TADEUSZ RITTNER – W MAŁYM DOMKU

BN I/116

oprac. Zbigniew Raszewski

I. KRÓTKO O ŻYCIU
Tadeusz Rittner, pseud. Tomasz Czaszka – dramaturg, prozaik, krytyk teatralny. Urodził

się 31 maja 1873 we Lwowie, zmarł 19 czerwca 1921 w Bad Gastein.

Polski dramat społeczno-obyczajowy rozwijał się bujnie dopiero po 1863 roku, później

w na przełomie XIX i XX wieku. Zapolska, Rittner, Perzyński – pochodzili z Galicji. Galicja
częścią państwa konstytucyjnego. Ciężkość życia politycznego przeniesiona z Lwowa do
Wiednia – aby dostać się do Wiednia, można było „dać się wybrać na posła”(magnaci),
reszcie zostawała albo kariera urzędnicza albo osiągnięcia na polu nauki.

Jego rodzina była pochodzenia niemieckiego, ale w pokoleniu ojca już całkowicie

spolonizowana. Ojciec był wysokim urzędnikiem państwowym, profesorem prawa
kościelnego, rektorem Uniwersytetu Lwowskiego, członkiem Rady Szkolnej Krajowej,
ministrem oświaty w Wiedniu. Rdzennym językiem Rittnera był polski, ale niemieckiego
wyuczył się tak doskonale, że praktycznie był pisarzem dwujęzycznym. Od 11. roku życia
mieszkał i kształcił się w Wiedniu. Skończył prawo i zgodnie z rodzinną tradycją rozpoczął
karierę urzędnika państwowego. Osiągnął wysokie stanowisko jako Hofsekretar Ministerstwa
Wyznań i Oświecenia. Uważał się za Polaka, często przyjeżdżał do Galicji, po I wojnie
światowej wybrał obywatelstwo polskie. Był jednak mocno wrośnięty w kulturę i atmosferę
secesyjnego Wiednia. W 1920 zamieszkał w Warszawie, ale już dwa miesiące później wrócił
do Austrii. Jednym z powodów była konieczność podtrzymywania chronicznie słabego
zdrowia w górskich kurortach. W jednym z nich zmarł, mając zaledwie 48 lat.

II. DEBIUT DRAMATOPISARSKI
Równolegle żył w świecie sztuki – przede wszystkim teatru. Sztuka teatralna urzekła

Rittnera już w dzieciństwie. Był teatromanem, autorem Spostrzeżeń teatromana drukowanych
w „Fremdenblatt”, był zauroczony modernizmem, a także postacią Hugona Offmańskiego.

Takie życie w dwu porządkach – w bezbarwnej codzienności oraz w świecie fikcji i

ułudy jest stałym motywem jego utworów. Współpracował z wieloma czasopismami polskimi
i niemieckimi jako felietonista i krytyk teatralny. Pisywał do krakowskiego „Czasu”, „Gazety
Lwowskiej” i „Słowa”, „Kuriera Warszawskiego, „Światła”, „Życia”.

Większość utworów literackich ogłaszał w wersji polskiej i niemieckiej. Po niemiecku

wydał dwa zbiory nowel i cztery powieści. Po polsku opublikował cztery zbiory nowel.

Sąsiadka jest jego pierwszym utworem dramatycznym, (wpływy Hamsuna i jego Głodu)

– śmierć głodowa dwóch studentów, mieszkańców paryskiego poddasza; utwór ukształtował
jako udramatyzowana nowelę, w której największą rolę odgrywa końcowa pointa, mająca
wstrząsnąć widzem.

Nowele u Rittnera pojawiają się już od 1899 roku – Czarna dama z występującą w

zakończeniu tajemniczą postacią kobiecą przynoszącą śmierć (tak jak sąsiadka, która częstuje
studentów okruchami chlebA, a ci rozpoznają w niej śmierć. Dramat nie odniósł sukcesu.
Rittner pisze następny na konkurs dramatyczny im. H. Sienkiewicza pt. Maszyna – postanowił
pokazać jak maszyna biurokratyczna niszczy utalentowanego pisarza. Nie dostrzegano
nastroju grozy, w dramatach Rittnera. Dostrzegano jego talent obserwacyjny (realizm), lecz
nie zdolności do charakteryzowania postaci. Tekst Maszyny nie zachował się.

