379

Grażyna Durka

Akademia Pomorska

w Słupsku

Stereotypy i uprzedzenia wobec

osób niepełnosprawnych

Kiedy mówimy o stereotypach najczęściej słowo to kojarzy się nam negatywnie.

Upatrujemy w nich pewnego rodzaju uproszczenia w patrzeniu na innych. Prowadzą

one do reformacji spostrzeżeń negatywnych ocen i krzywdy, którą wyrządzamy innym.

Sformułowano wiele definicji stereotypu, jednakże ma jednej powszechnie przy-

jętej. Ich różnorodność wynika z różnorodności dziedzin naukowych zajmujących się

stereotypami. Wśród różnych określeń można spotkać takie, iż stereotyp to wyobra-

żenie, wierzenie, utrwalone wrażenie, nawyk myślowy, rodzaj opinii, nieuprawniona

generalizacja, zbiór sądów przekonaniowych czy uogólnień. Treść stereotypów często

uznaje się za nieuzasadnioną, błędną, tendencyjną czy nadmiernie upraszczającą. Czę-

sto także określa się je jako niezgodne z rzeczywistością, nadmiernie sztywne, prowa-

dzące do uprzedzeń i dyskryminacji

1

.

Według Allporta stereotyp to wyolbrzymione przekonanie skojarzone z jakąś kate-

gorią

2

. Hamilton i Trolier rozumieją stereotyp jako strukturę poznawczą. Zawiera ona

przekonania i oczekiwania obserwatora dotyczące pewnej grupy ludzi. Jeszcze inaczej

definiują stereotypy Ashmore i Del Boca, mianowicie określają je zespołem przekonań

na temat atrybutów pewnej grupy ludzi

3

.

Lippmann określił je zaś

mianem obrazów

umysłowych w głowach jednostek stanowiących okno do ich świata społecznego. Użył

tego określenia, aby opisać tendencje ludzi do spostrzegania osób lub przedmiotów

jako podobnych na podstawie ich wspólnych cech

4

.

Stereotypy możemy podzielić na  kulturowe i  indywidualne. Stereotyp kulturo-

wy stanowi wiedzę o danej grupie, opisuje uniwersalne lub rozpowszechnione w da-

nej społeczności wzorce, a społeczeństwo jest tutaj odpowiedzialne za gromadzenie

wiedzy o danej kulturze

5

. Na przenoszenie i utrzymywanie się stereotypów kulturo-

wych największy wpływ ma język, który stanowi idealny środek zbiorowego określa-

nia i utrwalania stereotypowych przekonań, ponieważ jest on kulturowo wspólny

6

.

1

I. Reszke, Wobec bezrobocia: opinie, stereotypy, Katowice 1999.

2

T.D. Nelson, Psychologia uprzedzeń, Gdańska 2003, s. 25-26.

3

Ibidem, s. 26-27.

4

Ibidem, s. 27.

5

Ibidem.

6

N.C. Macrae, C. Stangor, M. Hewstone, Stereotypy i uprzedzenia, Gdańsk 1999, s. 41.

Grażyna Durka

380

Stereotyp indywidualny zaś odnosi się do przekonań jednostki na temat właściwości

grupy.

Dziś pod pojęciem stereotypu rozumiemy strukturę poznawczą, obejmującą wie-

dzę, przekonania i oczekiwania obserwatora na temat niektórych grup społecznych.

Marek Szopski wyodrębnia trzy człony tej definicji mianowicie są to:

– Struktura poznawcza. Stereotyp będąc strukturą poznawczą należy do  świado-

mości jednostkowej i nie musi być koniecznie podzielany przez innych członków

grupy. Uzasadnia to stwierdzeniem, że percepcja, doświadczenia i ich interpretacje

są niepowtarzalnymi cechami jednostkowymi. Właśnie dlatego też mogą zacho-

dzić różnice w stereotypach u różnych jednostek. Jednak treść stereotypów, które

z konieczności muszą zawierać komponent językowy, może być udziałem własnej

grupy społecznej i w takim wypadku stereotyp będzie funkcjonował jako zjawisko

zbiorowe.

– Wiedza, przekonania i oczekiwania. W tej części definicji poszerzony zostaje za-

kres stereotypu, włączając nie tylko przekonania dotyczące ogólnej charakterystyki

poddawanej stereotypizacji grupy czy osoby, ale także wiedzę o cechach fizycznych,

postawach, rolach i preferencjach wynikającą z osobistego doświadczenia i inte-

rakcji z podmiotem stereotypu, a również wiedzę i przekonania zdobyte poprzez

media lub na podstawie relacji innych osób.

