Konserwacja przeciwdrobnoustrojowa leków
Zygmunt Muszyński1, Magdalena Ratajczak1
Katedra i Zakład Bakteriologii Farmaceutycznej Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu zewnętrznie. Substancja o właściwościach bakterio-Antimicrobial preservation of pharmaceuticals · The drug bójczych musi niszczyć drobnoustroje, które mo-contamination with microorganisms may be both a source and medium głyby dostać się do leku podczas jego stosowania.
of patient infection. Chemical preservation of drugs aims at either Takie substancje dodaje się przede wszystkim do le-keeping them sterile or maintaining the specified microbiological ków jałowych, np. preparatów do oczu, rzadziej in-purity by protecting them against secondary contamination and the iekcyjnych oraz niektórych środków stosowanych
development of microorganisms during storage and usage of the drug zewnętrznie [3, 6, 7].
e.g. from the multiple usage packages such as eye drops. The research Rozwój drobnoustrojów zależy od wielu czyn-included test microorganisms, the preparation of tested suspension, ników związanych z samym lekiem, należy wśród
chemical characteristics, methods of research in preservation test and nich wymienić skład leku, jak np. składniki pocho-acceptance criteria of antimicroorganism activity evaluation during the dzenia biologicznego, postać leku – bakterie lepiej
28 days of conducting the preservation test for the parenteral and eye się rozmnażają w leku płynnym niż np. w maści,
pharmaceuticals, topical and oral preparations.
a ich rozwój zależy od typu emulsji O/W lub W/O,
Keywords: preservation, chemicals, effectiveness, acceptance criteria oraz właściwości hydrofobowych. Ważnym czynnikiem są również warunki produkcji oraz stopień
ochrony leku przed wtórnym zanieczyszczeniem
mikrobiologicznym. Związek chemiczny, aby mógł
Konserwacja leków ma na celu zachowanie ja-
łowości lub wymaganej czystości mikrobio-
służyć do konserwacji, musi odpowiadać określo-
logicznej leku przez cały okres jego przydatności
nym wymaganiom ustalonym z punktu widzenia
oraz ochronę gotowego leku przed wtórnym zanie-
bezpieczeństwa chorego i zachowania odpowied-
czyszczeniem i rozwojem drobnoustrojów podczas
niej jakości leku.
przechowywania lub pobierania z opakowań prze-
znaczonych do wielokrotnego użytku [1, 2].
Cechy dobrego środka konserwującego
Konserwację zaleca się, gdy postać lub skład leku
wg [2–4]
sprzyjają przeżyciu i rozwojowi drobnoustrojów,
stosuje się ją zarówno dla preparatów jałowych np.
– Cechy związku:
kropli ocznych, jak i tych, dla których jałowość nie
• rozpuszczalność w leku w wymaganym do kon-
jest wymagana. Zanieczyszczenie leku drobnoustro-
serwacji stężeniu,
jami może być źródłem zakażenia u pacjenta leczo-
• właściwości lipofilowe i hydrofilowe,
nego danym preparatem, może także spowodować
• brak zapachu, smaku i barwy,
rozkład substancji czynnych zawartych w leku, co
• trwałość i aktywność bójcza w środowisku
może ograniczyć jego przydatność terapeutyczną.
o różnym pH i temperaturze,
Dodawanie środków konserwujących nie może jed-
• brak wpływu na działanie farmakologiczne
nak zastępować Zasad Dobrej Praktyki Wytwarza-
leku nawet w czasie długiego przechowywa-
nia (GMP) [3–5].
nia,
Środki konserwujące to substancje chemiczne,
• odporność na działanie światła i tlenu;
które dodane do leku zabezpieczają go przed rozwo-
– Działanie na drobnoustroje:
jem drobnoustrojów. Mogą to być substancje bak-
• działanie w niskich stężeniach,
teriostatyczne, uniemożliwiające rozmnażanie się
• szybkie działanie przeciwbakteryjne,
drobnoustrojów obecnych w lekach, dla których nie
• trudności w wytwarzaniu form opornych;
jest wymagana jałowość lub dostających się do leku
– Działanie na organizm człowieka:
podczas jego nieaseptycznego stosowania. Dotyczy
• brak działania toksycznego, alergizującego
to głównie preparatów doustnych oraz stosowanych
i drażniącego.