Swój program artystyczny wyłożył Rittner w artykule "Komedia" (1911). Ogłosił w nim

brak miejsca na tragedię w czasach współczesnych. Wzrastająca samoświadomość i
dociekliwość psychologiczna każe widzieć świat takim, jakim jest w rzeczywistości: zarazem
tragiczny, wzniosły i patetyczny - i błahy, śmieszny, a nawet wulgarny. Zadaniem sztuki jest

1

przekazanie takiego obrazu i zawartego w nim dramatu rozdarcia. Taki też obraz tworzył w
swoich sztukach, które nazywał komediami, ale kończył je tragicznie.

Pisał dramaty psychologiczne, kameralne i wyciszone. Posługiwał się językiem

lapidarnym, pełnym niedopowiedzeń sygnalizujących właściwy sens. Istotą jego utworów jest
dramat wewnętrzny, napięcie między różnymi porządkami wartości, sprzeczność między
życiem codziennym a życiem w wyobraźni, a nawet w ułudzie. Przedstawiona rzeczywistość
to świat prowincjonalnej Galicji z galerią jego postaci: lekarzy, sędziów, nauczycieli,
aptekarzy, prezesów i szambelanów, rządców i sług, dyrektorów teatrów i aktorów... Tych
typowych przedstawicieli życia prowincjonalnego wyposaża Rittner w jak najbardziej
indywidualne cechy, charakteryzując je bardzo subtelnymi środkami: czasem wystarczy jedna
reakcja, wypowiedź, pytanie, by uzyskać pełen wymiar psychologiczny.

Najwybitniejsze dramaty Rittnera utrzymane są w poetyce

naturalistyczno-psychologicznej.

III. W MAŁYM DOMKU
Rittner okazał się zdolnym pisarzem realistą, a Maszyna utworem wyznaczającym

kierunek jego rozwoju – od efekciarstwa Sąsiadki do realizmu W małym domku.
Zainteresowanie dramatem małych ludzi (felietony z „Życia” – Przebudzenie –
charakterystyka małego człowieka, nauczyciela w małym miasteczku). Podobieństwo
Przebudzenia z dramatem przeznaczonym dla teatru krakowskiego. „Rzecz dzieje się w
małym mieście w Galicji. Widać tylko wnętrze małego domku, ale wiemy, że jest sąd, szpital,
apteka, stacja kolejowa, dociera tam już postęp techniczny, buduje się mościk na łańcuchach
(pierwsza taka konstrukcja mostu wiszącego dopiero w 1945 roku) – nie jest tak realistyczny
jak Zapolska, chodziło mu o pokazanie przekroju jednego z małych domków galicyjskich.
Rittner pokazał, że zakłamanie prowadzące do katastrofy małego domku było wynikiem
stosowania norm mieszczańskiej moralności. Wystarczyło tylko uchylić się od ulegania tym
normom, by uchronić się od losu Karola. Dzięki temu ujęciu W małym domku otwiera dalsze
perspektywy niż Moralność pani Dulskiej. Moralność mieszczańska nie była zwykłym
przejawem ludzkiej głupoty, ale tworem historycznym. Rittner wyraźni nawiązuje do
demaskatorskiego dramatu realistycznego z przełomu wieków.

Doktor Karol (odziedziczył imię po przodku z Przebudzenia) to człowiek zdolny i

energiczny. Całe swoje życie jednak ulegał mieszczańskim pojęciom na temat honoru. Ożenił
się nie dlatego, że kochał dziewczynę, lecz dlatego, że tak nakazywał honor. Z tych samych
powodów mimo ambicji naukowych, przeniósł się z ośrodka uniwersyteckiego do małego
miasteczka. Ożenił się z nią z konieczności, ale uznał, że małżeństwo z córką gospodyni
złamało mu życie. Zaszył się na prowincji, pełen poczucia krzywdy i wyższości wobec
otoczenia. Żony nie zauważa albo ją upokarza. Żona rzeczywiście mądra nie jest, a
spragniona ludzkiego uczucia pada pastwą pierwszego uwodziciela, jaki znalazł się w jej
życiu; nie potrafi i nie chce ukrywać swojej. Kiedy gość z wielkiego świata rozbudzi miłość
w Marii, Karol strzeli do wiarołomnej żony, bo tak mu każe urażony honor posiadacza. Sąd
podzielający takie rozumienie honoru uniewinnia go, ale nie czyni tego najbliższe otoczenie,
które nie będzie już chciało więcej słyszeć o człowieku skompromitowanym takim skandalem
i sumienie. Droga wybitnego inteligenta uwikłanego w sprzeczności epoki prowadziła od
zapowiedzi świetnej przyszłości poprzez martwotę małego miasteczka, aż do morderstwa i
samobójstwa.