– Pewne grupy społeczne. Ten człon definicji pokazuje również szeroką kategorię

odnoszącą się do wspólnej charakterystyki grupy o nośnym społecznie znaczeniu

dla niej samej i innych, przez co stereotypizacja może tyczyć się wszelkich grup

społecznych, a nie tylko rasowych, etnicznych czy płciowych

7

.

Pomimo, iż stereotypy wywołują negatywne skojarzenia pamiętajmy, że same w so-

bie niekoniecznie muszą być czymś złym. Powstają w naszych umysłach celem redukcji

nadmiaru informacji i ekonomizacji percepcji. Niestety, kiedy jednak zawierają w sobie

negatywne treści, prowadzą do negatywnych postaw czy stanowią podłoże dla rozwoju

uprzedzeń; wówczas stają się czymś niebezpiecznym

8

.

Stereotypy mają charakter społeczny, bowiem funkcjonują w  określonej zbioro-

wości ludzi i dotyczą innej zbiorowości. Ponadto są często dziedziczone i tworzone

przez wiele pokoleń czy grup społecznych, a nie pojedyncze osoby. Wreszcie stereotypy

stanowią sztywne i trwałe schematy poznawcze, co w dużym stopniu wynika z przyj-

mowania ich we wczesnym okresie życia, jak również presji społecznej dotyczącej ich

przyjmowania. Wśród funkcji, jakie pełnią stereotypy wskazuje się na trzy ich elemen-

ty

9

:

1. poznawcze – upraszczają percepcję, wyjaśniają zjawiska niezrozumiałe, umożliwiają

ekonomizację poznania;

2. przystosowawcze – umożliwiają szybką orientację w otoczeniu i adekwatną do nich

reakcję człowieka;

3. obronne – stanowią wzmocnienie uznawanych wartości oraz usprawiedliwienie dla

negatywnych działań bądź ich braku w sytuacji, kiedy wydaje się to zasadne.

7

M. Szopski, Komunikowanie międzykulturowe, Warszawa 2005, s. 78-79.

8

A. Schaff, Stereotypy a działanie ludzkie, Warszawa 1981.

9

T. Mądrzycki, Deformacje w spostrzeganiu ludzi, Warszawa 1986

Stereotypy i uprzedzenia wobec osób niepełnosprawnych

381

Stereotypy cechują się znaczną trwałością

10

. Zdecydowaną większość z nich przej-

mujemy we wczesnym okresie swego życia, w młodości i to w gotowej postaci. Utrud-

nia to bądź nawet uniemożliwia weryfikację ich prawdziwości. Dotyczą one bowiem

grup, z którymi jednostka nie miała bezpośredniego kontaktu i raczej nie będzie miała,

gdyż Przyjęcie negatywnego stereotypu jakiejś grupy wpływa na unikanie kontaktów

z jej przedstawicielami.

Stereotypy modyfikują zachowanie człowieka wywołując określone działania. Jeżeli

podmiot posiada negatywny stereotyp jakiejś grupy, to np. właśnie unika kontaktów

z przedstawicielami tej grupy. Niestety wtórnie wpływa to na utrwalanie się stereotypu,

w wyniku braku możliwości weryfikacji prawdziwości jego treści. Do cech charaktery-

stycznych dla stereotypów zalicza się także fakt, iż minimalne potwierdzenie pewnej

części stereotypu traktowane jest jako potwierdzenie prawdziwości całego stereotypu

11

.

„Stereotypy przekazywane są zarówno werbalnie jak niewerbalnie. W języku prze-

kazywane są one poprzez pewne określenia i słownictwo: pedał, dziwka, Żyd, Rusek,

Szwab – słowa te obarczone są konotacją stereotypizującą ich adresatów; poprzez środ-

ki masowego przekazu, takie jak: książki, czasopisma, wiadomości oraz podczas komu-

nikowania się z innymi osobami będącymi źródłem wiedzy i/lub autorytetu: rodzice,

nauczyciele, rówieśnicy. Niewerbalnie czynimy to poprzez obserwacje i imitacje takich

zachowań; unikanie kontaktu z pewnymi grupami za przykładem rodziców; wykony-

wanie pewnych gestów i przyjmowanie pewnych pozycji ciała wobec tych osób”

12

.

Stereotypy pozwalają nam błyskawicznie ocenić inną osobę, służą osiąganiu

jednego z najważniejszych celów poznawczych, to znaczy wydać sąd w jak najkrót-

szym czasie, przy możliwe najmniejszym wysiłku poznawczym. Stereotyp staje się

narzędziem które umożliwia szybkie dokonanie oceny spostrzeganej osoby i dzięki

temu poświęcenie większej uwagi i czasu innym zadaniom poznawczym. Ludzie

raczej nie dopuszczają do siebie myśli, że oceniając innych posługują się stereo-

typami. Staramy się trwać w  przekonaniu, iż  nasze myślenie charakteryzuje się

bezstronnością i logiką, a wydawane przez nas sądy społeczne opierają się na wni-

kliwej analizie informacji na temat spostrzeganych osób. Innymi słowy nie uświa-

damiamy sobie albo nie uznajemy faktu, że spostrzegamy innych przez pryzmat

stereotypów. Oszukując samych siebie, możemy zachować drogocenne stereotypy,

a jednocześnie zapobiegamy odczuwaniu dysonansu poznawczego zagrażającego

naszej koncepcji Ja

13

.