132
Tom 65 · nr 2 · 2009
Do chwili obecnej nie znaleziono związku che-
konserwujących np. na
micznego, który w pełni odpowiadałby wszystkim
pałeczkę Pseudomonas
Konserwacja leków
tym wymaganiom, każdy ze stosowanych ma pewne
aeruginosa kroplach do
ma na celu zachowanie
ograniczenia. Niektóre ze znanych związków przeciw-
oczu [3–5, 14].
jałowości lub wymaganej
bakteryjnych są bliższe tym wymaganiom i znalazły
czystości mikrobiologicznej
zastosowanie w konserwacji leków. Środki konser-
Fenol i jego
leku przez cały okres jego
wujące wywodzą się z grupy substancji o działaniu
pochodne
przydatności oraz ochronę
przeciwbakteryjnym, stosowanych w dezynfekcji, an-
gotowego leku przed
tyseptyce, a niekiedy także w chemioterapii. Nale-
Fenol to substan-
wtórnym zanieczyszczeniem
żą do różnych grup chemicznych i różny jest zakres
cja stała, rozpuszczal-
i rozwojem drobnoustrojów
ich działania. W stężeniach stosowanych do konser-
na w wodzie w ilości
podczas przechowywania
wacji leków spełniają podstawowe zadania – unie-
6,7%. Jest używany do
lub pobierania z opakowań
możliwiają rozwój drobnoustrojów, czyli działają
konserwacji surowic
przeznaczonych
bakteriostatycznie lub zabijają drobnoustroje – dzia-
i szczepionek oraz he-
do wielokrotnego użytku.
łają bakteriobójczo [2, 5].
paryny w stężeniu od
0,4 do 0,5%. W zakresie
Formy leków, w których należy stosować
pH 3–6 0,2% stężenie fenolu wystarcza do konserwa-
chemiczne środki konserwujące wg [4, 5]
cji insuliny cynkowo-protaminowej. Fenol najskutecz-
niej działa w środowisku kwaśnym, jego siła działania
– leki do oczu z wyjątkiem pojemników jednodaw-
obniża się w obecności substancji organicznych i ole-
kowych [8–10]
jów, a zwiększa w obecności chlorku sodowego lub
– roztwory iniekcyjne i zawiesiny (pojemniki wielo-
oleinianu sodowego oraz alkoholi. Wykazuje działa-
dawkowe, surowice i szczepionki np. autoszcze-
nie na formy wegetatywne pałeczek Gram-ujemnych
pionki, organopreparaty) [11]
– w stężeniu polecanym do konserwacji niszczy je
– krople do nosa [3]
w czasie do 8 godzin. Nie działa na grzyby i formy
– leki doustne [12, 13]
przetrwalnikowe bakterii. Silniejsze działanie prze-
– roztwory leków stosowanych zewnętrznie oraz ma-
ciwbakteryjne wykazują alkilowe pochodne fenolu,
ści o charakterze emulsji np. typu O/W i W/O [3].
a jego działanie wzmaga się po wprowadzeniu do
jego cząsteczki atomu chlorowca. Z pochodnych feno-
Czynniki warunkujące skuteczność działania
li wymienia się przede wszystkim krezole, chlorokre-
środka konserwującego [2, 3, 5, 14]
zole oraz heksachlorofen, obecnie wycofany z użytku
z powodu działania toksycznego. Krezole są bójcze
Środki konserwujące wykazują różną aktyw-
dla form wegetatywnych bakterii, ale źle rozpuszczal-
ność i różny zakres działania przeciwdrobnoustro-
ne w wodzie, co ogranicza ich zastosowanie. Są sto-
jowego. Jest to związane z ich budową chemiczną
sowane do konserwacji szczepionek w stężeniu 0,5%
i mechanizmem działania na żywą komórkę. Dlate-
i surowic w stężeniu 0,3–0,4%.
go w różnym pH lub różnym składzie środowiska
konserwanty mogą być skuteczne w stosunku do
Alkohole i ich pochodne
pewnych grup drobnoustrojów. Stopień aktywno-
ści zależy także od stężenia danego konserwantu.
