dzo wysokiej temperatury i wysy∏a pro-Ciàg dalszy ze strony 15

ASTRONOMIA

mieniowanie rentgenowskie.

Tak w ka˝dym razie opisuje to zjawi-

NajwczeÊniejsze ziemskie organizmy

Wszystko polega

sko teoria, choç nikt nie wie dok∏adnie, Skamienia∏oÊci bakteryjne odkryte w 1993 roku liczà oko∏o 3.5 mld lat. Uznawano je dotàd na mierzeniu czasu

co si´ dzieje wokó∏ gwiazdy neutronowej. Za pomocà RXTE Todowi E. Stroh-za najstarsze. Ostatnie doniesienia w Nature wskazujà, ˝e ˝ycie mog∏o pojawiç si´

Bystry satelita przy∏apa∏

mayerowi z NASA Goddard Space

w istocie 300 mln lat wczeÊniej.

kosmicznych kanibali

Flight Center uda∏o si´ jednak uchyliç Badajàc liczàce 3.8 mld lat ska∏y

na Grenlandii, ekipa naukowców kierowana podczas uczty

ràbka tajemnicy. W artykule opubliko-wanym w Astrophysical Journal Letters przez Gustafa Arrheniusa ze Scripps Institution of Oceanography znalaz∏a Êlady „lekkich”

Strohmayer i jego wspó∏pracownicy do-izotopów w´gla zawartych w ziarnach

fosforanu wapnia – jest to asocjacja, która mog∏a powstaç tylko dzi´ki aktywnoÊci organicznej. Pozostaje pytanie, jak szybko zachodzi∏a ewolucja ˝ycia zaledwie 200 mln lat Astronomowie od lat poznajà noszà, ˝e promieniowanie jednej z WszechÊwiat, prowadzàc ob-gwiazd podwójnych rentgenowskich

serwacje w niedost´pnych ludz-

fluktuowa∏o z osza∏amiajàcà czśtoÊcià kiemu oku cz´Êciach widma elektroma-1100 razy na sekund´. „Pierwsza myÊl, po tym, jak powierzchnia Ziemi zosta∏a gnetycznego. Udaje im si´ tak˝e do-jaka przychodzi do g∏owy, gdy sićoÊ

wysterylizowana w wyniku nieustannego strzec wydarzenia, które trwajà tak

takiego zobaczy, to ˝e jest to niemo˝li-bombardowania przez liczne meteoryty.

krótko, ˝e normalnie umkn´∏yby naszej we!” – wykrzykuje Strohmayer. Wed∏ug uwagi. Umieszczony przez NASA na

M. Colemana Millera z University of

Profilaktyka pop∏aca

orbicie oko∏oziemskiej satelita Rossi Chicago tego rodzaju migotanie promie-Po raz pierwszy w historii Stanów

X-Ray Timing Explorer (RXTE) potrafi niowania rentgenowskiego to wynik

Zjednoczonych spad∏a umieralnoÊç

robiç obie rzeczy jednoczeÊnie. Rejestru-zbli˝onej wartoÊci dwóch okresów: ob-z powodu raka. Praca opublikowana

je on wysokoenergetyczne promienio-

rotu gwiazdy neutronowej wokó∏ w∏a-

w listopadowym numerze Cancer

z ub.r. informuje, ˝e w latach 1990–1995

wanie rentgenowskie, które powstaje

snej osi i rotacji goràcego gazu tu˝ przed ten wskaênik obni˝y∏ sió 3.1%. Zdaniem podczas gwa∏townie przebiegajàcych

spadkiem na powierzchni´ gwiazdy.

autorów wynika to z poprawy opieki

zjawisk wokó∏ gwiazd neutronowych

Badania prowadzone za pomocà

zdrowotnej, a tak˝e ograniczenia palenia i czarnych dziur. W odró˝nieniu jednak RXTE mogà równie˝ ostatecznie roz-tytoniu oraz zmniejszenia obecnoÊci

w Êrodowisku czynników kancerogennych.

od innych instrumentów do obserwacji wiàzaç zagadk´ powstania pewnej gru-promieniowania rentgenowskiego RXTE

py astronomicznych samochodów wy-

mo˝e wychwytywaç bardzo szybkie mi-

Êcigowych, tzw. pulsarów milisekun-

Lepsze piwo

gotanie êród∏a, co pozwala wyciàgaç

dowych. Mniej wićej 15 lat temu radio-Siarczan jest powszechnie stosowany jako przeciwutleniacz w produkcji ˝ywnoÊci.

