Koncepcja człowieka oświeconego w II poł XVIII w

Literatura jest sztuką kreatywną, bowiem kształtuje ciągle nowe wzorce osobowe. Każda epoka ma swojego literackiego bohatera o określonych cechach psychologicznych, pozwalających odróżnić go od typów charakterologicznych innego okresu. Tak więc średniowiecze - honorowego rycerza i błogosławionego ascetę, odrodzenie - beztroskiego "filozofa" używającego życia w myśl zasady carpe diem, barok - sceptycznego Sarmatę, pogrążonego w ciemnościach tego świata. A oświecenie? Twórcy oświecenia wykreowali trzy portrety psychologiczne: przede wszystkim racjonalistę, człowieka oświeconego, oceniającego świat w kategoriach rozumu, następnie sentymentalnego, czułego kochanka, a w końcu zwolennika czynu i społecznego postępu. Bez wątpienia na pierwszy plan wysuwa się koncepcja człowieka oświeconego. Czym charakteryzował się ów "człowiek oświecony"? Spośród licznych postaw wobec świata wyróżnia go kult rozumu. Jest racjonalistą obejmującym swym umysłem wszelkie problemy i zagadki rzeczywistości, istotę człowieka. Dostrzega zna czenie wychowania i wykształcenia, wartość osobistej i zbiorowej wolności oraz wartość życia zgodnego z prawami przyrody. W literaturze polskiego oświecenia trudno odnaleźć bohatera, który spełniałby w stu procentach założenia koncepcji człowieka oświeconego, jednak biorąc pod uwagę cechy charakteru poszczególnych postaci, można zrekonstruować taki właśnie obraz..

Jak ten problem jest rozwiązany w bajkach Krasickiego? Co prawda poeta nie kreuje w nich głównego bohatera, jednak zdecydowanie foumułuje cechy, jakimi człowiek oświecony nie powinien się odznaczać. Obce mu będą zatem próżniactwo, pycha, puste gadulstwo, fałsz, naiwność, okrucieństwo i zarozumialstwo; bliskie zaś - skromność, rozsądek, powaga, dbałość o wspólny los państwa. Niedopuszczalne są u niego wady szlachcica-Sarmaty, ukazanego w satyrach A. Narusze wicza i I. Krasickiego. Krzykliwość, pieniactwo, skłonność do bójek i alkoholu, zacofanie i ciasny tradycjonalizm to wady, będące zaprzeczeniem mądrości, oświecenia. Oświecona jednostka rozumie potrzebę wprowadzenia zmian ustrojowych, usiłuje wcielać w życie patriotyczne idee odbudowy ojczyzny, mimo iż często odbywa się to kosztem jej przywilejów i dóbr materialnych..

Publicyści drugiej połowy XVIII w. starają się kształtować u czytelników postawę mądrego i dobrego obywatela, dla którego najwyższą wartością jest ojczyzna i jej dobro. Rozum powinien eliminować z życia skłonność do wygodnictwa i marnotrawstwa, krótkowzroczności i pogoni za zbytkami. Poświęcenie własnego majątku dla ogółu to postulat Staszica i Kołłątaja - ludzi, których postawa stanowiła wzór do naśladowania. Człowieka oświeconego wyróżniało także patriotyczne wychowanie i dogłębna edukacja. I znów nie można wskazać w literaturze parenetycznego wzorca dobrze wychowanego i odpowiednio wykształconego młodzieńca. Można natomiast na przykładzie Mikołaja Doświadczyńskiego przypadków dowiedzieć się, jak owe nauki wyglądać nie powinny. Krasicki odrzucił nauczanie we francuskim stylu dowodząc, że jest ono ni mniej, ni więcej, tylko przyczyną głupoty i moralnego zepsucia. Krytykując edukację Doświadczyńskie go opowiedział się jednocześnie za kształceniem publicznym, przysposabiającym do bycia dobrym obywatelem, a nie darmozjadem, żerującym na i tak chorej ojczyźnie. Efektem wychowania w duchu patriotycznym i poszanowania narodowych wartości jest postawa Walerego z Powrotu posła J. U. Niemcewicza. To młodzieniec wykształcony, znający doskonale sytuację ojczyzny, starający się swoim działanicm przyczynić do poprawy jej losu. Jest posłem na sejm, dobrym i posłusznym synem. Jego postać, jako starającego się o rękę Teresy, kontrastuje z Szarmanckim - typowym fircykiem, który na modłę francuską szczyci się wymyślonymi podbojami sercowymi. Słowem, Walery to właśnie ów ideał oświeconego młodzieńca..

"Oświecenie" człowieka było wynikiem nie tylko wychowania ale i różnych "przypadków" i kolei losu, którym był poddawany przez całe życie. Powieść Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki Krasickiego zdaje się być sumą obserwacji i poglądów pisarzy XVIII w. na temat oświeconej jednostki. Oświecony, znaczy doświadczony, zmieniony pod wpływem różnych perypetii i obserwacji. Oświecony, znaczy mądry - mądrością życia i wykształcenia, mądrością, której podstawą były błędy i głupota młodości. Oświecony, znaczy miłujący ojczyznę - tą najświętszą i najczystszą miłością zmuszającą do osobistych wyrzeczeń. Oświecony, znaczy w końcu dobry i pożyteczny dla ojczyzny i współobywateli, dobry - cnotliwymi zaletami, pożyteczny - swoją uczciwością, rozumem i poświęceniem dla Polski.