwa, ewentualnie organizacje).

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 14 -

www.skfm-uw.w.pl

Étienne Balibar – Co to jest polityka praw człowieka? (1994 rok)

przez restryktywne ograniczenia nałożone na prywatną czy publiczną własność, pojmowane jako wyłączne

prawo dysponowania. W tym sensie własność powszechna stanowi zatem niewątpliwie ograniczenie

„prawa własności” w imieniu zewnętrznych etycznych, ekonomicznych czy politycznych zasad. Niemniej

jednak, będąc daleko od reprezentowania rozszerzonego zastosowania zasady totalnego posiadania, pojęcie

to w swym przeciwieństwie wyznacza tylko jej granicę: niemożliwość podporządkowania wszystkiego

prawu wyłącznej własności. Nie ma ona nic wspólnego z publicznym zawłaszczaniem, z narodową bądź

ponadnarodową własnością państwową, w której warunkach „społeczna” władza może w sposób wyłączny

dysponować pewnymi dobrami. Reprezentowałaby raczej formę, w której własność może się stawać jeszcze

raz właściwie „niezbywalna” dla „człowieka”, w rozumieniu zarówno jednostki, jak i wspólnoty.

To jest aspekt negatywny. Powinniśmy jednak odnotować, że jest to samoograniczenie własności, o

której tu mowa, i że może ono być tylko rezultatem społecznego układu sił i ich instytucjonalnej mediacji –

i w ten sposób pojawia się natychmiast aspekt pozytywny. Co więcej, to, o czym mówimy, to rzeczywiście

własność, moment zawłaszczania rzeczy; ale ta własność polega na regulacji ludzkiego oddziaływania na

„naturę” – czy jeszcze lepiej, polega ona na wzajemnej kontroli wspólnej aktywności ludzi (czy też grup

ludzi) oddziałujących na naturę. Rzeczywistą treścią uniwersalnej własności przyrody nie jest nic innego jak

uniwersalna polityka mediacji interesów i celów publicznej i prywatnej własności. Coraz bardziej i bardziej

ujawnia się, że nie może to być osiągnięte za pomocą środków jednostronnych czy autorytarnych. W końcu

może ona potencjalnie zawierać nowe praktyki polityczne, przekraczanie przez demokrację własnych granic

(i wielu barier), ponieważ nie może istnieć bez partycypacji bądź wkładu wszystkich „właścicieli”, nawet

najbiedniejszych i najbardziej uciskanych.

Omówiłem do pewnego stopnia kwestię, która dotyka wielu debat, ale bez rozwijania jej dla niej

samej. Chciałbym na koniec wskazać na inne podejście, za pomocą którego pojawia się dzisiaj prawdziwe

rozpoznanie własności uniwersalnej, a mianowicie efekty „mechanizacji inteligencji”, nieodłączne od

upowszechnienia środków komunikacji. W rzeczywistości aktywność intelektualna, albo lepiej: aspekt

intelektualny ludzkiej aktywności, który towarzyszy całej technologii i całej kulturze, zawsze był w relacji

sprzeczności do własności prywatnej. Każde zawłaszczanie zakłada intelektualną aktywność, co przejawia

się przez uczenie reguł, znajomość technik, wymianę informacji etc. Ale „materiał” tej aktywności (czy

będzie on nazywany „ideami”, „świadomością”, „wiedzą”, czy „dyskursem”) jest w takim stopniu

transindywidualny, że umyka ekskluzywnej własności lub też zawsze niesie ze sobą choćby nie-

ekskluzywne pozostałości. W zawartości pojęcia „ekskluzywnej wiedzy”, prywatnego czy publicznego

„monopolu” wiedzy, znajdujemy sprzeczność samą w sobie

26

. Ta przeszkoda w posiadaniu może być

niemniej jednak obchodzona na różne sposoby, które są w równym stopniu związane z relacjami dominacji

i z technicznymi wynalazkami: tym więc, co staje się obiektem własności, są środki tej aktywności albo jej

komunikacji (radiowe i telewizyjne sieci, prasa, domy wydawnicze, ale także szkoły, biblioteki, centra

badawcze, nawet maszyny do pisania...) i jej produkty (podporządkowane systemowi praw autorskich czy

publicznej dystrybucji). Jednakże techniki pomocy myśli i komunikacji globalnej w „realnym czasie”

sprawiają, że większość tych narzędzi staje się nieoperacyjna. Powodują one również wzrost ilości tego, co

nie może być posiadane ani opanowane, co nie kładzie kresu zawłaszczaniu, lecz staje się jego warunkiem.