Pojęcie uprzedzeń, podobnie jak stereotypu, trudno jest zdefiniować i  jedno-

znacznie określić najwłaściwsze do niego podejście. W dosłownym rozumieniu słowa

„uprzedzenie” można powiedzieć, że oznacza ono opinię na temat jakiegoś obiektu

ukształtowaną przed zetknięciem się z tym obiektem. Inaczej mówiąc jest ono pozy-

tywną bądź negatywną oceną dotyczącą jakiegoś bodźca. Uprzedzenie można odczu-

wać lub wyrażać i jest skierowane do całej grupy albo do jednostki, która jest członkiem

tej grupy.

10

N.C.Macrae, Ch. Stangor, H. Hewstone, op.cit., s. 205.

11

T. Mądrzycki, op.cit.

12

M. Szopski, op.cit., s. 81.

13

Todd, D. Nelson, op.cit., s. 58-67.

Grażyna Durka

382

Współczesną i trafną definicję uprzedzeń podaje Marek Szopski pisząc: „Uprze-

dzenia wynikają z  posiadania pewnych negatywnych poglądów powziętych niejako

z góry, przed kontaktem z danym zjawiskiem. Są one również wynikiem bycia człon-

kiem określonej grupy społecznej. Pomimo iż uprzedzenia, podobnie jak sankcje spo-

łeczne, mogą być pozytywne lub negatywne, to jednak potoczne rozumienie tych pojęć

łączy je z negatywnymi odczuciami”

14

.

Pomimo tego, iż sposób definiowania pojęcia uprzedzeń jest różny badacze pozo-

stają jednak zgodni w kilku kwestiach:

– występują pomiędzy grupami,

– zawierają w sobie ocenę (pozytywną lub negatywną) danej grupy,

– stanowią tendencyjny obraz tej grupy,

– opierają się na rzeczywistych lub wyobrażonych właściwościach owej grupy

15

.

Wyniki badań

Starając się znaleźć odpowiedź na problem badawczy, który brzmi: jaka jest za-

leżność między występowaniem zjawiska stereotypizacji i  uprzedzeń a  stosunkiem

do osób niepełnosprawnych przeprowadzono badania wśród studentów studiów sta-

cjonarnych III i IV roku na kierunku Pedagogika w maju 2009 roku w Akademii Po-

morskiej w Słupsku.

Badania zostały przeprowadzone metodą sondażu diagnostycznego. Techniką jaką

wykorzystano była ankieta, a narzędziem badawczym kwestionariusz ankiety. W bada-

niach wzięło udział 90 osób z tego 90% stanowiły studentki, a 10% studenci.

W  środowisku społecznym stereotypy są  powszechne i  mają ogromny wpływ

na ocenę innych osób dlatego też ważnym jest zgłębienie wiedzy dotyczącym ich stoso-

wania oraz jaki ma ona wpływ na stosunek do osób niepełnosprawnych. Na podstawie

zadanych pytań starano się dowiedzieć, czy badane osoby posiadają wiedzę o stereoty-

pach, czy posługują się nią w ocenie innych, dlaczego się nią posługują oraz jakie to ma

znaczenie ma ich stosunek do osób niepełnosprawnych. Badani respondenci w 93%

odpowiedzieli, że znane jest im pojęcie „stereotypu”. Udzielając odpowiedzi na pyta-

nie dlaczego ludzie posługują się stereotypami? – 100% badanych uważa, że ułatwiają

one ocenę innych ludzi w uproszczony i szybki sposób. Wśród badanych 80% uważa,

że w społeczeństwie istnieje powszechnie przyjęty stereotyp osoby niepełnosprawnej.

10% uważa, że nie ma takiego i tyle samo osób nie ma zdania na ten temat. Spośród

badanych studentów 90% uważa, że w ocenianiu osoby niepełnosprawnej posługu-

jemy się stereotypami (10% badanych nie ma zdania na ten temat). Badani studenci

jednogłośnie (100%) uważają, że powszechnie przyjęty stereotyp wpływa na stosunek

do osób niepełnosprawnych.

