Rzymska jurysprudencja … WYKŁAD II-III teksty źródłowe

Jurysprudencja okresu republiki w świetle opinii „nie-prawników”

1.

Responsa prudentium

jako źródło prawa

Cicero, Topica 5.28: Atque etiam definitiones aliae
sunt partitionum aliae divisionum; partitionum, cum
res ea quae proposita est quasi in membra discerpitur,
ut si quis ius civile dicat id esse quod in legibus, senatus
consultis, rebus iudicatis, iuris peritorum auctoritate,
edictis magistratuum, more, aequitate consistat...

„Są także definicje, z których jedne nawiązują
do podziału na części, drugie zaś do
rozróżniania gatunków. Pierwsze polegają na
tym, że dana rzecz jest jakby rozczłonkowana;
ktoś mógłby przykładowo powiedzieć, że
prawem obywatelskim jest ogół norm
zawartych w ustawach, uchwałach senatu,
wyrokach sądów, wypowiedziach uczonych
prawników, edyktach wysokich urzędników,
zwyczajach i wymaganiach słuszności (…).”

Cicero, De oratore 2.27.116: Ad probandum autem
duplex est oratori subiecta materies: una rerum earum,
quae non excogitantur ab oratore, sed in re positae
ratione tractantur, ut tabulae, testimonia, pacta
conventa, quaestiones, leges, senatus consulta, res
iudicatae, decreta, responsa, reliqua, si quae sunt, quae
non reperiuntur ab oratore, sed ad oratorem a causa
[atque a re] deferuntur; altera est, quae tota in
disputatione et in argumentatione oratoris conlocata est

.

“Przy przeprowadzaniu dowodzenia mówca
ma do dyspozycji dwojaki materiał. Pierwszy
rodzaj to te rzeczy, których mówca nie
obmyśla, lecz mieszczą się w samej sprawie, i –
jako takie, metodycznie są rozpatrywane, jak:
dokumenty, zeznania świadków, umowy,
porozumienia, przesłuchania na torturach,
ustawy, uchwały senatu, precedensy, wyroki, i
opinie prawne, i inne, jeśli jeszcze jakieś są.
Mówca sam ich nie wynajduje, lecz dostarcza
mu ich sprawa oraz strona procesowa. Drugi w
całości mieści się w dowodzeniu i argumentacji
mówcy.”

Cicero, De oratore 1.38.175: Quid? Si ne parvae
quidem causae sunt, sed saepe maximae, in quibus
certatur de iure civili, quod tandem os est eius patroni,
qui ad eas causas sine ulla scientia iuris audet accedere?
Quae potuit igitur esse causa maior, quam illius
militis? De cuius morte cum domum falsus ab exercitu
nuntius venisset et pater eius re credita testamentum
mutasset et, quem ei visum esset, fecisset heredem
essetque ipse mortuus, res delata est ad centumviros,
cum miles domum revenisset egissetque lege in
hereditatem paternam testamento exheres filius.
[Nempe] in ea causa quaesitum est de iure civili,
possetne paternorum bonorum exheres esse filius, quem
pater testamento neque heredem neque exheredem
scripsisset nominatim.

“A jeśli sprawy, w których chodzi o prawo
dotyczące obywateli, bynajmniej nie są drobne,
lecz nierzadko nawet niezwykle poważne, to
jakim tupetem odznacza się adwokat, który
ośmiela się je prowadzić bez jakiejkolwiek
znajomości prawa? Czy może więc być jakaś
sprawa poważniejsza, niż ta oto, dotycząca
pewnego żołnierza: gdy z wojska do domu
nadeszły fałszywe wieści o jego śmierci, a
ojciec, uwierzywszy im, zmienił testament i
uczynił spadkobiercą kogoś innego, kto wydał
mu się odpowiedni, a następnie sam umarł,
wówczas sprawę postawiono przed sądem
centumwiralnym, ponieważ żołnierz wrócił do
domu i rozpoczął proces o objęcie majątku
rodowego po ojcu, jako syn wydziedziczony w
testamencie? W tej mianowicie sprawie
przedmiotem dochodzenia była należąca do
prawa obywatelskiego kwestia: czy można
uznać za wydziedziczonego z majątku po ojcu
syna, którego ojciec w swoim testamencie ani

Rzymska jurysprudencja … WYKŁAD II-III teksty źródłowe

nie wymienił jako spadkobiercy, ani też
wyraźnie nie zaznaczył, że został
wydziedziczony?”