Z alkoholi, które znalazły zastosowanie w konser-
Drobnoustroje charakteryzują się określonymi wła-
wacji leków należy wymienić: alkohol etylowy, ben-
ściwościami gatunkowymi wynikającymi z cech ich
zylowy, glikol propylenowy, chlorobutanol i alkohol
metabolizmu oraz obecnych w nich enzymów, i to
fenyloetylowy. Alkohol etylowy w stężeniu 25% jest
decyduje o stopniu i rodzaju wrażliwości na niszczą-
stosowany do konserwacji szczepionek, alkohol ben-
ce je związki chemiczne. Z punktu widzenia potrzeb
zylowy w stężeniu 1–3% używany jest do konserwacji
konserwacji różnych grup leków najważniejsza wy-
roztworów przeznaczonych do iniekcji. Chlorobuta-
daje się aktywność w stosunku do pałeczek Gram-
nol w stężeniu 0,2–0,5% jest polecany do konserwa-
-ujemnych Pseudomonas aeruginosa w lekach do
cji kropli i maści do oczu, kropli do nosa i niektórych
oczu, rodzaju Pseudomonas i gronkowców w le-
leków parenteralnych. Najsilniej działa na drobno-
kach dermatologicznych oraz grzybów w lekach do-
ustroje Gram-ujemne, słabiej na Pseudomonas aeru-
ustnych.
ginosa, przy zastosowaniu w stężeniu 0,5% niszcząc
Najczęściej stosowane środki konserwujące na-
je w czasie około 1 godziny.
leżą do grupy fenoli, alkoholi, kwasów organicznych,
biguanidów, organicznych związków rtęciowych
Kwasy
i czwartorzędowych zasad amoniowych, możliwe
jest wykorzystanie działania wspomagającego EDTA
Spośród kwasów używanych w konserwacji na-
lub addycji czy synergizmu dla działania środków
leży wymienić kwas benzoesowy, dehydrooctowy,
Tom 65 · nr 2 · 2009
133
sorbowy i borowy. Kwasy należą do środków konser-fenylortęciowy oraz etylortęciotiosalicylan sodu (tio-
wujących używanych głównie do leków podawanych
mersal). Tiomersal jest bardzo dobrze rozpuszczalny
doustnie oraz do stosowania zewnętrznego w posta-
w wodzie, do konserwacji polecany w stężeniach od
ci maści i zasypek, są bardzo aktywne w niskich pH.
0,1 do 0,001%, używany do konserwacji kropli do oczu
Działają głównie na grzyby oraz na niektóre bakte-
głównie z antybiotykami. Działa skutecznie na formy
rie. Kwas benzoesowy jest polecany do konserwacji
wegetatywne bakterii, silniej na drobnoustroje Gram-
w stężeniu od 0,04 do 0,2%,optimum jego działania
-dodatnie niż Gram-ujemne.
przeciwbakteryjnego przypada na pH poniżej 5. Kwas
sorbowy jest stosowany głównie do zahamowania
Czwartorzędowe związki amoniowe
rozwoju pleśni i drożdży w stężeniu od 0,05 do 0,2%.
Używa się go do konserwacji leków doustnych, np. sy-
Najczęściej do konserwacji stosuje się chlorek i bro-
ropów, maści i emulsji.
mek benzalkoniowy oraz cetrimid. Ich zastosowanie
ogranicza łatwość, z jaką bakterie (np. pałeczka Pseu-
Estry kwasu p-hydroksybenzoesowego
domonas aeruginosa) nabywają na nie oporność oraz
(parabeny, nipaginy, aseptiny)
to, że są łatwo adsorbowane np. przez gumę i tworzy-
wa sztuczne, co ma znaczenie podczas przechowy-
Środki te są znane jako związki o działaniu prze-
wania leków w opakowaniach z tworzyw sztucznych
ciwbakteryjnym od lat 30. XX wieku. Do konserwacji
z zatyczką gumową. Zaletą czwartorzędowych związ-
leków używane są estry metylowy, propylowy i bu-
ków amoniowych jest ich mała toksyczność i szybkie
tylowy. Znalazły one zastosowanie w lekach do oczu
działanie bakteriobójcze. Są stosowane w konser-
w stężeniach 0,065–0,15% oraz w maściach i lekach
wacji preparatów do użytku zewnętrznego i leków
doustnych w stężeniu 0,5%. Zaletą nipagin jest mała
do oczu.
toksyczność i działanie w szerokim zakresie pH (4–8).
