F. Wojciechowski, Stereotypy i uprzedzenia a proces normalizacji życia osób z niepełnosprawnością [w:]Konteksty teoretyczne. red. Górniewicz, Krause, wyd. UWM, Olsztyn 2004
Charakterystyczną cechą współczesnej cywilizacji jest zwiększenie się liczby osób, które nie są w stanie samodzielnie rozwiązywać swoich problemów na skutek wrodzonych wad organicznych, urazów, przebytych chorób - jednostek z odchyleniami od normy, najczęściej mniej sprawnych lub niepełnosprawnych.
Niepełnosprawność - jest fenomenem częściowych ograniczeń przystosowania człowieka do określonych warunków
Zmiany w perspektywach dla osób niepełnosprawnych w krajach rozwiniętych zmieniły się w drugiej połowie ubiegłego stulecia. Następowały w różnych momentach, i odmiennym tempie, ewaluowały zawsze w podobnym kierunku. OD SEGREGACJI I DYSKRYMINACJI DO PEŁNEGO UCZESTNICTWA I RÓWNOŚĆI.
Chodziło głównie o ukształtowanie takiego systemu prawnego i społecznego, w którym z jednej strony osoby posiadałyby takie same prawa, jak pozostali członkowie społeczeństwa z drugiej zaś - miałyby także pewne zobowiązania wobec niego.
Ważnym elementem jest odrzucenie kategoryzacji osób niepełnosprawnych, wprowadzając przykładowo jeden uniwersalny termin; dzieci ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi, czy też - jednostki z trudnościami w uczeniu się.
Człowiek z niepełnosprawnością - myślenie stereotypowe a skłonności do zbiorowych uprzedzeń
Określona dysfunkcja jest pewnym zjawiskiem przebiegającym w sferze społecznej. Zastępuje to wewnętrzny punkt widzenia przez spojrzenie zewnętrzne, zorientowane pośrednio na aspekcie doświadczenia stanu niepełnosprawności.
Osoba niepełnosprawna egzystując w różnych ekosystemach o złożonym charakterze kontekstu ludzkiego, może napotykać w związku z tym na wielorakie utrudnienia. Ich źródłem stają się czynniki tkwiące zarówno w niej samej, jak i jej otoczeniu. Daje się wyraźnie wyróżnić ich obiektywny i subiektywny wymiar.
Obiektywny - sprowadza się zasadniczo do rozmiarów sytuacji problemowej w aspekcie indywidualnym oraz realnego wsparcia ze strony instytucji rehabilitacyjnych i środowiskowej sieci zabezpieczeń;
Subiektywny - odnosi się do sposobu definiowania własnej sytuacji a także barier - i to nie tylko architektonicznych, ale przede wszystkim psychologicznych i społecznych.
Rodzaj i stopień upośledzenia w praktyce społecznej służy za kryterium negatywnej selekcji diagnostycznej. wg.C.CCunninghama najbardziej typową reakcją na inność jest reakcja obronna. Postrzega się osobę niepełnosprawną jako zagrażającą - zaburzającą pewien porządek i równowagę w danym systemie społecznym. Dąży się jeśli nie do wyeliminowania to do naprawienia tego co jest w niej odmienne.
Z tej perspektywy upośledzenie - jawi się więc nie jako wewnętrzna cecha osobowości, lecz jako specyficzny przypadek interakcji z otoczeniem w którym określone cechy stają się wadami wobec specyficznego zbioru wymagań.
Stereotypy jako umysłowe reprezentacje świata wpływają na to, jakich informacji dotyczących różnych grup społecznych człowiek poszukuje, a także, jakie informacje zauważa i zapamiętuje. Znaczenie stereotypów w podejściu otoczenia społecznego do jednostek określonych jako inne, nietypowe wydaje się szczególne, a konsekwencje tych stereotypów dla osób naznaczonych może być wyjątkowo bolesne.
Stereotypy funkcjonujące w przestrzeni kulturowej dają ta podstawę do określonych oczekiwań w sytuacjach, w których bezpośrednio zetkniemy się z człowiekiem o innych warunkach rozwoju. (np. R.A. Scott, w taki sposób charakteryzował stereotyp niewidomego: bezradność, zależność, uległość, melancholia, pogrążenie w myślach, estetyzm) - to cechy, których zdrowy rozsądek nakazuje nam oczekiwać od osoby niewidomej. W efekcie od „innych” oczekuje się postępowania zgodnego często z mylnymi wyobrażeniami.