2.

Zadania jurystów

3.

Cicero, De oratore 1.48.212: Sin autem quaereretur
quisnam iuris consultus vere nominaretur, eum dicerem,
qui legum et consuetudinis eius, qua privati in civitate
uterentur, et ad respondendum et ad agendum et ad
cavendum peritus esset, et ex eo genere Sex. Aelium,
M’. Manilium, P. Mucium nominarem

. [39] Atque,

ut iam ad leviora artium studia veniam, si musicus, si
grammaticus, si poeta quaeratur, possim similiter
explicare, quid eorum quisque profiteatur et quo non
amplius ab quoque sit postulandum. Philosophi
denique ipsius, qui de sua vi ac sapientia unus omnia
paene profitetur, est tamen quaedam descriptio, ut is,
qui studeat omnium rerum divinarum atque
humanarum vim naturam causasque nosse et omnem
bene vivendi rationem tenere et persequi, nomine hoc
appelletur

.

“Gdyby zaś ktoś zapytał, kogo w istocie
można nazwać znawcą prawa, powiedziałbym,
że kogoś takiego, kto byłby na tyle biegły w
prawach i związanych z nimi zwyczajach,
których powinny w państwie przestrzegać
osoby prywatne, żeby móc udzielać porad,
prowadzić sprawy sądowe i dbać o dobro
klienta. W tej grupie wymieniłbym Sextusa
Aeliusa, Maniusa Maniliusa i Publiusa Muciusa.
[39] By zaś przejść już do mniej poważnych
nauk i zajęć, jeśliby szukano muzyka,
gramatyka lub poety, mógłbym w podobny
sposób wyjaśnić, co każdy z nich uważa za
domenę, i czego można się od nich domagać.
Jest wreszcie jakaś definicja i samego filozofa,
który, ufny w swe zdolności i mądrość, sam
jeden uważa się za znawcę każdej niemal
dziedziny wiedzy. Mówi się, że tym imieniem
można nazwać kogoś, kto stara się poznać
istotę wszystkich spraw boskich i ludzkich, ich
naturę i przyczyny, oraz zgłębić sposób
dobrego życia i zgodnie z nim postępować. ”

4.

Metoda dialektyczna a juryści

Cicero, Brutus 41.152-153: Hic Brutus: ain tu?
inquit: etiamne Q. Scaevolae Servium nostrum
anteponis? Sic enim, inquam, Brute, existumo, iuris
civilis magnum usum et apud Scaevolam et apud
multos fuisse, artem in hoc uno; quod numquam
effecisset ipsius iuris scientia, nisi eam praeterea
didicisset artem, quae doceret rem universam tribuere in
partes, latentem explicare definiendo, obscuram
explanare interpretando, ambigua primum videre,
deinde distinguere, postremo habere regulam, qua vera
et falsa iudicarentur et quae quibus propositis essent
quaeque non essent consequentia

. (153) Hic enim

adtulit hanc artem omnium artium maxumam quasi
lucem ad ea, quae confuse ab aliis aut respondebantur
aut agebantur. Dialecticam mihi videris dicere, inquit.
Recte, inquam, intellegis; sed adiunxit etiam et
litterarum scientiam et loquendi elegantiam, quae ex
scriptis eius, quorum similia nulla sunt, facillime
perspici potest

.