Nie tworzą niezgodności recepturowych, toteż moż-
Bronopol
na je dodawać do wielu leków. Wadą nipagin jest ich
ograniczona rozpuszczalność, dlatego stężenia moż-
Jest to związek dobrze rozpuszczalny w wodzie, ak-
liwe do stosowania w lekach okazały się tylko bakte-
tywny wobec licznych bakterii Gram-dodatnich i Gra-
riostatyczne.
m-ujemnych. Działa aktywnie w środowisku kwaśnym
w stężeniu 0,2–0,5%, a podwyższenie temperatu-
Organiczne związki rtęci
ry zwiększa jego działanie. W stężeniach używanych
w konserwacji jest mało toksyczny i nie ma działania
Spośród związków rtęci w praktyce farmaceutycz-
drażniącego, dlatego jest używany jako środek kon-
nej znalazły zastosowanie połączenia organiczne, po-
serwujący w maściach i kosmetykach.
nieważ zawierają trudno uwalniający się jon rtęci,
są aktywniejsze od nieorganicznych, mało toksycz-
Chlorheksydyna
ne i mało drażniące. Mechanizm działania przeciw-
bakteryjnego związków rtęci polega na ich łączeniu
Znalazła szerokie zastosowanie w medycynie za-
z białkami komórki bakteryjnej. Są polecane do kon-
równo ze względu na właściwości przeciwbakteryj-
serwacji leków do oczu, rzadziej roztworów iniekcyj-
ne i małą toksyczność. Najlepiej działa w środowisku
nych – np. autoszczepionek. Sole fenylortęciowe są
o lekko alkalicznym pH. Jest stosowana głównie do
polecane do konserwacji kropli ocznych i innych leków
konserwacji leków do oczu, kropli do nosa, leków ze-
wielodawkowych. Najczęściej stosuje się azotan feny-
wnętrznych i doustnych w stężeniu od 0,01 do 0,05%
lortęciowy w stężeniu 0,002%, rzadziej boran, octan
w postaci dwuglukonianu lub dwuoctanu. Działanie
bakteriobójcze chlorheksydyny jest bardzo wolne,
Tabela 1. Zalecane mieszaniny środków konserwujących
a drobnoustroje szybko stają się nań oporne, toteż jej
do leków do oczu wg FP V (1996)
zastosowanie jest ograniczone. Zalecane jest jej sto-
sowanie w mieszaninie z innymi związkami przeciw-
I
bromek benzalkoniowy
0,005%
bakteryjnymi.
octan chlorheksydyny
0,01%
II
bromek benzalkoniowy
0,005%
Środki konserwujące zalecane
alkohol β-fenyloetylowy
0,4%
do stosowania w lekach do oczu
III
boran fenylortęciowy
0,001%
alkohol β-fenyloetylowy
0,4%
W polskich badaniach doświadczalnych przeprowa-
dzono analizę mikrobiologicznej skuteczności związ-
IV
tiomersal
0,02%
ków konserwujących stosowanych w 30 najczęściej
alkohol β-fenyloetylowy
0,4%
wytwarzanych lekach do oczu z uwzględnieniem kry-
V
boran fenylortęciowy
0,001%
terium mikrobiologicznego, jak również niezgodności
134
Tom 65 · nr 2 · 2009
recepturowych. Listę zalecanych dla leków do oczu
Tabela 2. Wybrane synergistyczne połączenia związków konserwujących mieszanin środków konserwujących przedstawiono
i EDTA wg [2, 3, 5, 15, 16]
w tabeli 1, wybrane synergistyczne połączenia środ-
Stężenie
Stężenie
ków konserwujących i EDTA – w tabeli 2.