Wydaje się również ciekawe to, gdzie badani spotykają się z poglądami do-

tyczącymi osób niepełnosprawnych. Najczęściej respondenci wymienili w  ko-

lejności: media (90%), prasę (50%), rodzinę (20%), znajomych (10%) Głównym

źródłem informacji o osobach niepełnosprawnych badani są w kolejności: media

14

M.Szopski, op.cit., s. 76.

15

Todd, D. Nelson, op.cit., s. 33.

Stereotypy i uprzedzenia wobec osób niepełnosprawnych

383

(80%), prasa (30%), znajomi (20%) i rodzina (10%). W odczuciu 50% badanych

obraz osoby niepełnosprawnej, który przedstawiony jest w mediach i prasie uka-

zuje ich rzeczywiste i prawdziwe oblicze, i tyle samo 50% uważa, że obraz ten jest

nieprawdziwy.

W badaniach starano się również określić stosunek studentów do osób niepeł-

nosprawnych. Zapytano ich, czy gdyby byli przedsiębiorcami to zatrudniliby oso-

by niepełnosprawne? – 100% respondentów podało twierdzącą odpowiedz. Badani

również nie mieliby nic przeciwko temu, aby ich sąsiadem była osoba niepełno-

sprawna lub żeby ich własne dzieci bawiły się lub kolegowały z dziećmi niepeł-

nosprawnymi (100% odpowiedzi). Chcąc uzyskać informację czy respondenci po-

strzegają niepełnosprawność jako problem społeczny zadano w tym celu pytanie.

W opinii 89% badanych Polska jest krajem, w którym niepełnosprawność stanowi

poważny problem społeczny, 10% ogółu badanych tak nie uważa a tylko 1% nie ma

zdania na ten temat. W odczuciu 90% badanych osób uważa, że w ich miejscu za-

mieszkania nie ma bardzo dużo osób niepełnosprawnych, a 10% badanych jest od-

miennego zdania. W swojej najbliższej dzielnicy zamieszkania, 10% badanych osób

spotyka osoby niepełnosprawne, a 90% badanych rzadko. Wszyscy badani studenci

uważają, że społeczeństwo posługuje się stereotypami i uprzedzeniami w stosunku

do osób niepełnosprawnych.

Zakończenie

Z uprzedzeniami i stereotypami można walczyć na każdej płaszczyźnie życia,

a  dotyczą one dalszego i  bliższego środowiska. Odmienność od  standardowego,

typowego modelu osoby jest przez ludzi krytycznie oceniana. Patrząc na  osobę

niepełnosprawną często spostrzegamy ją tylko z perspektywy jej inności. U więk-

szości osób, które znajdują się jedynie przypadkowo w towarzystwie osoby niepeł-

nosprawnej budzi się uczucie współczucia czy litości. Istnieją wśród nas również

pozytywne stereotypy osób niepełnosprawnych. Postrzegane są  jako osoby spo-

kojne, bez nałogów i nie posiadające innych problemów poza własnym ogranicze-

niem. Wśród zdrowych osób istnieje przekonanie, że osób niepełnosprawnych jest

niewiele i są to pojedyncze przypadki, jednakże biorąc dane statystyczne to 3,8%

ogółu ludności stanowią osoby niewidome, 0,13% to osoby głuche, a upośledzo-

nych w Polsce jest 474 000 osób

16

.

Obecnie osoby niepełnosprawne spotyka się coraz częściej na  ulicach, w  skle-

pach, kinach, kawiarniach. Powstaje wiele czasopism zaadresowanych do osób niepeł-

nosprawnych. W Polsce pracuje tylko 16% osób z niepełnosprawnością, czyli około

550 000. Chociaż wprowadza się nowe rozwiązania zmienia się ustawę o rehabilitacji,

wydaje pieniądze to jednak zatrudnienie osób z niepełnosprawnością stanowi w dal-

szym ciągu poważny problem. Ze stereotypami i uprzedzeniami wobec osób niepełno-

sprawnych jeszcze długo będzie trzeba walczyć, aby spełniły się słowa Marii Grzego-

rzewskiej: „nie ma kaleki – jest człowiek”.

16

J. Doroszewska, Pedagogika specjalna, Wrocław 1981

Grażyna Durka

384

Bibliografia

1. Doroszewska J., Pedagogika specjalna, Wrocław 1981.

2. Mądrzycki T., Deformacje w spostrzeganiu ludzi, Warszawa 1986.

3. Macrae N.N., Charles Stangor, Miles Hewstone, Stereotypy i uprzedzenia, Gdańsk

1999.

4. Nelson D.T., Psychologia uprzedzeń, Gdańsk 2003.

5. Reszke I., Wobec bezrobocia: opinie, stereotypy, Katowice 1999.

6. Schaff A., Stereotypy a działanie ludzkie, Warszawa 1981.

7. Szopski M., Komunikowanie międzykulturowe, Warszawa 2005.