szczegó∏owe wnioski o jego naturze.

astronomowie odkryli, ˝e niektóre pul-Tworzàc addukty z grupami aldehydowymi Niebo widziane oczyma RXTE roz-sary (wirujàce gwiazdy neutronowe,

stabilizuje równie˝ smak piwa. Same dro˝d˝e b∏yskuje promieniowaniem emitowa-które emitujà impulsy radiowe) majà

wytwarzajà ten

nym przez pewnà klas´ gwiazd zmien-

okresy wynoszàce zaledwie kilka ty-

naturalny Êrodek

konserwujàcy

nych, zwanych gwiazdami podwójnymi

sićznych sekundy. Zaskoczeni teorety-podczas fermentacji,

rentgenowskimi. W tych êle dobranych cy wysunĺi przypuszczenie, ˝e takie

ale ulega on

parach jedna gwiazda jest ju˝ gwiazdà pulsary powstajà w gwiazdach podwój-nast´pnie redukcji

neutronowà – zw∏okami gwiazdy o

nych rent- genowskich, w których dysk na szlaku

Êrednicy 20 km – lub jeszcze mniejszà, gazu zderzajàcego siź gwiazdà neu-prowadzàcym

Tony Stony Images

do syntezy

choç bardziej masywnà czarnà dziurà.

tronowà mo˝e przekazywaç jej znacz-

aminokwasów

Pot´˝ne pole grawitacyjne takiego obiek-ne iloÊci momentu p´du.

siarkowych.

tu wyrywa materiźe swego towarzy-

Wyniki obserwacji intensywnych roz-

Obecnie

sza – spokojniejszej gwiazdy przypomi-b∏ysków promieniowania rentgenow-

PAUL WEBSTER

bioin˝ynierowie

z browaru Carlsberg

najàcej S∏oƒce. Gaz opadajàcy po spirali skiego w trzech uk∏adach podwójnych

w Danii otrzymali dro˝d˝e, które zawierajà na zwarty obiekt rozgrzewa si´ do bar-wspierajà t´ hipotez´. Uwa˝a si´, ˝e roz-unieczynniony gen reduktazy siarczynowej

– MET 10. „Eksperymentalne” piwo wyprodukowane przez ten nowy szczep

zawiera∏o 10 razy wićej siarczynów

i d∏u˝ej zachowywa∏o Êwie˝oÊç smaku.

Czy ta nowa cecha genetyczna dro˝d˝y jest trwa∏a, poka˝à przysz∏e badania.

Genetyczny Êmietnik

vol. 454, nr 2, cz. 1, 1 XII 1995.

W ostatnim roku sporzàdzajàcy

map´ genomu cz∏owieka naukowcy

postawili na niej wiele „drogowskazów”.

Obecnie znane jest dok∏adne po∏o˝enie 16 354 genów, z których wi´kszoÊç

Astrophysical Journal,

in.,

nie ma ustalonej funkcji. Co ciekawsze, okolice niektórych z tych markerów

sà gśto, a inne rzadko „zaludnione”

genami. Te „nieurodzajne” regiony sà prawdopodobnie rodzajem Êmietnika

dla nieu˝ytecznych resztek DNA.

Map´ genomu mo˝na uzyskaç pod adresem Przedruk z: S. L. Snowden i

http:/www.ncbi.nlm.nih.gov/SCIENCE96/

NIEBO W PROMIENIACH X: nie potrafimy jeszcze dok∏adnie wyt∏umaczyç,

Ciàg dalszy na stronie 18

co powoduje gwa∏towne zmiany jasnoÊci obiektów, które Êwiecà w tym zakresie widma.

16 ÂWIAT NAUKI Marzec 1997

b∏yski te sà skutkiem wybuchów jàdro-obrotu gwiazd neutronowych w niektó-

prawdístniejà. Poza tym RXTE nie wych na powierzchni gwiazd neutro-rych uk∏adach podwójnych rentgenow-

ogranicza si´ tylko do obiektów w na-nowych krà˝àcych w tych uk∏adach; po-skich staje sićoraz wolniejsze. To para-szej Galaktyce; rejestruje promieniowa-wstajàce wskutek tego goràce plamy