Związek konserwujący
Połączenie
[%]
[%]
chlorek
0,01
azotan fenylortęciowy
0,001
Alfabetyczny wykaz środków
benzalkoniowy
0,01
chlorbutanol
0,5
konserwujących, mogących wchodzić
0,005
chlorheksydyna
0,002
w skład produktów leczniczych,
wg załącznika do rozporządzenia ministra
0,005
β-fenyloetanol
0,4
zdrowia z dnia 16 stycznia 2003 r. w sprawie
0,01
EDTA
0,05
środków konserwujących, barwników
0,01
EDTA, cetrimid
0,1
i przeciwutleniaczy, które mogą wchodzić
bromek
0,01
EDTA
0,05
w skład produktów leczniczych
benzalkoniowy
0,005
chlorheksydyna
0,002
0,005
β-fenyloetanol
0,4
– alkohole: benzylowy, etylowy, fenyloetylowy, izo-
0,005
bronopol
0,05
propylowy, chlorobutanol,
chlorheksydyna
0,002
chlorek lub bromek
0,005
– chlorek i bromek benzalkoniowy,
benzalkoniowy
– bromek benzododecyniowy,
0,01
bronopol
0,05
– bronopol,
– cetrimid,
0,01
β-fenyloetanol
0,4
– chlorek benzoksoniowy, benzetoniowy i cetylopi-
0,01
EDTA
0,05
rydyniowy,
chlorokrezol
0,05
– chlorowodorek, dwyglukonian i octan chlorheksy-
chlorokrezol
0,05
β-fenyloetanol
0,4
dyny,
EDTA
0,05
– fenol,
chlorbutanol
0,5
β-fenyloetanol
0,4
– fenoksyetanol,
EDTA
0,05
– krezol, chlorokrezol,
nipagina M + P
0,065
– glikol propylenowy,
β-fenyloetanol
0,4
– p-hydroksybenzoesany – benzylu, butylu, etylu,
azotan i boran
0,004
β-fenyloetanol
0,4
fenylortęciowy
metylu i propylu,
– kwasy: benzoesowy i jego sól sodowa, dehydrooc-
azotan
0,002
β-fenyloetanol
0,4
fenylortęciowy
towy i jego sól sodowa, propionowy i jego sole so-
EDTA
0,05
dowa i wapniowa, sorbowy i jego sole potasowa,
mertiolat
0,01
β-fenyloetanol
0,4
sodowa i wapniowa,
bronopol
0,2
β-fenyloetanol
0,4
– sole fenylortęciowe, np. boran, azotan, octan,
– tiomersal (etylortęciotiosalicylan sodu),
– tymol.
(tabela 3), wymagane inokulum wprowadzane do
leku, czas kontaktu szczepu z lekiem, pożądany sto-
Badanie skuteczności ochrony
pień przeżycia drobnoustrojów, czas trwania i liczbę
przeciwdrobnoustrojowej – test konserwacji
przeprowadzonych badań. Do badań wybrano bak-
[2, 3, 5]
terie Gram-dodatnie i Gram-ujemne, drożdże i ple-
śnie, biorąc pod uwagę drobnoustroje chorobotwórcze
W badaniu miesza się badany preparat, najlepiej
i drobnoustroje będące ogólnym wskaźnikiem stanu
w końcowym pojemniku, z określonym inokulum
higienicznego oraz mogące wpływać na procesy roz-
odpowiednich drobnoustrojów (tabela 3), inkubu-
kładu leku. Test konserwacji, poza kryteriami mikro-
je go w określonej temperaturze, pobiera się prób-
biologicznymi, bywa rozumiany także jako badanie
ki z pojemnika w ściśle określonych odstępach czasu
oceniające trwałość środka konserwującego w czasie,
i oznacza się w nich jkt/ml – liczbę żywych komórek
dające także pośrednie informacje o jego rozkładzie
drobnoustrojów.
i adsorpcji. Zwraca się uwagę na zależność tych zjawisk
W razie potrzeby przedstawiony w tabeli wykaz
od wielu czynników, a zwłaszcza zależność stopnia
może być poszerzony o inne drobnoustroje, reprezen-
adsorpcji i rozkładu środka konserwującego od stop-
tujące możliwe zanieczyszczenia leku lub preparatu
nia zanieczyszczenia leku. Jakość konserwacji i jej sku-
w czasie jego produkcji, transportu, przechowywania
teczność można ocenić również przez badanie ubytku
i stosowania, jak np. pałeczka Listeria spp. dla suple-
środka konserwującego po zastosowaniu sztucznego
mentów diety [3].
zanieczyszczenia preparatu. Zależność miedzy tymi
W teście konserwacji [2, 3, 8, 9, 17] ustalono naj-
zjawiskami a wielkością zanieczyszczenia jest wprost
ważniejsze parametry – wybór szczepów testowych,
proporcjonalna.