“Tu Brutus: A ty –zapytał – kogo cenisz wyżej:
naszego Serviusa, czy Quintusa Muciusa
Scaevolę? Ja Butusie myślę tak – zacząłem –
Scaevola i wielu innych to doskonali znawcy
prawa obywatelskiego i jednocześnie praktycy,
lecz wyżyny sztuki osiągnął tylko on jeden. Nie
dokonałby tego jedynie dzięki znajomości
prawa, gdyby wcześniej przede wszystkim nie
posiadł wiedzy, która uczy jak wyodrębniać
poszczególne elementy ogólnego problemu:
jak zdefiniować zagadnienia nieoczywiste i
niejasne; jak poprzez tłumaczenie czynić
zrozumiałymi sprawy niejasne; jak najpierw
dostrzec kwestie dwuznaczne, a potem je
zróżnicować; na koniec, jaką posłużyć się
metodą, by można było odróżnić prawdę od
fałszu, a także wskazać, co jest konsekwencją
pewnych przesłanek, a co nią nie jest. [153.]
On zatem posłużył się tą sztuką,

Rzymska jurysprudencja … WYKŁAD II-III teksty źródłowe

najwspanialszą ze wszystkich sztuk, niczym
światłem do rozjaśniania tego, co inni dość
chaotycznie albo objaśniali w prawnych
konsultacjach, albo stosowali podczas
przebiegu procesu sądowego.”

Cicero, Philippicae 9.10-11: … Nam reliqua Ser.
Sulpici vita multis erit praeclarisque monumentis ad
omnem memoriam commendata. Semper illius
gravitatem, constantiam, fidem, praestantem in re
publica tuenda curam atque prudentiam omnium
mortalium fama celebrabit. Nec vero silebitur
admirabilis quaedam et incredibilis ac paene divina
eius in legibus interpretandis, aequitate explicanda
scientia. Omnes ex omni aetate, qui in hac civitate
intellegentiam iuris habuerunt, si unum in locum
conferantur, cum Ser. Sulpicio non sint comparandi.
Nec enim ille magis iuris consultus quam iustitiae fuit

.

(11) Ita ea quae proficiscebantur a legibus et ab iure
civili, semper ad facilitatem aequitatemque referebat
neque instituere litium actiones malebat quam
controversias tollere. Ergo hoc statuae monumento non
eget, habet alia maiora. Haec enim statua mortis
honestae testis erit, illa memoria vitae gloriosae, ut hoc
magis monimentum grati senatus quam clari viri
futurum sit

.

“(...) a wcześniejsze życie Serviusa Sulpiciusa
uwieczni się w ich pamięci dzięki jego licznym
i znakomitym dziełom. Wszyscy ludzie zawsze
ze czcią będą wspominać jego mądrość,
konsekwencję, prawość, niezwykłą
roztropność i troskę, jaką okazywał
szczególnie w sprawach państwowych. I
naprawdę nie zostanie przemilczana godna
podziwu i niebywała, niemal boska biegłość w
wyjaśnianiu ustaw i w tłumaczeniu, co
sprawiedliwe. Gdyby ze wszystkich epok w
jednym miejscu zgromadzić wszystkich, którzy
w tym państwie posiedli znajomość prawa,
wszyscy oni razem nie dorównaliby Seviusowi
Sulpiciuszowi. Był bowiem w równym stopniu
znawcą prawa i sprawiedliwości. [11] Właśnie
dlatego normy prawne zawsze interpretował w
duchu łagodności i cierpliwości, a nad
wytaczanie procesów przedkładał pomoc w
wytyczaniu sporów. Te zalety nie potrzebują
więc pamiątki w postaci posągu, bowiem
posiadał jeszcze inne, większe. Posąg będzie
świadectwem zaszczytnej śmierci, a zalety
upamiętniają okryte sławą życie. Posąg to
raczej pomnik wdzięczności senatu niż sławy
męża. ”