Konsekwencje stereotypów:
- mogą być traktowane jako rzeczywiste zestawy cech lub zachowań poszczególnych kategorii osób
- sprawiają, że pojawia się tendencja do oczekiwania nieodpowiedniego zachowania danej osoby oraz interpretowania określonych sytuacji jak i przejawów dewiacji,
- powodują, że dochodzi do odrzucenia przez społeczną widownię osób odpowiadających stereotypom dewiacyjnym,
- stanowią podstawę, do prowadzenia negatywnej selekcji jednostek, które zostaną formalnie naznaczone piętnem inności.
Jedną z tradycyjnych właściwości stereotypów była ich swoista sztywność - bardziej wyrazista niż w przypadku innych uogólnień. Może to sprawiać, że stają się one sposobami spostrzegania różnic między grupami (w naszym przypadku sprawni - niepełnosprawni), a także silna skłonność do uprzedzeń międzygrupowych.
Ważne jest by stereotypy nie kierowały myśleniem, nie były źródłem uprzedzeń, a więc skłonnością do nieuzasadnionych negatywnych postaw.
ETYKIETA - może wynikać z perspektyw etykietującego, może być traktowana jako neutralna, opisowa, lub jako diagnoza naukowa, lecz w istocie jest czymś więcej. Wkłada ona osobę w kategorię, która jest wypełniona społecznymi znaczeniami i uprzedzeniami.
Istotna dla praktyki pedagogicznej staje się praca na przełamaniem stereotypów na temat tego, czym jest norma tkwiąca w świadomości społecznej. Ważne jest zerwanie z niechlubną tradycją wyznaczania tym osobom miejsca do życia jakby na uboczu.
Proces normalizacji życia. Próba określenia desygnatu
Życie w sytuacji niepełnej sprawności wymaga przystosowania się do tak wyznaczonej rzeczywistości, by przeciwdziałać różnym formom deprywacji obiektywnej i subiektywnej wyrażonej przykładowo przez obszary biedy czy nadmiernego uzależnienia od systemu świadczeń społecznych. Najbardziej istotna jest sytuacja gdy jednostka doświadcza utraty poczucia znaczenia siebie jako podmiotu. - > W tym przypadku powiązanie między uszkodzeniem somatycznym organizmu a poczuciem utraty znaczenia jako specyficznym osobowym doświadczeniem, wydaje się stanowić dość istotne ogniwo reakcji psychologicznej, ukazujące aspekt wyobrażenia o sobie w relacji ze światem zewnętrznym.
Człowiek i rzeczywistość
Człowiek odnajduje siebie w rzeczywistości która stwarza: rzeczywistość, w której żyje staje się zarówno instancją jak i podnietą działania. Podmiotowość sprawdza się w świecie przedmiotowy, z kolei świat przedmiotowy zostaje przyswojony przez przedmiot.
Osoba niepełnosprawna, rozumienie własnej sytuacji
Przygotowanie jednostki niepełnosprawnej do zrozumienia własnej sytuacji, stworzenia warunków do określonego poziomu samoakceptacji ma nie tylko uodpornić na ewentualne negatywne reakcje ze strony otoczenia, ale prowadzić do racjonalizacji funkcjonowania w określonych sferach życia. - Niekorzystne procesy przebiegające w tym zakresie mogą nawet doprowadzić do niepożądanych zjawisk automarginalizacji, a więc samoograniczenie perspektyw oraz wyznaczenie sobie miejsca na marginesie życia.
Należy więc odejść od tradycyjnego określenia niepełnosprawności jako wymiaru wyłącznie osobistej tragedii dopatrując się w niej również pewnego źródła dyskryminacji w wychowaniu, zatrudnieniu, w dostępie do miejsc publicznych.
Trzy podstawowe rodzaje dyskryminacji:
(odnosząc się do obowiązujących praw człowieka)
Dyskryminacja wynikająca z złych intencji (celowa dyskryminacja)
Celowo zróżnicowane traktowanie
Odwrotny skutek (pośrednia systemowa dyskryminacja) - polega na stosowaniu całkowicie neutralnych polityk lub praktyk, które mają przeciwny wpływ na członków grup mniejszościowych.
W walce z dyskryminacją bierze się przede wszystkim pod uwagę dążenie do paternalistycznego i opiekuńczego traktowania niepełnosprawnych.