Tom 65 · nr 2 · 2009
135
Tabela 3. Drobnoustroje testowe wg. FPVII, tom 1 (2006) Zawiesinowa metoda badania wg FP VII
tom 1 (2006)
Nazwa rodzaju i gatunku
Kolekcja
Pseudomonas aeruginosa
ATCC 9027,
Zawiesinę każdego szczepu należy aseptycznie do-
NCIMB 8626,
CIP 82.118
dać do odrębnego pojemnika z badanym produktem
Staphylococcus aureus
ATCC 6538,
tak, aby otrzymać 105 do 106 jtk w 1 ml lub 1 g prepa-
NCTC 10788,
ratu. Dokładnie wymieszać, przechowywać produkt
NCIMB 9518,
w temperaturze 20–20°C i chronić przed światłem. Po-
CIP 4.83
brać 1 ml lub 1 g w odstępach czasu określonych dla
Candida albicans
ATCC 10231,
rodzaju produktu. Oznaczyć wartość jtk/ml lub g zdol-
NCPF 3179
IP 48.72
nych do życia drobnoustrojów.
Aspergillus niger
ATCC 16404
IMI149007
Metoda z użyciem sączków membranowych
IP1431.83
wg FP VII tom 1 (2006)
Escherichia coli*
ATCC 8739,
NCIMB 8545,
Stosuje się w niej sączki membranowe o wiel-
CIP 53.126
kości porów nie większej niż 0,45 µm, dla których
Zygosaccharomyces rouxi**
NCYC 381,
udowodniono skuteczność zatrzymywania bakterii.
IP 2021.92
Odpowiednią objętość preparatu należy przenieść na
* Szczep zalecany w badaniu preparatów doustnych.
sączek membranowy i niezwłocznie przesączyć. Są-
** Szczep zalecany w badaniu preparatów doustnych zawierających duże ilości cukru.
czek przemywa się trzema porcjami, każda po ok. 100
ml, odpowiedniego płynu, np. zbuforowanym roztwo-
Kryteria akceptacji, w zakresie obniżenia liczby ko-
rem chlorku sodu z peptonem o pH 7,0 i przenosi na
mórek drobnoustrojów w czasie, są różne dla różnych
podłoże agarowe z hydrolizatem kazeiny i soi. Płytki
kategorii preparatów w zależności od zamierzonego
inkubuje się w temp. 30–35°C przez 5 dni. Sączek prze-
stopnia ochrony. Spośród różnych metod stosowanych
znaczony do oznaczania liczby grzybów należy prze-
w badaniu oceniającym skuteczność działania związ-
nieść na podłoże agarowe Sabouraud. Płytki inkubuje
ków konserwujących należy wymienić określanie naj-
się w temp. 20–25°C przez 5 dni. Wybiera się płytki
mniejszych stężeń hamujących wzrost drobnoustrojów
z największą liczbą kolonii, ale mniejszą niż 100 i obli-
– bakteriostatycznych (MIC) i bakteriobójczych (MBC).
cza jtk w gramie lub mililitrze badanego produktu.
Ma ono charakter ogólnie orientacyjny i używa się go
do analizy wstępnej. Za najbardziej wiarygodny test
Metoda bezpośredniego posiewu wg FP VII
uważa się badanie przeżywalności drobnoustrojów
tom 1 (2006)
w czasie po ich sztucznym wprowadzeniu do środowi-
ska preparatu leczniczego. Poza tymi testami w ocenie
Metoda płytek lanych. Do każdej płytki Petriego
działania związków konserwujących analizuje się na-
odmierza się 1 ml próbki i 15 ml upłynnionego podłoża
rastanie oporności oraz trwałości substancji w czasie.
agarowego z hydrolizatem kazeiny do hodowli bakterii
Badania te są traktowane jako testy dopełniające. na-
lub podłoża Sabouraud do hodowli grzybów. Tempe-
leży podkreślić znaczenie wykonywania walidacji te-
ratura upłynnionego podłoża nie może być wyższa niż
stu konserwacji preparatów [3].