Cicero, De officiis 2.19.65: Quae autem opera, non
largitione beneficia dantur, haec tum in universam rem
publicam tum in singulos cives conferuntur. Nam in
iure cavere, consilio iuvare atque hoc scientiae genere
prodesse quam plurimis vehementer et ad opes augendas
pertinet et ad gratiam. Itaque cum multa praeclara
maiorum, tum quod optime constituti iuris civilis
summo semper in honore fuit cognitio atque
interpretatio; quam quidem ante hanc confusionem
temporum in possessione sua principes retinuerunt,
nunc, ut honores, ut omnes dignitatis gradus, sic huius
scientiae splendor deletus est, idque eo indignius, quod
eo tempore hoc contigit, cum is esset, qui omnes
superiores, quibus honore par esset, scientia facile
vicisset…

.

“Dobrodziejstwa, które wyświadczane są w
postaci przysług, a nie darów, odnoszą się
zarówno do całego państwa, jak do
poszczególnych obywateli. Albowiem
okazywanie pomocy w sprawach sądowych,
udzielanie porad i w ogóle pomaganie tego
rodzaju umiejętnościami jak największej liczbie
osób, ogromnie przyczynia się do zwiększenia
naszych wpływów i popularności. Stąd, do
świetnych czynów przodków zaliczamy, obok
wielu innych dokonań, także i to, że zawsze
mieli w najwyższym poważaniu znajomość
oraz sztukę tłumaczenia tak wspaniale
opracowanego naszego prawa obywatelskiego.
I choć nauka ta, zanim nastały czasy
niepokojów, była nadal przedmiotem
zainteresowań najświetniejszych obywateli, dziś

Rzymska jurysprudencja … WYKŁAD II-III teksty źródłowe

jednak blask jej, podobnie jak blask
zaszczytnych urzędów i godności wszelkich
stopni, został przygaszony; co jest jednak tym
bardziej przykre, że zdarzyło się w okresie, gdy
żył człowiek, który dorównawszy godnością
wszystkim swoim poprzednikom, łatwo
przewyższył ich swoją wiedzą (…).”

5.

Responsum

w okresie republikańskim i projekt ius civile in artem redactum

Cicero, De oratore 2.33.142: In quo etiam isti nos
iuris consulti impediunt a discendoque deterrent; video
enim in Catonis et in Bruti libris nominatim fere
referri, quid alicui de iure viro aut mulieri responderit;
credo, ut putaremus in hominibus, non in re
consultationis aut dubitationis causam aliquam fuisse;
ut, quod homines innumerabiles essent, debilitati [a
iure cognoscendo] voluntatem discendi simul cum spe
perdiscendi abiceremus. Sed haec Crassus aliquando
nobis expediet et exponet discripta generatim; est enim,
ne forte nescias, heri nobis ille hoc, Catule, pollicitus
[se] ius civile, quod nunc diffusum et dissipatum esset,
in certa genera coacturum et ad artem facilem
redacturum

.”

“A w tym przeszkadzają nam również owi
znawcy prawa i odciągają od nauki. Widzę
bowiem, że w pismach Katona oraz Brutusa
przeważnie z imienia wymienieni są ci
mężczyźni i kobiety, którym udzielono jakiejś
porady, w tym celu, jak sądzę, abyśmy uważali,
że to w ludziach, a nie w przedmiocie sporu,
tkwi przyczyna wątpliwości skłaniających do
proszenia o poradę prawną, i skoro ludzi jest
niezliczenie wielu, byśmy zmęczeni
zgłębianiem prawa, wraz z nadzieją, że uda się
je dokładnie opanować, porzucali również
samą chęć nauki. Lecz te zagadnienia omówił
kiedyś Krassus i przedstawił je podzielone na
szczególne typy. Albowiem, jeśli o tym jeszcze
nie wiesz, Katulusie, obiecał nam wczoraj, że
prawo obywatelskie, które jest teraz bardzo
rozgałęzione i rozproszone, podzieli na
konkretne rodzaje i ujmie w łatwy do
rozumienia system.”