Dane i metody są niepowstrzymanie „rozsiewane”; „rodowód” rezultatów naukowych i technologicznych

badań nie da się dłużej określić w ekskluzywnym stylu – nie może również, jako konsekwencja, być tak

określana własność obiektów, które zawierają w sobie wielkie ilości skrystalizowanej wiedzy. Różne

jednostki doświadczają tej sytuacji, która ponownie stawia pod znakiem zapytania to, co Paul Henry nazwał

„postulatem indywidualności procesu myślenia”

27

, zarówno jako dyspozycji, jak i wyzwolenia. Wielcy

kolektywni właściciele (firmy, państwa) uważają to zjawisko za zagrożenie, co sprawia, że próbują

kontrolować jego efekty poprzez reintrodukcję monopolistycznych i sekretnych praktyk, połączonych z

26

Zob. É. Balibar, Intellectuels, idéologues, idéologie, „Raison présente” nr 73 (1985), ss. 23-38.

27

P. Henry, On ne remplace pas un cerveau par une machine, [w:] Intelligence des mécanismes, mécanismes de l’intelligence,

red. J.-L. Le Moigne, Fayard/Fondation lliderot, Paris 1986. Zob. też P. Lévy, Les technologies de l’intelligence: l’avenir de la

pensée d l’ère informatique, La Découverte, Paris 1990, ss. 193-194: „Consciousness is individual, but thought is collective”.

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 15 -

www.skfm-uw.w.pl

Étienne Balibar – Co to jest polityka praw człowieka? (1994 rok)

praktykami ekskluzywnego szkolenia i rozwojem pracowniczej „lojalności” dla jednostek, które są

nosicielami wiedzy albo agentami jej wykorzystania bądź przekazywania etc.

Jak mogliśmy tutaj znów zaobserwować, problem jest czysto polityczny: aby posiadać, konieczne

jest, aby wiedzieć, ale żeby wiedzieć, niezbędne jest zintegrowanie w kosmopolitycznych instytucjach,

które są coraz to mniej i mniej „odłączone” (jak powiedziałby Arystoteles) od sieci machiny

komunikacyjnej i rozdarte napięciem pomiędzy tworzeniem podziałów a otwartością, autorytaryzmem i

demokracją. Staje się zatem niemożliwe w praktyce, a również coraz trudniejsze do wyobrażenia w teorii,

aby postawić po jednej stronie prawo własności, które dotyczyłoby tylko rzeczy, bądź też jednostki

zajmujące się „administracją rzeczami” (wraz z societas rerum sędziów starożytności), a po drugiej stronie

sferę vita activa (Hannah Arendt), która byłaby sferą „władzy człowieka nad człowiekiem” oraz

obowiązków człowieka względem człowieka, sferą tworzenia „opinii publicznej” i konfliktu ideologii.

Własność (dominium) przywraca dominację (imperium). Administrowanie rzeczami prowadzi ponownie do

rządzenia ludźmi (o ile w ogóle kiedykolwiek je zostawiło). Forma, w jakiej „intelektualna własność

ludzkości” zostaje zinstytucjonalizowana, poddana kontroli, dystrybuowana i rozwijana, staje się

warunkiem każdego grupowego chwilowego, lokalnego dysponowania jej obiektami i produktami. Niech

nie będzie tu żadnych nieporozumień: pojawianie się własności uniwersalnej, w jej różnych formach, w

żaden sposób nie kładzie kresu żadnym istniejącym formom własności, pomiędzy które, od początku epoki

nowoczesnej, rozdzielone są obiekty mogące być przedmiotem posiadania. Nie kładzie również kresu

otaczającym własność antagonizmom politycznym, polaryzującym życie społeczne, kiedy kolejne

zastrzeżenia wobec prywatnej własności są afirmowane: prawo do egzystencji i prawo do zatrudnienia, jako

warunek ich efektywności, wołają o to, aby całość bądź też część prawa własności została przeniesiona na

państwo. Antagonizmy te pokazują, że całe „prawo własności” [property law], które dzieli własność na

publiczną i prywatną domenę i przez to reguluje w określony sposób hierarchiczne relacje między

własnością, pracą, społecznym bezpieczeństwem i środowiskiem, w sposób zdeterminowany bazuje na

określonej dystrybucji władzy. Natomiast tym, co ukazują współczesne debaty dotyczące wspólnego

dziedzictwa ludzkości czy monopolu na informacje (i technologię), są wewnętrzne ograniczenia zasady

