Studia Judaica 4: 2001 nr 1-2(7-8) s. 97-110

Ma³gorzata Œli¿

Uniwersytet Jagielloñski, Kraków

RYTUALNE MA£¯EÑSTWA ¯YDÓW W GALICJI

W DRUGIEJ PO£OWIE XIX WIEKU

¯ydowskie ma³¿eñstwa rytualne stanowi¹ jeden z wielu przyk³adów

ukazuj¹cych, jak skomplikowane by³o i jest wspó³¿ycie spo³ecznoœci ró¿-

ni¹cych siê pod wzglêdem kulturowym, religijnym i obyczajowym.

Wystêpuj¹ce w dziewiêtnastowiecznej Galicji ¿ydowskie nieformalne

zwi¹zki ma³¿eñskie nazywane w ówczesnej terminologii ma³¿eñstwami

rytualnymi ró¿ni³y siê od pozosta³ych zwi¹zków tym, ¿e by³y one zawie-

rane wy³¹cznie wed³ug norm prawa ¿ydowskiego bez uwzglêdnienia po-

stanowieñ prawa cywilnego. Nie posiada³y wiêc mocy prawnej, chocia¿

sami ¯ydzi uwa¿ali je za wa¿ne.

1

W œwietle postanowieñ austriackiego kodeksu cywilnego z 1811 ro-

ku,

2

ma³¿eñstwo by³o kontraktem prawnym zawieranym przez dwie oso-

by odmiennej p³ci, które „w sposób ustawowy” podjê³y decyzjê o wspól-

nym ¿yciu, wraz z wszelkimi wynikaj¹cymi z tego konsekwencjami.

3

1

Ma³¿eñstwa rytualne z punktu widzenia prawa w ogóle nie istnia³y. Na tym sta-

nowisku sta³ np. dekret nadworny z 13 grudnia 1827 r., Juzstizgesetzsammlung nr 2250.

Pomimo to w niektórych sytuacjach uznawano za konieczne udowodnienie faktu niewa¿-

noœci tego rodzaju ma³¿eñstwa na drodze prawnej, nawet jeœli ma³¿onkowie oœwiadczyli,

¿e zawarli ma³¿eñstwo rytualne z pominiêciem warunków stawianych przez prawo cywilne;

por. wyrok Trybuna³u Najwy¿szego z 23 kwietnia 1895 r. l. 2871 w: Przegl¹d prawa i

administracji, 1895, s. 198-201 oraz J. G i w a z d o m o r s k i: Osobowe prawo ma³¿eñ-

skie obowi¹zuj¹ce w b.dzielnicy austrjackiej, Poznañ 1932, s. 40-42.

2

Allgemeines Gestezbuch für die gesamnten Deutschen Erbländer der Österreichi-

schen Monarchie (ABGB), og³oszony przez cesarza Franciszka I patentem z 1 czerwca

1811 r., Juzstizgesetzsammlung, nr 946. Obowi¹zywa³ on na obszarze Królestwa Galicji

i Lodomerii od 1 stycznia 1812 r. Na terenach Wielkiego Ksiêstwa Krakowskiego wszed³

w ¿ycie z dniem 20 kwietnia 1852 r. (pocz¹tkowo jedynie w kwestiach ma³¿eñskich).

ABGB by³ wielokrotnie publikowany, m.in. przez J. C z e r m a k a, M. S z u c h i e w i c z a,

E. W a c y k a: Ksiêga powszechnej ustawy cywilnej wraz z tekstem niemieckim nowo na

jêzyk polski prze³o¿ona i uzupe³niona odnoœnymi Ustawami i rozporz¹dzeniami oraz roz-

strzygniêciami N. Trybuna³u Sprawiedliwoœci przez…, Lwów 1898, s. 5.

3

ABGB, § 44.

98

MA£GORZATA ŒLI¯

Sformu³owania te nie pozostawia³y miejsca dla zwi¹zków opieraj¹cych

swe istnienie wy³¹cznie na przepisach religijnych poszczególnych wyznañ,

dlatego ¿e ceremonie religijne jako akty samoistne pozbawiono mocy

prawnej.

4

W przypadku ¯ydów oznacza³o to zniesienie obowi¹zywania

m.in. zasad ¿ydowskiego prawa ma³¿eñskiego.

5

Przepisy ustawy cywilnej

pozostawia³y jednak miejsce na praktyki i tradycje poszczególnych grup

religijnych.

Na potrzeby wyznawców judaizmu w kodeksie cywilnym utworzono

nawet odrêbn¹ kategoriê tzw. ma³¿eñstw ¿ydowskich. Zasadnicze ró¿nice

miêdzy nimi a pozosta³ymi zwi¹zkami ma³¿eñskimi dotyczy³y g³ównie do-

puszczalnego stopnia pokrewieñstwa pomiêdzy przysz³ymi ma³¿onkami

6

4

Postanowienia te nie dotyczy³y wy³¹cznie ludnoœci ¿ydowskiej, gdy¿ na fali tenden-

cji oœwieceniowych w patencie z 1783 r. uznano ma³¿eñstwo za umowê o charakterze cy-

wilnym, a jej wa¿noœæ uzale¿niona zosta³a od prawa cywilnego. Przepisy te wraz z innymi

wydanymi w tym okresie zmierza³y do podporz¹dkowania Koœcio³a katolickiego pañstwu

i ograniczenia jego wp³ywów – zob. O. B a l z e r: Historya ustroju Austryi, Lwów 1908,

s. 309-314. W przypadku Galicji aktem o zasadniczym znaczeniu dla uregulowania kwes-

tii prowadzenia ksi¹g stanu cywilnego by³ patent cesarski z 20 lutego 1784 r. Na jego

mocy, prowadzenie ksi¹g metrykalnych powierzono proboszczom, którzy mieli prowadziæ

na terenie parafii ksiêgi urodzeñ, ma³¿eñstw i zgonów. Przepisy te odnosi³y siê równie¿

do wyznawców religii moj¿eszowej (§ 6). Ustaw¹ z 25 maja 1868 r., „Reichsgesetzblatt

für das Kaiserthum Österreich” 1868, nr 47, wprowadzono mo¿liwoœæ zawierania ma³-

¿eñstw cywilnych. Prawo udzielania œlubu uzyska³y w³adze szczebla powiatowego, które

mia³y og³aszaæ zapowiedzi oraz zajmowaæ siê ich rejestracj¹ w odpowiednich ksiêgach –

zob. Z. S z u l c: Przepisy prawne dotycz¹ce prowadzenia ksi¹g metrykalnych w Galicji,

w: Prace Historyczno–Archiwalne, t. III, 1995, s. 27-42.

5

Orzeczenie Trybuna³u Najwy¿szego z 27 lipca 1875 r., l. 4947 – zob. S. W e i n -

s t o c k: Najnowszy podrêcznik metrykalny. Wyczerpuj¹cy zbiór ustaw, rozporz¹dzeñ

i orzeczeñ najwy¿szych w³adz pañstwowych z wzorami i przyk³adami co do prowadzenia

metryk urodzin, œlubów i zgonów izraelitów w Galicyi wraz z tekstem autentycznym nie-

mieckim i do³onczeniem przepisów o dodatkowej imatrykulacyi, rozprawy o zmianie

imion i nazwisk o prawie ma³¿eñskiem miêdzynarodowem i uznaniu za zmar³ego, Lwów

1903, s. 19.