doksalne zjawisko mo˝e byç spowo-

nie odleg∏ych kwazarów, które do pew-pozwalajà astronomom dok∏adnie reje-

dowane oddzia∏ywaniem magnetycz-

nego stopnia przypominajà uk∏ady po-

strowaç przez jakiÊ czas tempo wirowanym mi´dzy gwiazdà i otaczajàcym jà

dwójne rentgenowskie: przypuszcza si´, nia gwiazdy neutronowej. Strohmayer

dyskiem akrecyjnym, choç trzeba te˝

˝e w centrum kwazarów znajduje siśtwierdzi∏, ˝e okres oscylacji pomi´dzy braç pod uwag´ przesuwanie sićzarna dziura o masie miliardy razy rozb∏yskami wynosi zaledwie 1/600 s, warstw materii jàdrowej w gwieêdzie.

wi´kszej od masy S∏oƒca – bestia, któ-

jest wić znacznie krótszy ni˝ okres ob-Wszystkie te odkrycia to dopiero po-

ra mo˝e po∏ykaç ca∏e gwiazdy.

rotu nowo narodzonych pulsarów, z

czàtek. Swank ma nadziej´, ˝e RXTE wy-Kryje si´ w tym subtelna ironia. Pro-czego wynika, ˝e gwiazdy neutronowe

kryje zmiany strumienia promieni X spo-mieniowanie, które dziÊ dociera do nas w uk∏adzie podwójnym rzeczywiÊcie

wodowane przez oscylacje powierzchni z kwazarów, podró˝owa∏o przez kos-zosta∏y rozp´dzone.

gwiazdy neutronowej. Pozwoli∏oby to

mos setki milionów lat, a nawet d∏u˝ej.

Zjawiska tego nie wyjaÊniono jednak

astronomom badaç jej wewn´trznà bu-

A jednak najg∏´bsze tajemnice tych

ca∏kowicie. Jean H. Swank z NASA

dow´. Obserwacje gazu wirujàcego wo-

obiektów mogà zostaç rozwik∏ane do-

Goddard Space Flight Center, cz∏onek kó∏ szczególnie masywnych obiektów

s∏ownie w mgnieniu oka.

zespo∏u RXTE, zwraca uwag´, ˝e tempo mogà potwierdziç, ˝e czarne dziury na-Corey S. Powell

ANTY(PO)WAGA

Nast´pnie podejmowano w∏aÊciwe próby. Jednego dnia uczest-nicy dostawali prawdziwy smako∏yk: serek Êmietankowy. Inne-Podst´pny t∏uszczyk

go – krakersy z okropnym, ca∏kowicie odt∏uszczonym serkiem.

Trzeciego dnia Mattes odstawia∏ serek i ochotnicy musieli Na liÊcie najwi´kszych wynalazków w historii umieszczamy zadowoliç siśamymi krakersami. Za czwartym razem wdzićz-zazwyczaj telefon, samochód, komputer..., no i mo˝e ter-ny badacz obdarza∏ ich silnym uÊciskiem d∏oni. Analiza krwi domos. (Zachowuje rzeczy ciep∏e ciep∏ymi, a zimne zimnymi –

wiod∏a, ˝e poziom triglicerydów niemal si´ podwaja∏, kiedy ba-skàd on wie, jak je od siebie odró˝niç?) Ale czy ludzkoÊç wy-dani prze˝uwali pe∏not∏usty serek, ale nie wtedy, gdy dostawali myÊli∏a kiedykolwiek coÊ lepszego od Êmietankowego serka? Te-jego bezt∏uszczowy zamiennik lub same krakersy.

lefon to zaledwie wygodne urzàdzenie umo˝liwiajàce zamó-

„Nie wiemy, co jest przyczynà tego zjawiska – przyznaje Mat-wienie ciasteczek z serem. Samochód pozwala na szybki dojazd tes. – Jedna z hipotez zak∏ada, ˝e stymulacja zmys∏owa zwi´k-do miejsca, gdzie mo˝na dostaç chrupiàce bajgle. Dzi´ki domo-sza wch∏anianie t∏uszczu w jelicie. Druga, ˝e wàtroba produ-wym komputerom miliony ludzi mogà pracowaç, nie oddalajàc kuje wówczas nowe triglicerydy. Trzecia zaÊ, ˝e procesy siźbytnio od lodówki, w której trzymajà pyszne serki. A w ter-usuwania t∏uszczów z krwi zostajà spowolnione.” W toku sà mosie czeka oczywiÊcie kawa, która Êwietnie smakuje z cia-powtórne badania z serkiem Êmietankowym, ju˝ bez przygo-steczkami i bajglami.