całkowitego posiadania. Wywołują one jako reperkusję „ogólne” pojmowanie prawa własności, które

fundamentalnie, we wszystkich swych wymiarach, pozostaje procesem międzyjednostkowym. Jakikolwiek

byłby mechanizm rozdziału dóbr, indywidualny czy wspólnotowy, wynika stąd już zawsze polityka w

rozdziale na lub mediacji pomiędzy różnymi formami własności, z których żadna nie jest w stanie

wyeliminować innych. Tak więc w pewnym sensie również sama polityka jest niczym innym jak

permanentną mediacją między tymi różnymi formami własności, prywatną i publiczną, ekskluzywną i nie-

ekskluzywną.

To stawanie-się-polityczną przez własność, bez czego nie mogłaby ona być faktycznie traktowana

jako jedno z „praw człowieka” (ponieważ nigdy nie implikowałaby „praw obywatela”), zaczęło się już w

chwili, kiedy jej dystrybucja okazuje się kluczem do dystrybucji środków egzystencji i samej pracy

(ponieważ ta ostatnia nie jest tylko środkiem egzystencji, ale także środkiem zdobywania na przykład

godności osobistej czy „niezależności” i w związku z tym – środkiem pozwalającym na wydostanie się

spod stanu społecznej „kurateli”). Potwierdza się to, kiedy pojęcie „uniwersalnej własności”, poprzez

narzucenie ograniczeń na zasadę całkowitego posiadania, otwiera się na aktywne obywatelstwo jako

warunek skutecznego zawłaszczania przyrody. Wciąż jednak, dopóki pojęcie to jest postrzegane tylko

negatywnie, jako symptom impotencji (chyba, że poprzez inwersję projektowana jest w nowego rodzaju

mistycyzm natury – co wydaje się niebezpieczeństwem niektórych ze współczesnych doktryn

ekologicznych), jesteśmy zmuszeni mówić nie tylko o blokadzie, konflikcie czy antagonizmie, ale o

prawdziwej aporii polityki. I nie możemy dzisiaj stwierdzić, że znaleźliśmy naszą drogę wyjścia z tej aporii;

możemy jedynie powiedzieć, że sama się ona nam narzuca, tak, że jeśli jest ignorowana – dalej jest, jeśli zaś

będzie stłumiona – nie będzie więcej polityki.

...Być może jaśniej teraz widać, w jakim sensie myślałem, że można powiedzieć, iż właściwa

definicja praw człowieka, która określa ich politykę, nie może być oderwana od historii, która w pewnym

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 16 -

www.skfm-uw.w.pl

Étienne Balibar – Co to jest polityka praw człowieka? (1994 rok)

sensie jest właśnie historią „natury ludzkiej”, czy, jeśli preferowany jest inny słownik, „stosunków

społecznych”. W rzeczywistości jedynym słownikiem, jaki jest tutaj naprawdę odpowiedni, jest słownik

polityki. Dlatego właśnie pozwolę sobie na podsumowanie przez powiedzenie, że polityka praw człowieka

idzie do granic demokracji i prowadzi demokrację do jej granic, aby je rozszerzyć do tych obszarów,

których nie byłaby ona nigdy w stanie podbić czy też zająć w wyniku aprobaty prawniczych gwarancji dla

praw cywilnych i obywatelskich. Jakkolwiek ważne mogą to być cele, polityka praw człowieka musi, po to,

by osiągnąć je w danym momencie historycznym, rozszerzyć prawa człowieka albo ewentualnie wynaleźć

je jako prawa obywatela (co implikuje ich konceptualizację, deklarację i ich wprowadzenie).

Ta operacja wynalezienia praw czy też ciągłego wprawiania ich historii na powrót w ruch, bez czego

koncepcja polityki praw człowieka w mocnym sensie jest bez znaczenia, jest z definicji ryzykowną

operacją. Niesie ze sobą ryzyko intelektualne, ale także praktyczne, a nawet egzystencjalne. Zakłada ona

zawsze, czy się to komu podoba, czy nie, że istniejący porządek społeczny został zakwestionowany, nawet

jeśli będzie to demokratyczny i prawny porządek konstytucyjnego państwa, który, w pewnych granicach i w

pewnym polu, instytucjonalizuje wolność i równość. Musimy nie bać się, po raz kolejny użyć tego terminu:

zakłada to akt insurekcji, w sensie, w jakim insurekcja (która jest czymś więcej niż rewoltą i wszystkim,