6

Dotycz¹cy wyznawców religii moj¿eszowej § 125 ABGB formu³owa³ te ogranicze-

nia nastêpuj¹co: „Przeszkoda ma³¿eñstwa z pokrewieñstwa rozci¹ga siê u ¿ydów w linii

bocznej tylko na ma³¿eñstwo miêdzy bratem i siostr¹, nastêpnie miêdzy siostr¹ i synem

lub wnukiem jej brata lub siostry; przeszkoda zaœ ma³¿eñska z powinowactwa ogranicza

siê do osób nastêpuj¹cych: Po rozwi¹zaniu ma³¿eñstwa m¹¿ nie mo¿e ¿eniæ siê z krewn¹

¿ony w linii wstêpnej lub zstêpnej, ani te¿ z siostr¹ ¿ony; a ¿ona nie mo¿e iœæ za m¹¿ za

krewnego mê¿a w linii wstêpnej lub zstêpnej ani te¿ za brata mê¿a, ani za syna lub wnuka

brata lub siostry mê¿owskiej”. – zob. J. C z e r m a k, M. S z u c h i e w i c z, E. W a c y k,

jw., s. 88. W przypadku innych zwi¹zków ma³¿eñskich kwestie przeszkód regulowa³y

paragrafy 65 i 66 ABGB. Wed³ug § 65 – „Miêdzy krewnymi w linii wstêpnej i zstêpnej:

miêdzy rodzeñstwem rodzonem i przyrodniem: miêdzy dzieæmi rodzeñstwa; jako te¿ z ro-

dzeñstwem rodziców, mianowicie z bratem i siostr¹ ze strony ojca i matki, wa¿ne ma³¿eñ-

RYTUALNE MA£¯EÑSTWA ¯YDÓW W GALICJI

99

oraz rozwodów.

7

W obu tych przypadkach normy obowi¹zuj¹ce ¯ydów

by³y mniej rygorystyczne ni¿ stosowane wobec wyznawców innych reli-

gii, co wynika³o z uwzglêdnienia stosownych przepisów religijnych.

Pocz¹tki zjawiska masowego zawierania ma³¿eñstw rytualnych przez

¯ydów wi¹¿e siê z wprowadzeniem przez w³adze austriackie, na zajêtych

w wyniku rozbiorów terenach Rzeczpospolitej, przepisów maj¹cych na

celu pocz¹tkowo zmniejszenie liczebnoœci tej grupy ludnoœci,

8

a nastêp-

nie wymuszenie ich akulturacji czy nawet asymilacji. Wœród wydanych

wówczas przepisów znalaz³y siê akty ograniczaj¹ce w praktyce na ró¿ne

sposoby mo¿liwoœci oficjalnego zawierania zwi¹zków ma³¿eñskich. Po-

œród opublikowanych norm znalaz³ siê np. patent z 27 maja 1785 r. zawie-

raj¹cy m.in. postanowienia dotycz¹ce uiszczania op³at œlubnych. Op³aty

owe – tzw. taksy œlubne – uzale¿nione by³y od wysokoœci dochodów i ro-

dzaju zajêcia, a ich wysokoœæ wzrasta³a w przypadku ma³¿eñstw kolej-

nych synów. Zwolnieni byli z nich jedynie ¯ydzi, którzy zajmowali siê

rolnictwem, propagowanym wówczas przez pañstwo wœród wyznawców

religii moj¿eszowej.

9

W patencie z 7 maja 1789 r. domagano siê przed-

stawiania œwiadectw ukoñczenia szko³y i wykazania siê znajomoœci¹

stwo zawarte byæ nie mo¿e; bez wzglêdu na to czy pokrewieñstwo jest œlubne czy nieœlub-

ne”, a § 66 stwierdza³, ¿e „z powinowactwa powstaje przeszkoda co do ma³¿eñstwa o tyle,

¿e m¹¿ nie mo¿e zawrzeæ ma³¿eñstwa z krewnymi ¿ony wymienionymi w §. 65 zaœ ¿ona

z wymienionymi tam¿e krewnymi mê¿a” – zob. tam¿e, s. 55, 56.

7

ABGB dopuszcza³ w przypadku ma³¿eñstw ¿ydowskich rozwód za obopóln¹ zgod¹

ma³¿onków (§ 133). W przypadku udowodnienia cudzo³óstwa ¿ony m¹¿ móg³ siê z ni¹

rozwieœæ nawet wbrew jej woli (§ 135). Procedura rozwodowa uwzglêdnia³a istniej¹cy

w prawie moj¿eszowym przepis nakazuj¹cy wrêczenie ¿onie tzw. „listu rozwodowego”

(§ 133 i 134). Odmienne zasady obowi¹zywa³y w przypadku religii chrzeœcijañskich. Ka-

tolicy nie mogli w ogóle uzyskaæ rozwodu (§ 111), natomiast wyznawcy innych wyznañ

mogli otrzymaæ rozwód zgodnie z zasadami poszczególnych koœcio³ów. Zastrzegano jed-

nak, ¿e ma³¿eñstwo mo¿e zostaæ rozwiedzione jedynie w uzasadnionych, œciœle okreœlo-

nych przypadkach (§ 115).

8

S. G r o d z i s k i: Historia ustroju spo³eczno-politycznego Galicji 1772-1848, Wroc-

³aw 1971, s. 100-101; ten¿e: Stanowisko prawne ¯ydów w Galicji: Reformy Marii Teresy

i Józefa II (1772-1790), w: Lud ¿ydowski w narodzie polskim. Materia³y z sesji naukowej

w Warszawie 15-16 wrzesieñ 1992, pod red. J. M i c h a l s k i e g o, Warszawa 1994,

s. 64-80. Szerzej na temat polityki w³adz austriackich w stosunku do ludnoœci ¿ydowskiej

w latach siedemdziesi¹tych i osiemdziesi¹tych XVIII w. pisze J. B u z e k: Wp³yw polityki

¿ydowskiej rz¹du austriackiego w latach 1772-1788 na wzrost zaludnienia ¿ydowskiego

w Galicji, Kraków 1903. Oceniaj¹c dzia³ania w³adz, stwierdzi³ on jednoznacznie, ¿e przy-

czyni³y siê one do zahamowania przyrostu „ludnoœci ¿ydowskiej Galicyi na okres 40 kilku

lat” (s. 127).

9

Continuatio edictorum et mandatorum universalium in Regnis Galiciae et Lodome-

riae a die 1. Ianuar ad ultimam decembr. Anno…, 1785, nr XLIX, s. 89-93, (pkt. 7).

100

MA£GORZATA ŒLI¯

jêzyka niemieckiego.

10

Dekret kancelarii nadwornej z 24 stycznia 1811 r.,

wprowadza³ natomiast wymóg zdania egzaminu z religii.

11

Prawne regulacje wprowadzane przez w³adze austriackie w Galicji

czêœciowo wzorowane by³y na przepisach obowi¹zuj¹cych w innych czêœ-

ciach monarchii, jednak dla ¯ydów zamieszkuj¹cych tê prowincjê sta-

nowi³y one ca³kowit¹ nowoœæ.

12

Rych³o podjêto kroki dalej id¹ce. Zade-

kretowano kolejn¹ innowacjê w postaci podporz¹dkowania wyznawców

religii moj¿eszowej ogólnie obowi¹zuj¹cym postanowieniom prawa cy-

wilnego. Uznano bowiem w 1785 r., ¿e równie¿ ¯ydów dotycz¹ postano-

wienia patentu ma³¿eñskiego z 16 stycznia 1783 r.

13

Obecnie nie jest mo¿liwe dok³adniejsze ustalenie, jaki odsetek zwi¹z-

ków ma³¿eñskich wœród ludnoœci ¿ydowskiej stanowi³y ma³¿eñstwa ry-

tualne. Oficjalne wydawnictwa statystyczne nie zamieszcza³y tego ro-

dzaju informacji. Z fragmentarycznych danych wynika, ¿e zjawisko to

przybra³o w pierwszej po³owie XIX w. znacz¹ce rozmiary.

14

W latach

nastêpnych sytuacja siê ustabilizowa³a. Przyk³adowo, w jednym z po-

wiatowych miasteczek Galicji Zachodniej – w Limanowej – na pocz¹tku

XX wieku zwi¹zki tego rodzaju stanowi³y 60% ogó³u ma³¿eñstw ¿ydow-

skich.