Kreacje Karola i Marii są bardzo dobrze obmyślane. Zdradzają systematyczne studia

charakterologiczne. Poszczególne cechy charakteru postaci potrafił Rittner przedstawić za
pomocą środków teatralnych – dwoistość Karola podkreślał poprzez jego nienaturalne, bardzo
drażniące zachowanie. Maria – zaniedbana w pierwszym akcie, lecz postać ta przechodzi
nagły przełom w akcie drugim – zmiana gestu, intonacji, stroju. W małym domku to dramat

2

bliski skandynawskiemu i niemieckiemu dramatowi realistycznemu związanemu też z
Czechowem. Ukończone na początku sierpnia 1904, 19 listopada – premiera.

IV. WCZESNE KOMEDIE RITTNERA (1905-1909)
Rittner nie zamanifestował w żaden sposób swojego stosunku do rewolucji 1905.

powolny proces wrastania Rittnera w środowisko wiedeńskie, coraz ważniejsze kontakty
złącza go z austriackim życiem literackim (po 1905 roku). Ponieważ jego ojciec zajmował
bardzo wpływowe stanowisko, zwrócono się do Rittnera z propozycją wystawienia jego
dramatu.

14 grudnia Sąsiadka, 23 maja 1908 W małym domku w wersji niemieckiej, 10

października 1912 Lata w teatrze dworskim – oznaczało to, że zyskał uznanie jako pisarz
wiedeński. Przekładał dramaty Czechowa i Gorkiego na współczesny im dramat niemiecki.

Czerwony bukiet – pierwsza komedia Rittnera. Bohater Duduś-Wierzba-Galewski,

maniak próbujący unieszczęśliwić swoje otoczenie. Nagromadzenie bardzo obfitego materiału
prze braku wyraźnie skonkretyzowanej problematyki ideowej nie zapewniło sztuce
powodzenia.

Głupi Jakub – ostateczne przeniesienie uwagi z środowiska mieszczańskiego na

ziemiańskie. Ukazał świat rządzony przez pieniądz. Zamożny majątek galicyjski. Jego
właściciel szambelan gromadzi pieniądze i pomiata otaczającymi go ludźmi. Stary szambelan
wierzy, że ma prawo pomiatać swym radcą Jakubem dlatego, że zapłacił za jego
wykształcenie. Najbliższą swoją rodziną dlatego, że ją utrzymuje, wychowaną przez jednego
ze znajomych córkę stangreta zamierza sobie według własnych słów kupić. Widzi w niej
lekarstwo na samotność. Hania – prymitywna dziewczynie, marząca o stabilizacji i wyższej
pozycji społecznej, kocha rządcę Jakuba, o którym wszyscy włącznie z szambelanem myślą,
że jest jego synem. Szambelan nie kocha domniemanego syna, ale fakt posiadania go jest
jakoś dla niego ważny. Plan Hani jest prosty: wyjdzie za szambelana i za jego pieniądze będą
żyli z Jakubem długo i szczęśliwie. Niestety Jakub jest głupi, więc plan ten odrzuca. Co
więcej, dowiaduje się od matki, kto jest prawdziwym jego ojcem i mówi to głośno, więc traci
względy szambelana i posadę. Pozostają razem Hania i szambelan, oboje bez złudzeń, ile
każde zyskuje na tej transakcji, a właściwie – ile traci. Sztuka odniosła sukces.

Don Juan – zbliżenie do kierunku modernistycznego w jego odmianie wiedeńskiej.

Ukształtował Don Juana na wzór niemiecki – ucieleśnienie „wiecznego” typu mężczyzny
żyjącego w służbie kobiet, ginącego w jednym życiu jako ofiara tego osobliwego powołania
po to, aby odnaleźć się w następnym. Ostatecznie Don Juan to nieudany zbiór nastrojowych
obrazów.

V. KOMEDIE Z LAT 1910-1913
Z coraz większym opóźnieniem były w Polsce premiery dramatów Rittnera. Dramaty

pisał najpierw po niemiecku, później tłumaczył na polski. Pojawia się satyra, większy
pierwiastek komiczny.