45°C. Płytki inkubuje się przez 5 dni w temp. 30–35°C
W ocenie związków konserwujących stosuje się
(bakterie) lub 20–25°C (grzyby). Wybiera się płytki
niekiedy badania in vivo. Dotyczy to analizy działań odpowiadające jednemu rozcieńczeniu z największą
niepożądanych oraz testów potwierdzających in vivo
liczbą kolonii, mniejszą niż 300 (100 kolonii grzybów).
wyniki badań uzyskanych w analizie in vitro.
Oblicza się średnią arytmetyczną i przelicza wynik na
liczbę jtk w gramie lub mililitrze.
Metoda posiewu powierzchniowego. Po osusze-
Tabela 4. Preparaty pozajelitowe i do oczu – wymagane kryteria skuteczności niu w cieplarce płytek Petriego z podłożem agarowym
środków konserwujących wg FP VII, tom 1 (2006)
z hydrolizatem kazeiny i soi i podłożem agarowym Sa-
bouraud rozprowadza się po powierzchni podłoża od-
Log redukcji
Drobnoustroje
Kryterium
mierzoną objętość 0,1 ml badanej próbki. Na każde
6 h
24 h
7 dni
14 dni
28 dni
badanie używa się dwóch płytek. Należy je inkubo-
A
2
3
–
–
BW*
Bakterie
wać przez 5 dni w temp. 30–35°C (bakterie) lub 20–25°C
B
–
1
3
–
BN**
(grzyby). Wybiera się płytki odpowiadające jednemu
A
–
–
2
–
BN
rozcieńczeniu z największą liczbą koloni , mniejszą niż
Grzyby
B
–
–
–
1
BN
300 (100 koloni grzybów), oblicza średnią arytmetyczną
i przelicza wynik na liczbę jtk w gramie lub mililitrze.
* BW – brak wzrostu zdolnych do życia drobnoustrojów
** BN – liczba drobnoustrojów nie zwiększa się
136
Tom 65 · nr 2 · 2009
Wymagane kryteria skuteczności środków
Tabela 5. Preparaty do stosowania miejscowego – wymagane kryteria konserwujących wg FP VII tom 1 (2006)
skuteczności środków konserwujących wg FP VII, tom 1 (2006) Log redukcji
Kryteria oceny aktywności przeciwdrobnoustrojo-
Drobnoustroje
Kryterium
2 dni
7 dni
14 dni
28 dni
wej podano w tabelach 4–6, wyrażając je jako loga-
rytm redukcji liczby zdolnych do życia drobnoustrojów
A
2
3
–
BN*
Bakterie
w czasie 28 dni w stosunku do wartości uzyskanej dla
B
–
–
3
BN
poziomu zanieczyszczenia wyjściowego.
A
–
–
2
BN
Grzyby
Właściwości konserwujące preparatu są odpo-
B
–
–
1
BN
wiednie, jeżeli w warunkach badania po określonym
* BN – liczba drobnoustrojów nie zwiększa się
czasie i w określonej temperaturze w zanieczyszczo-
Kryterium A wyraża zalecaną skuteczność przeciwdrobnoustrojową. W przypadkach gdy kryterium nym drobnoustrojami testowymi preparacie następu-A nie może być przyjęte z przyczyn zwiększonego ryzyka działań niepożądanych należy przyjąć kryterium B.
je znaczący spadek lub nie dochodzi do wzrostu liczby
żywych komórek drobnoustrojów (jtk) po 28 dniach.
Tabela 6. Preparaty doustne – wymagane kryteria
Podsumowanie
skuteczności środków konserwujących wg FP VII,
tom 1 (2006)
Na rzeczywistą aktywność związków konserwują-
Log redukcji
cych wpływa wiele czynników związanych z właści-
Drobnoustroje
14 dni
28 dni
wościami samych związków i warunkami środowiska,
w którym kontaktują się one z drobnoustrojami. Na
Bakterie
3
BN*
stopień działania wpływa odczyn środowiska, tem-
Grzyby
1
BN
peratura i obecność związków powierzchniowo-
* BN – liczba drobnoustrojów nie zwiększa się
czynnych. Ważnym czynnikiem jest postać leku.