towawczej porcji oleju krokoszowego, które majà sprawdziç Ustaliwszy w ten sposób ponad wszelkà wàtpliwoÊç wysokà s∏usznoÊç przynajmniej tej pierwszej hipotezy.

pozycj´ Êmietankowego serka, musimy zastanowiç si´, cze-Odkrycie Mattesa kwestionuje przekonania specjalistów od mu s∏u˝à badania naukowe, w których ochotnicy przez 10 go-t∏uszczu, którzy g∏oszà, ˝e substancja ta jedynie wp∏ywa na dzin poszczà, by dostaç w nagrod´ krakersy z tym specja∏em konsystencj´ pokarmu i jest niewyczuwalna w smaku. Rzeczy-

(co 5 minut przez godzin´) i ˝ujà je pracowicie, a˝ kremowa wiÊcie, w osobnym cyklu badaƒ ochotnicy nie potrafili odró˝-

g∏adkoÊç dotrze do ka˝dego kubka smakowego. Po czym wy-niç smaku sera pe∏not∏ustego od sera ca∏kowicie pozbawio-pluwajà wszystko do wiadra.

nego t∏uszczu. „To jednak nie t∏umaczy naszych wyników.

Niejednego mo˝e zdziwiç, ˝e doÊwiadczenie to nie mia∏o na ce-

Âwiadczà one o tym, ˝e mamy w jamie ustnej jakiÊ system che-lu oceny psychologicznych skutków tortur. Wykaza∏o natomiast, micznego wykrywania t∏uszczów” – wnioskuje Mattes. Istnie-

˝e ju˝ samo smakowanie t∏uszczu, bez jego po∏ykania, podwy˝-

nie takiego systemu mia∏oby du˝e znaczenie w badaniach nad sza we krwi st´˝enie triglicerydów, czyli formy, w której jest on ma-metabolizmem, w których dotychczas nie uwzgl´dniano mo˝-

gazynowany i transportowany w organizmie.

liwoÊci, ˝e t∏uszcz jest rozpoznawalny zmys∏owo.

Wszyscy spoÊród 15 ochotników uczestniczàcych Ustalenia te powinien równie˝ wziàç pod uwag´ przemys∏

w tych badaniach, prowadzonych przez ˝ywieniowca wytwarzajàcy substytuty t∏uszczowe. JeÊli niektóre niskot∏usz-z Purdue University Richarda D. Mattesa, zostali pod-czowe produkty b´dà zawiera∏y pewne sk∏adniki dostarcza-dani czterem próbom w wylosowanej kolejnoÊci. Przed jàce sygna∏y, które odbieramy jako charakterystyczne przystàpieniem do nich konieczne by∏o w∏aÊciwe dla t∏uszczów, to zapewne uruchomià omawiany przygotowanie – ka˝dy uczestnik musia∏ po∏knàç tu mechanizm chemosensoryczny. B´dà wić na-50 jednogramowych kapsu∏ek z olejem kroko-dal doprowadzaç do uwalniania siźapasów t∏usz-szowym. W ten sposób porcja t∏uszczu, w przyczów do krwi, co powoduje zwykle twardnienie bli˝eniu taka jak w podanym jednoczeÊnie po-t´tnic. Z drugiej jednak strony, dzi´ki substytu-si∏ku, dostawa∏a si´ bezpoÊrednio do jelita, tom ogranicza si´ pobieranie prawdziwych nie wchodzàc w kontakt z jamà ustnà. „IloÊç t∏uszczów. Za to „z trzeciej strony”, t∏uszczu stanowi∏a ekwiwalent jednej por-ka˝dy Êwietnie wie, ˝e pojadajàc

cji mas∏a orzechowego produkcji

na stojàco, pogryzajàc coÊ ukrad-

Ben & Jerry” – wyjaÊnia Mattes. Nie kiem po pó∏nocy czy podkradajàc

by∏o to mo˝e tak przyjemne jak zje-

jakiÊ smako∏yk z talerza wspó∏-

dzenie trzech podobnych porcji, ale

biesiadnika, nie konsumujemy ani

dla celów naukowych ca∏kowicie

grama t∏uszczu.

wystarcza∏o.

Steve Mirsky

MICHAEL CRAWFORD

ÂWIAT NAUKI Marzec 1997 17