Droga rozwoju – od oburzenia, będącego reakcją na zakłamanie małego domku, poprzez

pesymizm katastrofy głupiego Jakuba, do złośliwej drwiny z mieszczaństwa w Wilkach w
nocy.

Wilki w nocy – temat najbardziej niezwykły, oparty na motywach sensacyjnych,

czerpanych z wiedeńskiej sali sądowej. Dodatkowo tonacja ironiczna i motyw życia fikcją,
specyficzny dla innych utworów, bliższych poetyce modernistycznej. Jan Morowicz, pragnąc
uszczęśliwić swoją kochankę i aby zapewnić byt ich wspólnemu dziecku, wydaje ją za mąż za
starego filistra, którego następnie – jako tyrana tej kobiety – zabija. Prokurator szantażowany
przez kochankę mordercy (bo to on faktycznie jest ojcem dziecka) doprowadza do
uniewinnienia. Z braku dowodów uwolniono by go, gdyby nie uroił sobie on w czasie

3

procesu, że od niepamiętnych czasów łączy go miłość z piękną żoną prokuratora,
przybywającego na rozprawy. Zakochany w żonie prokuratora jest przekonany o jej
wzajemności. W liście do niej wyznaje swoją winę i wierzy, że jej dyskrecja ocaliła mu życie.
Poznanie prawdy załamuje go.

Celna satyra na burżuazyjne sądownictwo. Rittner dąży do kształtowania sytuacji jak

najbardziej paradoksalnych. Zbrodniarz zamieszka ze swoją kochanką w domu ścigającego go
prokuratora, ale nawet będzie mu narzucał nadużycia w wykonywaniu obowiązków,
domagając się własnego aresztowania, czemu prokurator się zdecydowanie przeciwstawia.

Całkowite opanowanie twórczości Rittnera przez środowisko wiedeńskie. Czy te utwory

mogą przynależeć do literatury polskiej?

Utwory te otrzymały wersje polską przygotowana przez autora. Rittner góruje nad

Zapolską i Perzyńskim.

Bliskie związki ze Środowiskiem teatralnym.

VI. CZWARTY OKRES TWÓRCZOŚCI DRAMATYCZNEJ 1914
Dzieci ziemi – wiosna 1914 – wiecznie powracający konflikt mężczyzny twórczego z

prozą codziennego życia, do którego ściągają go z wyżyn jego działalności kobiety.
Opracowanie alegoryczne. Posłużył się motywami lotniczymi (pierwsze jego zetknięcie z
samolotem). Wersja być może pióra jego żony – Zofii z Szwejkowkich - fatalna.

Realizm w twórczości Rittnera. Kontakt ze środowiskiem literackim. Pozostałe motywy

techniczne – środowisko austriackie.

Ogród młodości – wyraz żalu za minioną młodością (1915). Starzejący się król Artur

wybiera się do ujrzanej we śnie miejscowości, aby się odmłodzić. Wyprawa nie powiodła się.
W ogrodzie miłości znajduje Artur w zalotach do młodej dziewczyny, rywala we własnym
synu.

Tragedia Eumenesa – komedia o losach greckiego poety Eumenesa (fikcyjnego), który

nie może ukończyć swej tragedii nie tylko dlatego, że stosunki domowe mu na to nie
pozwalają, ale także dlatego, że uwikłał się w spisek polityczny. Wykonanie zamachu na
tyrana okazało się ponad jego siły.

Te utwory są tylko literackimi igraszkami.

V. OSTATNIE UTWORY
Choruje, napisał scenariusz do filmu – Za winy brata, powieść Duchy w mieście –

spotykamy ujęcie obce twórczości literackiej Rittnera – społecznie gorący protest wywołało
pojawienie się spekulantów i paskarzy. Jednoaktowy utwór dramatyczny – Rózia.

W MAŁYM DOMKU – TREŚĆ
Doktor Karol (odziedziczył imię po przodku z Przebudzenia) to człowiek zdolny i

energiczny. Całe swoje życie jednak ulegał mieszczańskim pojęciom na temat honoru. Ożenił
się nie dlatego, że kochał dziewczynę, lecz dlatego, że tak nakazywał honor (ciąża). Z tych
samych powodów mimo ambicji naukowych, przeniósł się z ośrodka uniwersyteckiego do
małego miasteczka. Ożenił się z nią z konieczności, ale uznał, że małżeństwo z córką
gospodyni złamało mu życie. Zaszył się na prowincji, pełen poczucia krzywdy i wyższości
wobec otoczenia.