15

Nie móg³ byæ to przypadek odosobniony, gdy¿ badania przepro-

wadzone nad ksiêgami metrykalnymi ¿ydowskiego okrêgu metrykalnego

Brzostek wykaza³y, ¿e w latach 1894-1902 by³o a¿ 49% dzieci nieœlub-

nych.

16

Zdecydowan¹ wiêkszoœæ poœród nich z pewnoœci¹ stanowi³y

dzieci pochodz¹ce ze zwi¹zków rytualnych.

17

Dane z 1895 r. dotycz¹ce

10

Tam¿e, 1789, nr XLIV, s. 90-111 (§ 13).

11

M. B a ³ a b a n: Herz Homberg i szko³y józefiñskie dla ¯ydów w Galicyi (1787-1806),

Lwów 1906, s. 19. Egzamin mia³ odbywaæ siê na podstawie podrêcznika autorstwa Herza

Homberga Bnei Zion.

12

O ograniczeniach istniej¹cych w XVIII w na terenie Czech („Familiantengesetz”)

pisze min. W.O. M c C a g g Jr.: A History of Habsburg Jews, 1670-1918, Bloomington,

Indianapolis 1992, s. 12.

13

M. A l l e r h a n d: O rozwodzie ma³¿eñstwa ¿ydowskiego, w: Ksiêga Pami¹tkowa

wydana w setn¹ rocznicê og³oszenia kodeksu cywilnego z dnia 1. Czerwca 1811 roku stara-

niem Wydzia³u Prawa i Nauk Politycznych Uniwersytetu Lwowskiego, Lwów 1911, s. 7-47.

14

Jak wynika³o z danych urzêdowych z 1825 r. na terenie Galicji i Bukowiny ofi-

cjalnie zosta³o zarejestrowanych zaledwie 137 ¿ydowskich ma³¿eñstw – rozporz¹dzenie

gubernialne z 28 czerwca 1826 r., l. 38788, „Provinzial-Gesetzsammlung des Konigreichs

Galizien und Lodomerien” 1826 nr 83, s. 101-102.

15

F. B u j a k: Limanowa, miasteczko powiatowe w Zachodniej Galicji, Kraków 1902,

s. 190.

16

W latach 1929-1938 dzieci nieœlubne stanowi¹ jedynie nieco ponad 1%.

17

W. T y b u r o w s k i: Ruch naturalny ludnoœci ¿ydowskiej okrêgu metrykalnego

Brzostek w latach 1894-1938, w: J. M i c h a l e w i c z: ¯ydowskie okrêgi metrykalne i ¿y-

dowskie gminy wyznaniowe w Galicji doby autonomicznej, Kraków 1995, s. 199-200.

RYTUALNE MA£¯EÑSTWA ¯YDÓW W GALICJI

101

¿ydowskiego okrêgu metrykalnego Lipnik,

18

w których przypadku dziêki

starannemu prowadzeniu metryk

19

mo¿na wyró¿niæ grupê dzieci pocho-

dz¹cych z ma³¿eñstw rytualnych, wykazuj¹ ni¿szy odsetek – dzieci pocho-

dz¹ce z tego rodzaju zwi¹zków stanowi¹ 28% ogó³u urodzin. Dzieci

faktycznie nieœlubne stanowi³y natomiast 7% ogó³u nowonarodzonych.

20

W s¹siednim Bielsku, le¿¹cym ju¿ w granicach innego kraju koronnego –

Œl¹ska, gdzie dominowa³y tendencje asymilacyjne i reformatorskie, w tym-

¿e samym roku wskaŸniki te by³y zdecydowanie ni¿sze. Odnotowano tam

zaledwie oko³o 10% urodzeñ nieœlubnych, z czego zaledwie po³owa (blis-

ko 5% ogó³u urodzin) mo¿e zostaæ uznana za pochodz¹c¹ z ma³¿eñstw

rytualnych.

21

Iloœæ ma³¿eñstw rytualnych zmniejsza³a siê w miarê up³ywu czasu

na skutek bardziej rygorystycznego przestrzegania obowi¹zuj¹cych prze-

pisów. Nale¿y jednak podkreœliæ, ¿e zjawisko to przetrwa³o upadek Mo-

narchii Austro-Wêgierskiej. Znaczna liczba osób pozostawa³a w nieza-

legalizowanych zwi¹zkach zawartych jeszcze na prze³omie XIX i XX w.,

a ¯ydzi zawierali tego rodzaju ma³¿eñstwa na obszarze by³ej Galicji jesz-

cze w okresie miêdzywojennym.

22

Spodziewaæ siê mo¿na tak¿e ró¿nic

w natê¿eniu wystêpowania tego zjawiska miêdzy miastem a wsi¹, osadami

du¿ymi i ma³ymi, co wi¹za³o siê ze zró¿nicowanym stopniem asymilacji

i akulturacji. Zjawisko musia³o mieæ znaczny zasiêg, skoro w³adze ad-

ministracyjne, aby uzyskaæ pewnoœæ, ¿e rezultaty spisów ludnoœci bêd¹

18

Okrêg metrykalny Lipnik, po³o¿ony na obszarze Galicji Zachodniej, obejmowa³

m.in. tak¿e miasto Bia³a.

19

Dzieci z ma³¿eñstw rytualnych rejestrowano w tym przypadku jako nieœlubne, ale

dane personalne ojca podawano tak jak w przypadku dzieci œlubnych. Ca³y wpis uzupe³-

niano odpowiedni¹ notatk¹, zamieszczan¹ w rubryce „uwagi”.

20

Obliczenia w³asne na podstawie ksiêgi urodzin przechowywanej w AP w Krakowie,

sygn. St. Bia³a 271.

21

Urz¹d Stanu Cywilnego w Bielsku-Bia³ej, Ksiêga urodzin (Geburts-Matrik), 1895,

k. 270-287, obliczenia w³asne.

22

Przyk³ad Wolfa Hirscha Redera i Zlaty Rederowej, którzy zawarli ma³¿eñstwo we-

d³ug rytua³u ¿ydowskiego 25 grudnia 1919 r. Zgodnie z przepisami obowi¹zuj¹cego

prawa ma³¿onkowie ci wziêli œlub dopiero w 1926 r., zob. AP w Krakowie, sygn. PMI 7,

k. 129. W okresie tym tak¿e sami ¯ydzi podejmowali dzia³ania maj¹ce na celu uporz¹d-

kowanie kwestii ma³¿eñstw rytualnych. Œwiadczy o tym pismo prezydenta Gminy Wyzna-

niowej Izraelickiej w Krakowie z 9 grudnia 1924 r., l. 800/24, informuj¹ce metrykanta

o uchwale Rady Wyznaniowej Gminy, na mocy której miano pouczaæ osoby pozostaj¹ce

w zwi¹zkach rytualnych o koniecznoœci ich zalegalizowania oraz legitymowania pocho-

dz¹cych z nich dzieci. Zaznaczono, ¿e procedura ta zostanie przeprowadzona bez pobie-

rania op³at – zob. AP w Krakowie, sygn. PMI 8, k. 221.

102

MA£GORZATA ŒLI¯

odzwierciedlaæ stan faktyczny, nakaza³y traktowaæ w wykazach ma³¿eñ-

stwa rytualne w sposób identyczny z ma³¿eñstwami legalnymi.

23

¯ydzi, którzy chcieli zawrzeæ wa¿ny zwi¹zek ma³¿eñski, byli zobo-

wi¹zani przez kodeks cywilny do:

• przedstawienia funkcjonariuszowi udzielaj¹cemu œlubu dokumentów

potwierdzaj¹cych to¿samoœæ, wiek

24

oraz do 1859 r. zezwolenia odpo-

wiednich w³adz administracyjnych,

25

• publicznego og³oszenia zamiaru zawarcia zwi¹zku w postaci tzw. za-

powiedzi przedœlubnych,

• zawarcia œlubu przed osobami posiadaj¹cymi odpowiednie uprawnie-

nia, to jest rabinem lub szkolnikiem (nauczyciel religii) w obecnoœci

dwóch œwiadków.