Ważna dla podkreślanie społeczno kulturowych wymiarów upośledzenia okazuje się wiedza na temat ludzi niepełnosprawnych, która na ogół jest bardzo niewielka. Sytuacja ta ma także konsekwencje praktyczne. Mimo wzrastającej akceptacji modeli integracyjnych, pełnego uczestnictwa osób niepełnosprawnych , równości i autonomii, nadal można zaobserwować pewne dystanse, szczególne jeśli chodzi o gotowość do wchodzenia z osobami niepełnosprawnymi w bliskie relacje interpersonalne.
Proces normalizacji dewiacji - jednostka zaczyna traktować jako normalne i akceptowalne to, co początkowo uderzało ją jako nienaturalne, dewiacyjne.
Mechanizm normalizacji - polega na stopniowym „oswajaniu” uczestników interakcji z faktem odchylenia od normy jednego z partnerów. W efekcie otoczenie przestaje z czasem postrzegać daną jednostkę przez pryzmat jej dewiacyjnego statusu. W procesie tym wyróżnia się trzy podstawowe fazy:
Faza fikcyjnej akceptacji - następuje pozorna akceptacja wynikająca z pewnej kurtuazji . W tej sytuacji partnerzy interakcji zdają sobie sprawę z anomalii jednego z członków grupy ale zachowują się tak, jakby tego faktu nie dostrzegali;
Faza przejścia - ma miejsce wówczas gdy dochodzi do wzajemnego przejmowania ról między dewiantem a otoczeniem. (osiągnięte zostaje gdy otoczenie zaczyna postrzegać go przez pryzmat także innych jego cech, nie tylko odmiennych)
Faza instytucjonalizacji znormalizowanych interakcji - mechanizm ten polega na uznaniu dewiacji za fragment osobowości - tu człowiek z pewną niepełnosprawnością. To znaczy za coś, co wprawdzie posiada, lecz co nie przeszkadza w normalnych kontaktach z nimi. Różnica między pierwszą fazę polega na prawdziwej akceptacji osoby niepełnosprawnej, pomimo odmienności cech, a nie tylko pozorowanie tej normalności.
Uczenie się, oraz potencjalna zmiana stereotypów są przede wszystkim rezultatem nabywania przez jednostkę informacji poprzez bezpośrednie kontakty z członkami innych grup. Np. w zespole integracyjnym po pewnym czasie dziecko niepełnosprawne przestaje być tym niewidomym, kalekim , głuchym - staje się po prostu Karolem, Marią itd.
Pozytywne zakończenie procesu normalizacji dewiacji stwarza podstawę do normalności postępowania. Wyraża się ono w kreowaniu normalnych warunków do życia w podstawowych ekosystemach h, tj. środowisku rodzinnym, szkolnym, zawodowym, lokalnym, i w czasie wolnym. Wyznacza także stworzenie takiego systemu usług dla wszystkich obywateli, nie wyłączając grupy osób niepełnosprawnych.
Zamysłem jest nie tyle zbliżenie ludzi niepełnosprawnych do stanu normy, ale uczynienie warunków ich życia normalnymi, jak tylko jest możliwe - uwzględniając stopień dysfunkcji i wynikające stąd konsekwencje.
Podstawowe sposoby pomocy osobą niepełnosprawnym obejmują dwa obszary:
Ograniczenie skutków niepełnosprawności - zwiększenie autonomii osobistej jednostki, jej zdolności do samosterowania wyodrębnienia siebie jako istoty tożsamej z sobą. Takie podejście można uznać za indywidualną formę samorealizacji, dzięki której możliwa staje się autokreacja własnej linii zachowania, prowadząca do przezywania własnego życia zgodnego z osobistymi wartościami, celami, standardami.
Oddziaływania na tzw. sieć społeczną w kierunku zmiany istniejących stereotypów oraz optymalizacji rozwiązań systemowych.
Wszelkie przedsięwzięcia na rzecz normalizacji są z jednej strony wyrazem korzystnie zmieniającej się świadomości społecznej w sferze postaw, z drugiej zaś efektywnym środkiem oddziaływań na tę świadomość.
Podejście edukacyjne staje się przydatne z punktu wiedzenia udzielania osobom niepełnosprawnym specjalnej pomocy. Właściwe odczytanie adekwatny sposób postępowania zmniejszają do minimum niepełnosprawność psychospołeczną mimo istnienia w dalszym ciągu niepełnosprawności biologicznej.
Ważna jest więc zdolność widzenia Człowieka, a nie tylko jego upośledzenia. Wtedy możliwe staje się dopiero ujmowanie tego zagadnienia w taki sposób, że wiedzenie różnic służy jedynie temu, by je w sposób racjonalny niwelować.
1