tylko nie rebelią) przeciwstawiona jest stabilności konstytucji, co więcej – przygotowuje ją i funduje. W

insurekcji, nawet będącej pod kontrolą, pozbawionej przemocy, stawką jest konieczność i ryzyko nie tylko

popularnej najwyższej władzy, ale przede wszystkim, jeszcze raz, popularność władzy. Taka jest w końcu

aporia czy w każdym razie trudność polityki praw człowieka: ryzyko rozchwiania władzy, która tworzy i

odwołuje konstytucyjne prawa poprzez wynajdywanie nowych praw albo rozszerzanie istniejących, w

ramach demokratycznego porządku. Jest to ryzyko, które pojawia się, kiedy już stało się jasne, że proste

przystosowanie praw do różnych „ewolucji społeczeństwa” (ewolucji rynku, technologii i sił wytwórczych,

moralności, wierzeń etc.) jest niemożliwe. Jest to ryzyko kolektywnego błędu z nieskończenie większymi

konsekwencjami niż te, które mógłby przynieść błąd jakiejkolwiek jednostki. Jest to ryzyko możliwości

bycia zmuszonym do konfrontacji z wielorakimi formami przemocy „broniącego się” ustanowionego

porządku, a także, co jest niewątpliwie nawet trudniejsze, zmuszonym do konfrontacji z konsekwencjami i

efektami „kontrprzemocy”, w której tak wiele rewolucyjnych wysiłków zostało straconych (co oznacza, że

możliwości te są w sposób tragiczny nieskończenie blisko siebie i nieskończenie daleko od polityki praw

człowieka). Ale jest to ryzyko, bez którego każde prawo, nawet prawo ludzi do istnienia, bezpieczeństwa i

pomyślności, może być bezpowrotnie stracone

28

.

28

Do tej kwestii będę musiał jeszcze powrócić: w sensie jej treści, jej zmienności, całokształtu problematyki aporii polityki

praw człowieka. Jest to grobowiec moralności i legalizmu, równie dobry, jak jej abstrakcyjna odwrotność. W świecie, w

którym dysproporcje w bogactwie idą ręka w rękę, teraz bardziej niż kiedykolwiek, ze zdolnością anihilacji wroga, w świecie,

w którym główna granica (czy nazwiemy ją Północ/Południe, czy w inny sposób; przecież „południe” jest wszędzie), zmierza

do separacji dwóch humanistyk [humanities], tej, która jest stale podporządkowana [subjected] przemocy i tej, która staje

przeciwko niej, polityka praw człowieka nie może być „nonviolent” z zasady. Bądź co bądź nie może też zawieść w wyjściu

poza nie, zgodnie ze sławnym powiedzeniem, głoszącym, że przemoc (mas, uciskanych) jest „akuszerką każdego starego

społeczeństwa, brzemiennego nowym” (Kapitał, t. I, op. cit., s. 828). Nie jest tak dlatego, że wrażenie stałego dysponowania

środkami przemocy wobec uciskanych systematycznie obraca się przeciwko nim, ale dlatego, że siła nie może już dłużej być –

jeśli kiedykolwiek mogła – uważana za środek i zmierza do tego, aby stać się warunkiem egzystencji. Dawno już dystynkcja

między bezpieczeństwem i niebezpieczeństwem, publiczną i prywatną przemocą, przemocą ekonomiczną i militarną, a nawet

między ludzką przemocą i „naturalnymi” nieszczęściami zaczęła się zacierać, problem nie może być też dłużej po prostu

upraszczany do regulacji przemocy (przez prawo), wypędzenia jej (przez państwo) czy też eliminacji jej przyczyn (przez

rewolucję): jest to kwestia organizacji „antyprzemocy” [„antiviolence”], chodzi o zainstalowanie w centrum polityki społecznej

„walki” przeciwko wielorakim i współzależnym formom przemocy. Chciałbym wierzyć, że to, co dzisiaj nazywa się

pasywnością czy też zniechęceniem mas, jest przypisane nie tyle jakiemuś „końcu ideologii” czy też historii, ile ekstremalnej

niepewności perspektyw i strategii w tym nowym rodzaju „walki”. (W tej sprawie zob. pierwszą próbę jej podjęcia w toczącej

się debacie w mojej rozprawie: Violence et politique: Quelques questions [w:] Le passage des frontières: Autour de l'oeuvre de

Jacques Derrida, red. Marie-Louise Mallet, I Paris: Galilée, w druku.)

© Studenckie Koło Filozofii Marksistowskiej (UW)

- 17 -

www.skfm-uw.w.pl