Prawo obligowa³o osoby udzielaj¹ce œlubu do wprowadzenia odpo-

wiednich zapisów w ksiêgach œlubów,

26

a po 1875 r. tak¿e do poinformo-

wania o tym urzêdników prowadz¹cych ¿ydowskie ksiêgi metrykalne.

27

Sam akt wpisu do ksi¹g mia³ mniejsze znaczenie dla legalnoœci ma³¿eñ-

stwa, gdy¿ zaniedbanie tej czynnoœci nie uniewa¿nia³o œlubu, o ile spe³-

nione zosta³y pozosta³e ustawowe warunki.

28

Akt zawarcia œlubu musia³

byæ odnotowany w ksiêdze œlubów. Ma³¿eñstwo zawarte bez zachowania

23

Rozporz¹dzenie Namiestnictwa z 21 grudnia 1880 r., l. 59736 – zob. J.R. K a s -

p a r e k: Zbiór ustaw i rozporz¹dzeñ administracyjnych w Królestwie Galicyi i Lodomeryi

z Wielkiem Ksiêstwem Krakowskiem obowi¹zuj¹cych z wyci¹giem orzeczeñ c. k. Trybuna³u

administracyjnego. Podrêcznik dla organów c. k. W³adz rz¹dowych i w³adz autonomicz-

nych, t. 1-6, Lwów 1884-1889, t. 4, s. 2882-2883.

24

Domagano siê, w przypadku ludnoœci ¿ydowskiej, metryki urodzin lub specjalnego

zwolnienia z tego wymogu – „Gdy zaœ metryk¹ urodzenia dowodnie stwierdzone byæ mo-

g¹ prócz wieku, tak¿e pochodzenie, miejsce urodzenia, imiona i nazwiska narzeczonych,

do których to okolicznoœci, u izraelitów w³aœnie mianowicie przy dowolnej zmianie imion,

a szczególnie nazwisk zwykle w¹tpliwoœci zachodz¹, – przeto nalegaæ winni rabini i pro-

wadz¹cy metryki izraelickie na okazanie dokumentów metrykalnych co do urodzin lub

w braku tych¿e na okazanie dyspenzy od przed³o¿enia metryki urodzin w celu zawarcia

zamierzonego ma³¿eñstwa”, reskrypt Namiestnictwa z 3 kwietnia 1884 r, l. 16162 – zob.

S. W i e n s t o c k: Najnowszy podrêcznik metrykalny, s. 52.

25

Cesarskie rozporz¹dzenie z 29 listopada 1859 r., „Reichsgesetzblatt für das Kaiser-

thum Österreich” 1859 nr 217.

26

Do czasu wejœcia w ¿ycie postanowieñ rozporz¹dzenia z 15 marca 1875 r. ksiêgi

metrykalne w poszczególnych gminach ¿ydowskich prowadzili rabini. PóŸniej istnia³y

niejako dwie serie ksi¹g œlubów: jedn¹ prowadzi³ rabin zgodnie z § 128 ABGB, a drug¹

urzêdnik metrykalny.

27

ABGB, §§ 124-128.

28

Orzeczenie Trybuna³u Najwy¿szego z 13 marca 1888 r., l. 12094 – zob. S. W e i n -

s t o c k: Najnowszy podrêcznik metrykalny, s. 59.

RYTUALNE MA£¯EÑSTWA ¯YDÓW W GALICJI

103

tych przepisów uznawane by³o za niewa¿ne, jak stwierdzano w § 129

ABGB. Osoby postêpuj¹ce wbrew tym przepisom – narzeczeni, rabini czy

nauczyciele religii oraz inne osoby udzielaj¹ce œlubów bez posiadania

niezbêdnych uprawnieñ – mia³y byæ karane zgodnie z obowi¹zuj¹cymi

przepisami.

29

Odpowiedzialnoœæ karna grozi³a tak¿e za zaniedbania w pro-

wadzeniu ksi¹g œlubów.

30

Ma³¿eñstwa rytualne by³y pozbawione mocy prawnej z powodu rów-

noczesnego niedope³nienia wiêkszoœci wymienianych warunków. Braki

w dokumentach, a wiêc niewype³nianie innych postanowieñ administra-

cyjnych, np. dotycz¹cych rejestracji urodzin, stawa³y siê przyczyn¹ nie-

og³aszania zapowiedzi przedœlubnych, co ³¹czy³o siê z nieudzielaniem

œlubu przez upowa¿nion¹ do tego osobê. Zwi¹zki takie si³¹ rzeczy nie by³y

równie¿ odnotowywane w ksiêgach œlubów.

Do wyci¹gniêcia tego rodzaju wniosków upowa¿nia fakt, ¿e chocia¿

cesarskim rozporz¹dzeniem z 29 listopada 1859 r.

31

zniesiono obowi¹zek

przedstawienia zezwolenia w³adz administracyjnych na zawarcie zwi¹zku

ma³¿eñskiego i jednoczeœnie zalegalizowano zawarte wczeœniej ma³¿eñ-

stwa, o ile spe³nia³y one pozosta³e wymagania ustawy cywilnej, to insty-

tucja ma³¿eñstw rytualnych istnia³a nadal. Jeszcze w trzydzieœci lat póŸ-

niej w jednym z dokumentów pisano:

Izraelici w Galicyi przy zawieraniu ma³¿eñstw dope³niaj¹ czêstokroæ tylko

formalnoœci ich wyznaniem przepisane zaniedbuj¹c atoli czyniæ zadoœæ wy-

mogom do zawarcia wa¿nego ma³¿eñstwa ustaw¹ wskazanym.

32

29

ABGB, § 130.

30

Tam¿e, § 131.

31

„Reichsgesetzblatt für das Kaiserthum Österreich” 1859 nr 217. W poprzednich la-

tach zniesione zosta³y inne przepisy uznawane przez ludnoœæ ¿ydowsk¹ za szczególnie

uci¹¿liwe: w 1857 r. obowi¹zek zdania egzaminu z religii na podstawie podrêcznika re-

ligii Bne Zion – obwieszczenie Namiestnictwa z 10 grudnia 1857 r. l. 37723, „Dziennik

urzêdowy dla okrêgu administracyjnego namiestnictwa we Lwowie” 1857, oddzia³ II,

nr 38, a w 1858 r. wymóg zdania egzaminu potwierdzaj¹cego posiadanie ogólnego wy-

kszta³cenia. Egzamin ten zast¹piono obowi¹zkiem przedstawienia œwiadectw szko³y lu-

dowej – obwieszczenie Namiestnictwa z 5 lutego 1858 r., l. 3104, tam¿e, 1858, oddzia³ II,

nr 6. Ten ostatni przepis zosta³ uniewa¿niony przez postanowienia wspomnianego wy¿ej

rozporz¹dzenia z 29 listopada 1859 r.

32

Okólnik Wy¿szego S¹du Krajowego z 15 lutego 1892 r., l. 189 – zob. F. S c h w a r z:

M¹¿ a ¿ona w teorii i praktyce pod wzglêdem ich wszystkich wzajemnych praw, obowi¹z-

ków i odpowiedzialnoœci w ogóle a w szczególnoœci wobec swych dzieci i trzecich osób,

mianowicie tak¿e wobec wierzycieli jednego z ma³¿onków co do ich pretensji pochodz¹-

cych tak z spraw cywilnych, karnych jak i administracyjnych, z przytoczeniem wszystkich

odnoœnych paragrafów kodeksów: cywilnego, karnego, handlowego, ustawy…, Dro-

hobycz 1895, s. 75.

104

MA£GORZATA ŒLI¯

Istotne wydaj¹ siê postanowienia dotycz¹ce osoby udzielaj¹cej œlu-

bu. Jedno z orzeczeñ Trybuna³u Administracyjnego wprost stwierdza³o,

¿e ma³¿eñstwo nie mo¿e byæ uznane za wa¿ne, jeœli nie zostanie udo-

wodnione, i¿ œlubu udziela³ rabin lub szkolnik,

33

podczas gdy w œwietle

¿ydowskich przepisów religijnych nie by³o to konieczne.