DOKTOR;
MARIA – jego żona;
WANDA – jego kuzynka;
SIELSKI – nauczyciel;
JURKIEWICZ – inżynier;
ANTEK – syn;

4

SĘDZIA, SĘDZINA, NOTARIUSZ, NOTARIUSZOWA
KOSICKI
KASIA – sługa, SZYMON - robotnik

Akt 1.
U dra w domu. Maria z Kasia rozmawiają o tym, że dra nie ma, spóźnia się na wybory

burmistrza. Kasia Maria wspomina, jak ja dr adorował jeszcze w Krakowie.

Wchodzi Jurkiewicz, bierze Kasię za służąca. Mówi, że będzie tu mieszkał, dr wynajął

mu pokój. Rozmawiają o doktorze, o domu. Wchodzi Kosicki, pyta o doktora.

Maria spodobała się Jurewiczowi. Postanawia ją uwieść.
Wraca doktor. Rozmawia z Wandą, śmieje się z Jurkiewicza, rozmawiają o wyborze

burmistrza. Doktor jest pewnym kandydatem. Wanda zarzuca mu nieszczerość, rozmawiają o
Marii, dr twierdz, że ją kocha. Po ciuchu wchodzi Sielski. Mówi, że zawiązali jakieś
towarzystwo i idealnym kandydatem byłby kupiec Wołkowicz (siedział w więzieniu). Został
wyśmiany przez doktora. Dr idzie do ratusza. Sielski wyznaje Wandzie, ze ją kocha. Wanda
go odrzuca. Sielski wychodzi, spotyka Marię, która pyta go o Antka, jak się uczy. Wanda
rozmawia z Marią o wyznaniu Sielskiego. Burmistrzem został doktor. Krzyczą i wznoszą
toasty. Jurewicz zaczyna uwodzić Marię.

Akt 2.
Maria i Szymon robotnik, który przyszedł prosić dra do jego żony. Wchodzi Sielski i

mówi do Marii, ze poweselała. Wczoraj ją widział z doktorem w intymnej sytuacji. To nie
mógł być doktor, bo on wyjechał. Sielski zauważa dra, który właśnie przyjechał i domyśla się.
Maria i Jurewicz sam na sam. Próbuje jej powiedzieć, że niedługo wyjedzie, a on Anie chce
tego przyjąć. Jurewicz wychodzi, wchodzi Wanda. Wanda mówi, że Karol to prawdziwy
mężczyzna, a Jurewicz to pajac.

Kolacja. Dr zauważa, że Maria jest zmieniona i chce wiedzieć dlaczego, ta nic nie

mówi, dr wścieka się.

Na kolacji Maria adoruje Jurkiewicza, sędzina daje do zrozumienia drowi, że oni

romansują. Rozmawiają o podróży doktora, miał propozycję zostania we Lwowie. Nikt nie
chce słyszeć o przenosinach dra ani on sam nie chce.

Dr obiecuje Marii, ze zabierze ją w podróż. Ona cały czas zajmuje się tylko Jurewiczem.

Dr się złości. Jurkiewicz mówi Kosickiemu, że ucieka. Sędzina kokietuje dra, odrzuca go
potem i mówi, że teraz che się on zemścić na żonie. Goście wychodzą. Maria i dr kłócą się.
Kłócą się. Wspomina jej, że za jedną z nią noc musiał zapłacić całym życiem, a teraz
pierwszy lepszy ja zabiera. Strzela do niej. Maria umiera ze słowami Dlaczego mnie wziąłeś
na ustach.

Akt 3.
Kasia i sędzina rozmawiają o doktorze. Sielski opiekuje się Antkiem. Trzy miesiące

procesu – doktor uniewinniony. Sędzina wychodzi, bo wrócił doktor. Dr wścieka się na
Sielskiego, że powiedział o jego powrocie, teraz zleci się tu całe miasteczko. Lecz dr chce
tego. Wanda i Sielski zdają sobie sprawę, ze dr nie otworzy tu na nowo praktyki. Dr z
rozmowy z sędzią dowiaduje się, ze na jego miejscu już ktoś pracuje. Sędzia daje mu do
zrozumienia, by wyjechał. Dr nie chce. Dr mówi wreszcie, że zabił żonę, a nikt mu nic za to
nie zrobił. Sędzia oponuje. Wanda postanawia wyjść za Sielskiego. Dr w międzyczasie
popełnia samobójstwo.

5