Przykładem jest lek dwufazowy w postaci maści,
6. Fels P.: Antimicrobial preservation. Pharm. Ind., 1987, 49, 1.
w którym o aktywności związku konserwującego de-
7. Guide to Good Manufacturing Practice for pharmaceutical products.
cyduje współczynnik rozdziału między fazy emulsji
Pharmaceutical Inspection Convention (PIC), PH 5/92, 1992.
8. Woźniak-Parnowska W., Zembrzuska E., Milewska E.: Badanie dzia-leku. Na skuteczność wpływa również zjawisko ad-
łania przeciwbakteryjnego związków konserwujących w różnych po-sorpcji związku na niektórych elementach opakowa-
staciach leków ocznych. Farm. Pol. 1979, 35, 269.
nia (guma, tworzywa sztuczne). Skuteczny związek
9. Woźniak W., Zembrzuska E.: Z badań nad działaniem antybakteryjnym związków konserwujących leki oczne. Farm. Pol. 1974, 30, 749.
przeciwbakteryjny niekiedy nie może być stosowa-
10. Zembrzuska E.: Badania skuteczności działania przeciwbakteryjne-ny do danego leku z powodu tworzenia niezgodności
go związków konserwujących krople oczne. I-Ocena działania bakteriobójczego związków pojedynczych. Farm. Pol. 1978, 34, 179.
recepturowych [2, 3, 5]. O możliwości zastosowania
11. Zembrzuska-Sadkowska E.: Skuteczność konserwacji leków recep-w konserwacji decyduje również stopień toksyczności.
turowych w szpitalu. Farm. Pol. 1992, 48, 275.
Występujące czasem działanie drażniące lub alergizu-
12. Zembrzuska-Sadkowska E.: Mikrobiologiczne badanie jakości wybranych leków doustnych i warunków ich właściwej konserwacji. I.
jące dyskwalifikuje związek jako czynnik konserwują-
Badanie syropów: Calcium i Salbutamol. Farm. Pol. 1988, 44, 393.
cy i uniemożliwia wprowadzenie go do leku.
13. Zembrzuska-Sadkowska E., Warakso B., Woźniak-Parnowska W.: Mikrobiologiczne badanie jakości wybranych leków doustnych i warunków ich właściwej konserwacji. II. Badanie Gelatum Aluminii Piśmiennictwo
Phosphorici i jego półproduktu. Farm. Pol. 1988, 44, 530.
14. III Report of the Committee of FIP. The Test for the Effectiveness Antimi-1. Lingnau J.: Die Möglichkeiten zur Konservierung pharmaceutischer crobial Preservation of Pharmaceuticals. Pharm. Acta Helv., 1980, 55, 40.
Zubereitungen. Pharm. Ind., 1970, 32, 266.
15. Zembrzuska E.: Badania skuteczności działania przeciwbakteryjne-2. Muszyński Z: Środki konserwujące dla preparatów farmaceutycz-go związków konserwujących krople oczne. II. Poszukiwanie sku-nych, W: Przygotowanie i kontrola mikrobiologiczna leków i materia-tecznych mieszanin. Farm. Pol. 1978, 34, 233.
łów medycznych (red. W. Kędzia.), PZWL, Warszawa 1978, 189-207.
16. Zembrzuska E.: Badania skuteczności działania przeciwbakteryjne-3. Muszyński Z.: Badania własne, 2005-2007, wyniki niepublikowane.
go związków konserwujących krople oczne. III. Ocena działania bak-4. Muszyński Z., Ratajczak M.: Monitoring mikrobiologiczny środowi-teriobójczego wybranych mieszanin w środowisku leku. Farm. Pol.
ska produkcji leków, Farm. Pol. 2008, 64/14, 637.
1978, 34, 301.
5. Parnowska W.: Konserwacja leków. W: Mikrobiologia farmaceutycz-17. Woźniak-Parnowska W., Zembrzuska E.: Szybkość działania bakte-na, Problemy produkcji i kontroli leków (red. W. Parnowska), PZWL, riobójczego farmakopealnych związków konserwujących. Acta Po-Warszawa 1998, 91-115 i 186-198.
lon. Pharm. 1976, 33, 107.
Tom 65 · nr 2 · 2009
137