34

B. Schlager

w pracy poœwiêconej ¿ydowskiemu prawu ma³¿eñskiemu stwierdza³ wprost,

¿e „udzia³ rabina nie jest konieczny. Ustawa [tradycyjne prawo ¿ydow-

skie] zaleca [sic!] jednak, i¿by œwiadkami œlubu i wypowiadaj¹cymi be-

nedykcje by³y osoby bieg³e w prawie, nieposzlakowane i ¿onate…”

35

Sygnalizowane w literaturze przypadki kwestionowania wa¿noœci

ma³¿eñstw pod pretekstem braku wymaganych kwalifikacji u oficjalnie

uznanego funkcjonariusza gminy wyznaniowej (rabina, szkolnika) mia³y

raczej znaczenie marginalne. Wynika³y one w³aœciwie z niekompetencji

urzêdników.

36

Wydaje siê równie¿, ¿e oficjalni funkcjonariusze gmin wyznanio-

wych, powo³ani z urzêdu do udzielania œlubów, raczej respektowali po-

stanowienia obowi¹zuj¹cych przepisów i niezbyt chêtnie udzielali œlubów

w sytuacjach, gdy nie by³y spe³nione ustawowe wymogi.

37

W po³owie lat

osiemdziesi¹tych XIX w. lwowska gmina izraelicka wyst¹pi³a z proœb¹

do galicyjskiego Namiestnictwa o wydanie zarz¹dzeñ nakazuj¹cych rabi-

nom i szkolnikom udzielania œlubów bez przedstawienia stosownych me-

tryk lub dokumentów zwalniaj¹cych z tego obowi¹zku, w sytuacjach kiedy

fakt uzyskania przez narzeczonych pe³noletnioœci nie budzi³ w¹tpliwoœ-

ci.

38

Rygorystyczna postawa funkcjonariuszy gminnych, jak siê wydaje,

wynika³a z wiêkszego stopnia zagro¿enia sankcjami przewidywanymi za

³amanie postanowieñ prawa cywilnego. Podlegali oni te¿ œciœlejszemu

nadzorowi ze strony w³adz pañstwowych ni¿ ogó³ ludnoœci ¿ydowskiej,

np. kontrola ksi¹g metrykalnych czy zatwierdzanie na urzêdzie. W przy-

padku udowodnienia zaniedbañ w prowadzeniu ksi¹g grozi³o im nawet

33

Orzeczenie Trybuna³u Administracyjnego z 3 lipca 1886 r., l. 1601 – zob. J.R. K a -

s p a r e k: Zbiór ustaw i rozporz¹dzeñ, t. 6, s. 4051.

34

N. K a m e r a z - K o s: Œwiêta i obyczaje ¿ydowskie, Warszawa 1997, s. 109-116;

B. S c h l a g e r: ¯ydowskie prawo ma³¿eñskie, Kraków 1930, s. 20-88.

35

B. S c h l a g e r, jw., s. 64.

36

L. G e l l e r: Studja z dziedziny prawa administracyjnego, cz. II, Wymogi wa¿nego

ma³¿eñstwa pomiêdzy starozakonnymi, mianowicie co do kwalifikacji rabina œlub daj¹-

cego, „Prawnik”, 1872, nr 52, s. [205]-207.

37

Np. M. Ba³aban pisze, ¿e ¯ydzi … przestali braæ œluby u rabinów, lecz brali je po-

k¹tnie, tworz¹c ow¹ wielk¹ fraus legis, j¹trz¹c¹ nasze spo³eczeñstwo po dzieñ dzisiejszy.

M. B a ³ a b a n: Herz Homberg i szko³y józefiñskie, s. 15.

38

Reskrypt Ministerstwa Spraw Wewnêtrznych z 22 sierpnia 1887 r., l. 12262 – zob.

S. W e i n s t o c k, Najnowszy podrêcznik metrykalny, s. 52-53.

RYTUALNE MA£¯EÑSTWA ¯YDÓW W GALICJI

105

usuniêcie z urzêdu.

39

Odpowiedzialnoœæ karn¹ ponosi³y tak¿e osoby uczest-

nicz¹ce w procederze ³amania postanowieñ ustawy cywilnej, a wiêc na-

rzeczeni i osoby udzielaj¹c œlubów bez odpowiednich uprawnieñ. Udo-

wodnienie winy osób trzecich zapewne by³o jednak o wiele trudniejsze.

40

Nieprzestrzeganie obowi¹zuj¹cych przepisów dotycz¹cych zawiera-

nia zwi¹zków ma³¿eñskich zagro¿one by³o odpowiedzialnoœci¹ karn¹

41

– od trzech do szeœciu miesiêcy œcis³ego aresztu.

42

Ze wzglêdu na iloœæ

pope³nianych „przestêpstw” przepis ten, jak siê wydaje, pozostawa³ mar-

twy. Zjawisko to poci¹ga³o za sob¹ szereg konsekwencji wynikaj¹cych

z obowi¹zuj¹cego wówczas prawa cywilnego, ale nawet i karnego. Czêœæ

z nich nie mia³a wiêkszego znaczenia, np. wymaganie specjalnych pe³no-

mocnictw od rytualnych ma³¿onków kobiet posiadaj¹cych prawo g³osowa-

nia w wyborach samorz¹dowych, podczas gdy w przypadku ma³¿eñstw

legalnych m¹¿ automatycznie stawa³ siê reprezentantem ¿ony i nie wyma-

gano od niego ¿adnych dodatkowych upowa¿nieñ.

43

Przede wszystkim

ma³¿eñstwa rytualne bowiem nie mog³y stanowiæ podstawy do dziedzi-

39

Na mocy rozporz¹dzenia gubernialnego z 16 sierpnia 1816 r. tak¿e rabini i szkolni-

cy naruszaj¹cy postanowienia § 130 ABGB podlegali karze przewidzianej w § 252 czêœci

drugiej ustawy karnej z 1803 r.– zob. J. C z e r m a k, M. S z u c h i e w i c z, E. W a c y k:

Ksiêga powszechnej ustawy cywilnej, s. 90.

40

Np. zob. okólnik Namiestnictwa z 26 wrzeœnia 1892 r., l. 71005 – zob. S. W e i n -

s t o c k, Najnowszy podrêcznik metrykalny, s. 88-90.

41

ABGB – § 130 „Narzeczeni, albo rabini i nauczyciele religii, którzy dzia³aj¹ wbrew

wymienionym wy¿ej przepisom, dalej ci którzy bez w³aœciwego upowa¿nienia dokonuj¹

œlubu, bêd¹ karani wedle [§.252 drugiej czêœci] ustawy karnej – §. 507 u. k” – zob.

J. C z e r m a k, M. S z u c h i e w i c z, E. W a c y k: Ksiêga powszechnej ustawy cywilnej,

s. 90.

42

Wed³ug § 507 ustawy karnej z 27 maja 1852 r., „Allgemeinses Reichs-, Gesetz- und

Regierungsblatt für das Kaiserthum Österreich” 1852 nr 117, „Kto, zataiwszy wiadom¹

sobie do zawarcia ma³¿eñstwa przeszkodê, bierze œlub, nie uzyskawszy wprzód dyspenzy

nale¿ytej; albo kto udaje siê za granicê dla zawarcia tam¿e ma³¿eñstwa, które by wedle

ustaw w kraju obowi¹zuj¹cych nie mog³o nast¹piæ staje siê winnym przekroczenia i uka-

rany byæ ma œcis³ym aresztem od trzech do szeœciu miesiêcy; uwodz¹cy zaœ zawsze

surowiej ukarany byæ winien. Areszt jeszcze zaostrzony byæ powinien, je¿eli przeszkoda

przed jedn¹ ze stron zatajona by³a i ta¿ tym sposobem bezwinnie do zawarcia niewa¿nego

ma³¿eñstwa uwiedzion¹ zosta³a”, zob. J. S u ³ o w s k i: Ustawa karna z dnia 27 maja 1852

NR 11 DZ.U.P. Czêœæ druga o wystêpkach i przekroczeniach z polskim i niemieckim tekstem

ustawy, objaœnieniami, judykatur¹ c. k. Trybuna³u kasacyjnego i wzorami wyroków w spra-

wach o przekroczenia, Kraków 1906, s. 302-303. Identyczne w brzmieniu regulacje za-

wiera³ § 252 drugiej czêœci obowi¹zuj¹cej wczeœniej ustawy karnej z 3 wrzeœnia 1803 r. –

zob. Ksiêga ustaw na zbrodnie i ciê¿kie polycyne przestêpstwa, Wiedeñ 1817, s. 120-121.

43

Orzeczenia Trybuna³u Administracyjnego z 30 listopada 1887 r., l. 3262 – zob.

J. P i w o c k i: Zbiór ustaw i rozporz¹dzeñ administracyjnych, wyd. 2, Lwów 1909-1914,

t. 1-7, t. 1, s. 376, i 22 stycznia 1908 r., l. 576 – zob. tam¿e, t. 1, s. 376.

106

MA£GORZATA ŒLI¯

czenia

44

zgodnie z postanowieniami kodeksu cywilnego, stwierdzaj¹cego,

¿e dziedzicami ustawowymi s¹ przede wszystkim osoby spokrewnione

„przez pokrewieñstwo œlubne”.

45

Dotyczy³o to zarówno pozosta³ych przy

¿yciu wspó³ma³¿onków,

46

jak i dzieci.

47

Potomstwo pochodz¹ce z takich

zwi¹zków traktowano jako nieœlubne z wszelkimi tego konsekwencjami,

jak np. obowi¹zek noszenia nazwiska panieñskiego matki

48

czy przyznanie

prawa przynale¿noœci zgodnie z prawem przynale¿noœci matki. W prak-

tyce zdarza³o siê jednak, ¿e wystawiano dla dzieci z ma³¿eñstw rytual-

nych certyfikaty przynale¿noœci na nazwisko domniemanego ojca i zgod-

nie z jego prawem przynale¿noœci.

49

44

Okólniki prezydium Wy¿szego S¹du Krajowego we Lwowie z 15 lutego 1892 r. l.

189 – zob. S. W e i n s t o c k: Najnowszy podrêcznik metrykalny, s. 95-97, i 26 kwietnia

1897 r., l. 4807 – zob. tam¿e, s. 97, okólnik prezydium S¹du Krajowego we Lwowie

z 23 stycznia 1892 r., l. 80 – zob. tam¿e, s. 95 oraz reskrypt Ministerstwa Sprawiedliwoœci

z 3 kwietnia 1897 r. – zob. tam¿e, s. 97.

45

ABGB, § 730 – zob. J. C z e r m a k, M. S z u c h i e w i c z, E. W a c y k: Ksiêga po-

wszechnej ustawy cywilnej, s. 469-470.

46

Np. przypadek Reizy Genser, wdowy po Berlu Genser, która chc¹c przej¹æ po zmar-

³ym mê¿u prowadzenie „wyszynk[u] s³odzonych gor¹cych napojów w domu pod Nr 3

w Grzyma³owie” musia³a udowodniæ, ¿e zawar³a ze zmar³ym legalny zwi¹zek ma³¿eñ-

ski, co pozwoli³oby jej na kontynuowanie koncesji uzyskanej przez mê¿a. Teraz wiêc

wyst¹pi³a o dodatkow¹ immatrykulacjê, co jednak nie zadowoli³o w³adz przemys³owych

i w kolejnych instancjach zabroni³y jej one wykonywania tego zawodu a¿ do przedstawienia

metryki œlubu, które to postanowienie uchylone zosta³o dopiero przez Trybuna³ Admini-

stracyjny – zob. orzeczenie Trybuna³u Administracyjnego z 19 kwietnia 1902 r., l. 3645 –

zob. S. W e i n s t o c k: Ustawa przemys³owa wraz z wszystkiemi uzupe³niaj¹cemi j¹ usta-

wami i rozporz¹dzeniami objaœniona zasadniczemi orzeczeniami Trybuna³u administra-

cyjnego, reskryptami ministeryalnymi rozstrzygnieniami w³adz s¹dowych i politycznych

z dodatkiem próœb, podañ i wzorów w sprawach przemys³owych opracowana przez…,

t. 2, Lwów 1911, s. 254-257.

47

Przyk³adu tego rodzaju mo¿e dostarczyæ sprawa ma³oletnich dzieci Lieby Pick

i Abrahama Günsberga – Herscha i Frymety. Krewni ojca wnieœli pozew twierdz¹c, ¿e nie

przys³uguje im prawo u¿ywania nazwiska Günsberg, jak te¿ prawo do udzia³u w spadku

po babce Chanie Günsberg. S¹d uzna³ racje powodów – Hersch, Frymeta oraz ich zmar³e

siostry Chaja i Gitla nie mia³y prawa pos³ugiwaæ siê nazwiskiem Günsberg, ponadto nie

przys³ugiwa³o im prawo dziedziczenia. Pozwani powinni byli tak¿e pokryæ koszta sporu –

orzeczenie Trybuna³u Najwy¿szego z 5 stycznia 1889 r., l. 11489/88, zob. „Prawnik”

1889 nr 10, s. 88-91. Zgodnie z § 754 ABGB, dzieci nieœlubne mog³y dziedziczyæ po mat-

ce, w czym maj¹ równe prawa z potomstwem œlubnym. Nie przys³ugiwa³o im natomiast

prawo do spadku po osobach z rodziny matki (nawet dziadkach) oraz ojcu i jego krewnych.

48

Reskrypt Ministerstwa Spraw Wewnêtrznych z 6 kwietnia 1892 r, l. 263 i okólniki

Rady Szkolnej Krajowej z 20 lipca l. 12229 i 30 listopada l. 24789 roku 1892 – zob.

J. P i w o c k i: Zbiór ustaw i rozporz¹dzeñ…, wyd. 2, t. 6, s. 513-514.

49

Okólnik Namiestnictwa z 9 lutego 1897 r., l. 5214 – zob. L. K r u s z y ñ s k i:

Austriackie prawo przynale¿noœci. Podrêcznik dla u¿ytku w³adz rz¹dowych i autonomicz-

nych, Lwów 1899, s. 97-98.

RYTUALNE MA£¯EÑSTWA ¯YDÓW W GALICJI

107

Ze wzglêdu na oczywist¹ w œwietle prawa niewa¿noœæ ma³¿eñstw

rytualnych, nie respektowano zwi¹zków pokrewieñstwa lub powino-

wactwa wynikaj¹cych z tego typu zwi¹zków. W rezultacie np. w spra-

wach karnych nie znajdowa³y zastosowania postanowienia § 216 ustawy

karnej z 27 maja 1852 r.,

50

wed³ug którego krewni, powinowaci, dzieci

czy wspó³ma³¿onkowie nie ponosz¹ odpowiedzialnoœci karnej za ukrycie

zbrodni. Trybuna³ Najwy¿szy rozpatrywa³ przypadek, w którym oskar-

¿onym o „zbrodniê dania pomocy” z § 214 ustawy karnej z 1852 r. by³

szwagier przestêpcy, który poœlubi³ rytualnie jego siostrê.

51

Podobnie sto-

sowano § 463 kodeksu karnego – dotycz¹cy kradzie¿y i sprzeniewierzeñ

pomiêdzy ma³¿onkami, dzieæmi lub rodzeñstwem.

52

Gdyby perturbacje wynikaj¹ce z pozostawania przez znaczn¹ czêœæ

ludnoœci ¿ydowskiej w niezalegalizowanych zwi¹zkach ogranicza³y siê

wy³¹cznie do sfery ¿ycia prywatnego, w³adze zapewne nie poœwiêca³yby

temu wiêkszej uwagi. Efekty tego zjawiska dawa³y siê odczuæ jednak

tak¿e m.in. w przypadku tak istotnej dla pañstwa dziedziny, jak pobór do

wojska. Wystêpowa³y bowiem problemy z ewidencj¹ oraz ustaleniem to¿-

samoœci poborowych.

53

Znacznych trudnoœci nastrêcza³o równie¿ rozpa-

trywanie spraw reklamacji od s³u¿by wojskowej. Nie mo¿na by³o bowiem

przyznaæ zwolnienia ze wzglêdu na obowi¹zek zapewnienia œrodków do

¿ycia matce przez nieœlubne dziecko, skoro pozostawa³a ona na utrzy-

maniu swojego domniemanego ma³¿onka.

54

Dzieciom nieœlubnym nie

przys³ugiwa³o tak¿e prawo zwolnienia od poboru w przypadku „niemo¿-

noœci zarobkowania” ojca lub dziada.

55

¯ydowskie ma³¿eñstwa rytualne trwa³y przez ponad 150 lat pomimo

wielokrotnych interwencji w³adz pañstwowych. Tradycja prawa ¿ydow-

skiego – jak pisa³ B. Schlager –

50

„Allgemeinses Reichs-, Gesetz- und Regierungsblatt für das Kaiserthum Österreich”

1852 nr 117.

51

Orzeczenie Trybuna³u Najwy¿szego z 11 marca 1889 r., l. 13833 ex 1888 – zob.

„Przegl¹d S¹dowy i Administracyjny” 1889, s. 617-618.

52

Orzeczenie Trybuna³u Administracyjnego z 7 stycznia 1907 r., l. 14349 – zob.

J. R o s e n b l a t t, J. R e i n h o l d: Ustawa karna, Kraków 1914, s. 297.

53

Np. okólniki Namiestnictwa z 22 marca 1870 r. l. 11000 – zob. J.R. K a s p a r e k:

Zbiór ustaw i rozporz¹dzeñ, t. 4, s. 3082-3083, oraz 3 czerwca 1892 r., l. 32330 – zob.

S. W e i n s t o c k: Najnowszy podrêcznik metrykalny, s. 90-92 i rozporz¹dzenie Namiest-

nictwa z 1 stycznia 1871 r. l. 55386 – zob. J. P i w o c k i: Zbiór ustaw i rozporz¹dzeñ,

wyd. 2, t. 5, s. 268-269.

54

Np. rozporz¹dzenie Ministerstwa Obrony Krajowej z 20 listopada 1870 r. l. 11511

– zob. J. P i w o c k i: Zbiór ustaw i rozporz¹dzeñ administracyjnych, t. 5, s. 110-111.

55

Np. reskrypt Ministerstwa Obrony Krajowej z 18 stycznia 1870 r., l. 349 – zob.

J.R. K a s p a r e k: Zbiór ustaw i rozporz¹dzeñ, t. 4, s. 3024.

108

MA£GORZATA ŒLI¯

opar³a siê zwyciêsko reformatorskim zamierzeniom oœwieconego absolutyz-

mu w kierunku upañstwowienia dziedziny prawa ma³¿eñskiego, osta³a siê

wobec ataku józefinizmu. Nawet osi¹gniête w najnowszym okresie zupe³ne

zeœwiecczenie niektórych ustaw przez usuniêcie z nich czynników religijnych

i nadaniu umowie ma³¿eñskiej charakteru czysto cywilnego nie zdo³a³o uchy-

liæ rzeczywistego oddzia³ywania ¿ydowskiego prawa ma³¿eñskiego. Choæ nie

istnieje ono tutaj w obliczu pañstwa, istnieje ono przecie¿ w codziennym

faktycznem zastosowaniu ¿ydowskich mas, które na przekór historji, na

przekór wysi³kom œwieckich i duchownych potêg, ci¹gle jeszcze okreœlaj¹

stosunek p³ci „wedle prawa Moj¿esza i Izraela”.

56

Fenomen ten by³ mo¿liwy jedynie dziêki pob³a¿liwej postawie ad-

ministracji ni¿szych szczebli, wynikaj¹cej czêœciowo z niekonsekwencji

i nieudolnoœci, a po czêœci z przekupstwa urzêdników.

57

Ludnoœæ ¿ydow-

ska, w miarê mo¿liwoœci, stara³a siê tak¿e za wszelk¹ cenê unikaæ inter-

wencji pañstwa w sprawy cz³onków ich spo³ecznoœci.

58

W³adze centralne czu³y siê bowiem zmuszone do wielokrotnego przy-

pominania obowi¹zuj¹cych przepisów i koniecznoœci ich przestrzegania.

Konsekwentne i zdecydowane dzia³ania w tym kierunku podjête zosta³y

jednak, jak siê wydaje, dopiero w latach dziewiêædziesi¹tych XIX w. Stra-

tegia dzia³añ w³adz pañstwowych by³a prosta i polega³a na zdecydowa-

nym egzekwowaniu obowi¹zuj¹cych przepisów, aby „z czasem na tej po-

œredniej drodze przekonaæ izraelitów o niedopuszczalnoœci wy¿ wymie-

nionych nielegalnych zwi¹zków i o zgubnych skutkach, jakie dla nich

samych st¹d wynikaj¹”.

59

O skutecznoœci nacisków œwiadczy fakt pojawienia siê wœród ¯ydów

tendencji do legalizacji zwi¹zków. Istnia³y dwie drogi zalegalizowania

ma³¿eñstwa: poprzez dodatkowy wpis do ksi¹g ma³¿eñstw zawartych

wczeœniej przy zachowaniu postanowieñ prawa

60

lub ponowne zawarcie

56

B. S c h l a g e r: ¯ydowskie prawo ma³¿eñskie, s. 8-9.

57

M. B a ³ a b a n: Herz Homberg i szko³y józefiñskie, s. 19.

58

J. Ta³asiewicz stwierdza³, ¿e sprawy dotycz¹ce ¿ydowskich spadków itp. stanowi¹

w s¹dach galicyjskich zaledwie 1% rozpatrywanych spraw, chocia¿ ¯ydzi stanowili znacz-

nie wiêksz¹ czêœæ spo³eczeñstwa – ich udzia³ powinien siêgaæ oko³o 11% – zob. J. T a -

³ a s i e w i c z: O postêpowaniu w sprawach niespornych w zastosowaniu dla Galicyi,

Kraków 1899, s. 16-17.

59

Okólnik Namiestnictwa z 3 czerwca 1892 r., l. 32330 – zob. S. W e i n s t o c k:

Najnowszy podrêcznik metrykalny, s. 90-92.

60

Orzeczenie Trybuna³u Administracyjnego z 17 listopada 1892 r., l. 3451 – zob.

M. K o c z y ñ s k i: Zbiór ustaw i rozporz¹dzeñ administracyjnych obowi¹zuj¹cych w Kró-

lestwach Galicyi i Lodomeryi, tudzie¿ W. Ks. Krakowskiem obowi¹zuj¹cych, a w czaso-

kresie 1889-1896 wydanych. U³o¿y³ i w zasadnicz¹ jurysprudency¹ c. k. Trybuna³u admini-

stracyjnego opatrzy³ Micha³ Koczyñski b. prof. Uniwersytetu Jagielloñskiego. Podrêcznik

dla w³adz administracyjnych zawieraj¹cych ci¹g dalszy i uzupe³nienie zbioru œ. p. J. R.

Kasparka po czasy najnowsze…, Kraków 1898., t. 3, s. 1383.

RYTUALNE MA£¯EÑSTWA ¯YDÓW W GALICJI

109

zwi¹zku ma³¿eñskiego zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego.

61

Przy-

k³adem tego rodzaju postêpowania mo¿e byæ sprawa Emila Francosa

zapisanego w ksiêgach jako nieœlubne dziecko Osiasa i Amalii urodzone

9 grudnia 1887 r. w Bia³kowicach. Zosta³ on legitymowany na podstawie

ma³¿eñstwa rodziców zawartego dopiero 24 lipca 1893 r.

62

Wyrazem pragnienia przynajmniej czêœci ¯ydów do uporz¹dkowa-

nia swojej sytuacji prawnej mo¿e byæ zachowane w zbiorach Archiwum

Pañstwowego w Krakowie pismo z 1900 r. prowadz¹cego metryki izrae-

lickie w Nowym S¹czu do kolegi w Krakowie dotycz¹ce mo¿liwoœci za-

wierania, a w³aœciwie wpisywania do ksi¹g metrykalnych œlubów osób

starszych, które nie posiadaj¹ metryk lub stosownych dyspens, gdy¿

„takich osób w Nowym S¹czu jest wiele, którzy radziby œluby prawne

zawrzeæ co jednak z powodu braku powy¿ wymienionych dokumentów

nie mo¿e przyjœæ do skutku”.

63

Pismo to jednoczeœnie jest œwiadectwem

niskiego stanu wiedzy o obowi¹zuj¹cych przepisach, gdy¿ istnia³y regu-

lacje okreœlaj¹ce sposób uzyskania dyspensy czy dokonania dodatkowej

immatrykulacji.

64

Mo¿liwa by³a ona nawet po œmierci jednego ze wspó³-

ma³¿onków,

65

co umo¿liwi³o z kolei zawarcie legalnego zwi¹zku ma³¿eñ-

skiego traktowanego zreszt¹ w podobnych sytuacjach jako ma³¿eñstwo

pomiêdzy ludŸmi stanu wolnego.

66

Zjawisko zawierania ma³¿eñstw rytualnych by³o w du¿ym stopniu

rezultatem ró¿nic w tradycji i obyczajach ludnoœci chrzeœcijañskiej

61

Takie wnioski wynikaj¹ z badañ W. Tyburowskiego, który stwierdzi³ i¿ 43% ma³-

¿eñstw zosta³o zawartych pomiêdzy nowo¿eñcami maj¹cymi powy¿ej 40 lat, a np. w latach

1894-1903 wœród kobiet wstêpuj¹cych w zwi¹zki ma³¿eñskie a¿ 53% stanowi³y kobiety

powy¿ej 30 roku ¿ycia – zob. W. T y b u r o w s k i: Ruch naturalny, s. 203-204.

62

D. L e w a n d o w s k a: Gmina wyznania moj¿eszowego w Galicji Wschodniej,

w: Studia z dziejów kultury ¿ydowskiej w Polsce, t. 1, ¯ydowskie gminy wyznaniowe,

Wroc³aw 1995, s. 63-76.

63

AP w Krakowie, sygn. PMI 1, k. 187.

64

Kwestie dodatkowych immatrykulacji regulowa³y m.in. postanowienia zawarte w roz-

porz¹dzeniu namiestnictwa z 10 stycznia 1876 r., l. 21453/75 czy okólniku namiestnictwa

z 22 marca 1870 r., l. 11000 – zob. S. W e i n s t o c k: Najnowszy podrêcznik metrykalny,

s. 73-76.

65

Np. wspomniany ju¿ powy¿ej przypadek Reizy Genser, która na poparcie swych

twierdzeñ przedstawi³a: testament w którym zmar³y uzna³ j¹ za legaln¹ ¿onê i poda³

nazwiska trzech œwiadków mog¹cych potwierdziæ wa¿noœæ œlubu; zaœwiadczenie prezesa

gminy izraelickiej w T³ustem stwierdzaj¹ce, ¿e œlub odby³ siê z zachowaniem przepisów

prawa w 1856 r.; fakt blisko 40-letniego po¿ycia ma³¿eñskiego, orzeczenie Trybuna³u Ad-

ministracyjnego z 19 kwietnia 1902 r., l. 3645 – zob. S. W e i n s t o c k: Ustawa prze-

mys³owa, t. 2, s. 254-257.

66

Rozporz¹dzenie Namiestnictwa z 16 lutego 1877 r., l. 55420 – zob. J. P i w o c k i:

Zbiór ustaw i rozporz¹dzeñ, wyd. 2, t. 3, s. 86.

110

MA£GORZATA ŒLI¯

i ¿ydowskiej, ale tak¿e wielowiekowej autonomii religijnej oraz prawnej

¯ydów. ¯ydzi tworzyli przez wieki odrêbn¹ spo³ecznoœæ, rz¹dz¹c¹ siê

w³asnymi prawami niekiedy diametralnie ró¿ni¹cymi siê od tych, którym

podlegali ich nie¿ydowscy s¹siedzi. Niew¹tpliwie represyjne osiemnas-

towieczne przepisy w powa¿nym stopniu utrudni³y akceptacjê nowego

prawa ma³¿eñskiego przez ¯ydów. Z procederem zawierania nielegal-

nych, „pok¹tnych” ma³¿eñstw próbowano walczyæ od samego pocz¹tku,

gro¿¹c sankcjami karnymi oraz próbuj¹c wzmocniæ nadzór ze strony w³adz

najni¿szych szczebli. W drugiej po³owie lat piêædziesi¹tych XIX w.,

wraz ze stopniowym wprowadzaniem równouprawnienia tak¿e etniczne-

go i religijnego, likwidowano poszczególne ograniczenia dotycz¹ce ma³-

¿eñstw ¿ydowskich – co tak¿e nie da³o wymiernych rezultatów. Dopiero

w nastêpnych latach (przede wszystkim w latach dziewiêædziesi¹tych

XIX w.) zdecydowana postawa w³adz, a tak¿e przemiany spo³eczno-gos-

podarcze spowodowa³y, ¿e ludnoœæ ¿ydowska zaczê³a stopniowo respek-

towaæ wymagania prawa.

Istnienia fenomenu ma³¿eñstw rytualnych nie mo¿na t³umaczyæ nie-

prawid³owoœciami w prowadzeniu metryk i niemo¿noœci¹ dostarczenia

odpowiednich dokumentów. Mo¿na by³o bowiem dokonaæ dodatkowych

wpisów do odpowiednich ksi¹g, a uporz¹dkowanie dokumentacji metry-

kalnej le¿a³o równie¿ w ¿ywotnym interesie samych zainteresowanych.

Nawet czêœæ rabinów podkreœla³a obowi¹zek przestrzegania przez ¯ydów

zasad okreœlonych przez prawo obowi¹zuj¹ce w poszczególnych krajach

przy zawieraniu zwi¹zków ma³¿eñskich.

67

Prawo moj¿eszowe nie wy-

maga³o udzia³u w ceremonii zaœlubin rabina lub innego funkcjonariusza

religijnego, a ma³¿eñstwo uznawano za wa¿ne, wówczas gdy obrzêd od-

by³ siê publicznie, a kobieta otrzyma³a tzw. ketubê, to jest dokument da-

j¹cy gwarancjê jej statusu prawnego jako ma³¿onki.

68

Nie by³o to wy-

starczaj¹ce w œwietle prawa œwieckiego i nie zapewnia³o ochrony, jak¹

otacza³o ono instytucjê ma³¿eñstwa.

Sprawa ¿ydowskich ma³¿eñstw rytualnych w drugiej po³owie XIX w.

by³a jednym z wielu przejawów stosunku ¯ydów do zmieniaj¹cej siê

rzeczywistoœci. Znaczna czêœæ galicyjskich ¯ydów stara³a siê ignorowaæ

zachodz¹ce w tym okresie zmiany. Postawa taka w niektórych – istotnych

z punktu widzenia ówczesnych w³adz – kwestiach wymusza³a zdecydo-

wane dzia³ania administracji, co musia³o komplikowaæ stosunki pomiêdzy

wyznawcami judaizmu a otoczeniem.

67

Zob. S.P. D e V r i e s: Obrzêdy i symbole ¯ydów, Kraków 1999, s. 302-303.

68

N. K a m e r a z – K o s: Œwiêta i obyczaje ¿ydowskie, s. 109-116.