Podstawy metrologii

RADWAG Wagi Elektroniczne

Każdy użytkownik wyposażenia, pracownik śred-

dzane są przez kompetentne organy. Przedmiot

niego i wyższego szczebla kierowniczego używa metrologii prawnej może być różny w różnych kra-terminów związanych z metrologią. Według mię-

jach. Kompetentne organy odpowiedzialne za

dzynarodowego słownika podstawowych i ogól-

działania metrologii prawnej, lub za część tych nych terminów metrologii, definicji encyklopedycz-działań, są zwykle nazywane służbami metrologii nych ogólnych i branżowych, metrologia /ang.

prawnej. Zasadniczym zadaniem metrologi praw-metrology/ to po prostu nauka o pomiarach, która nej jest zapewnienie jednolitości pomiarów.

obejmuje wszystkie aspekty związane z teorią i Do mniej więcej 2001 roku przepisy metrologiczne praktyką odnoszące się do wszelkich pomiarów, w Polsce odnośnie przyrządów pomiarowych były niezależnie od dziedziny nauki i techniki.

określane przez Główny Urząd Miar, które publi-Celem niniejszej publikacji nie są oczywiście teo-kowano w Dziennikach Urzędowych Miar i Pro-

retyczne analizy związane z pomiarami, ich zasa-biernictwa. Zarządzenia te, choć bardzo szczegó-

dami, i metodami, a przedstawienie definicji, kryte-

łowe, nie były całkowicie spójne z prawem jakie riów akceptacji wyposażenia pomiarowego podle-obowiązuje w Unii Europejskiej. W związku z tym gającego różnym wymaganiom metrologicznym

11 maja 2001r. została wydana nowa ustawa

jak również zastosowanie tej wiedzy w realizacji

„Prawo o miarach” regulująca większość przepi-procedur pomiarowych.

sów dotyczących przyrządów pomiarowych (Dz.

Dla wszystkich użytkowników wyposażenia pomia-U. 2001 Nr 63 poz. 636 z późn. zm.). Obowiązu-rowego powszechnie wiadomym jest, że aby za-

jącym aktem wykonawczym do w/w ustawy jest

pewnić wiarygodność otrzymanych wyników po-

szereg rozporządzeń Ministra stosownego do

miarów, należy mieć zaufanie do swoich przyrzą-

spraw gospodarki w sprawie wymagań metrolo-

dów pomiarowych. Do niedawna założenie to było gicznych, którym powinny odpowiadać poszcze-realizowane poprzez spełnienie określonych wy-gólne przyrządy pomiarowe.

magań stosownych norm jakościowych bez głęb-

Obecnie w krajach członkowskich Unii Europej-

szej ich analizy.

skiej przyrządy pomiarowe określone w dyrekty-

Świadomość użytkowników wyposażenia pomia-

wach nowego podejścia 90/384/WE – nieautoma-

rowego zmieniła się w ostatnich latach na tyle, że tyczne urządzenia ważące oraz 2004/22/WE pod-nadzór nad wyposażeniem ze spełnienia wyma-

legają w określonych zastosowaniach prawnej

gania stał się oczywistą potrzebą.

kontroli metrologicznej. Dotyczy to jednak tylko i wyłącznie wprowadzanych wyrobów na rynek.

Metrologię w laboratorium, ze względu na wyma-Niniejsze Dyrektywy zostały implementowane do gania dotyczące wyposażenia pomiarowego i po-prawodawstwa polskiego Ustawą z dnia 30 sierp-miarów, możemy ją podzielić na dwa zasadnicze nia 2002 roku o systemie oceny zgodności (Dz. U.

obszary: metrologię prawną oraz metrologię nau-2002 Nr 166 poz. 1360 z późn. zm.)

kową i przemysłową.

Zgodnie z obowiązującym prawem europejskim

przyrządy pomiarowe wprowadzane na rynek

Metrologia prawna.

wspólnotowy podlegają ocenie zgodności z wy-

Według definicji podanej w Międzynarodowym

maganiami zawartymi w przytoczonych wcześniej słowniku terminów metrologii prawnej, metrologia dwóch dyrektywach nowego podejścia. Ocenę

prawna /ang. legal metrology/ jest to dział metro-zgodności wyrobu w zakresie metrologi prawnej, logii (nauki o pomiarach) odnoszący się do dzia-według prawa europejskiego, po spełnieniu okre-

łań, które wynikają z wymagań ustawowych i doty-

ślonych wymagań może wykonywać jednostka

czą pomiarów, jednostek miar, przyrządów pomia-notyfikowana (w Polsce GUM) lub producent.

rowych i metod pomiarowych i które przeprowa-

RADWAG Wagi Elektroniczne

1

Dopuszczenie udziału producenta w systemie

notyfikowaną lub producenta, zastąpiła legalizację oceny zgodności stanowi swojego rodzaju przełom pierwotną /ang. initial verification/. Pozostał jednak w mentalności Polaków. Dotychczas czynności

bardzo znaczący problem, co z legalizacją po-

takie należały do obszaru prawnej kontroli metro-nowną /ang. subsequent verification/ – czyli wg [2]

logicznej i mogły być wykonywane wyłącznie

legalizację przyrządu pomiarowego po legalizacji przez urzędy państwowe. Przekazanie niektórych pierwotnej lub ocenie zgodności /ang. conformity z kompetencji, przedstawionych w europejskich assesment/, która obejmuje obowiązkową legali-dyrektywach nowego podejścia, producentowi jest zację okresową oraz legalizację po naprawie. W

w Polsce swoistym „nowym podejściem” do pro-

tym przypadku Unia Europejska daje swobodę

ducenta, który wdrożył i certyfikował swój system krajom członkowskim ograniczając się jedynie do jakości. Te przepisy w sposób jasny określają wy-stwierdzenia, że kraje członkowskie mają obowią-

magania przy wprowadzeniu wyrobu na rynek.

zek prowadzenia nadzoru metrologii prawnej przy-Deklaracja zgodności wystawiona przez jednostkę rządów pomiarowych w użytkowaniu.

Dyrektywy dotyczące wyrobu

Legalizacja

(bezpieczeństwo) np.

Deklaracji Zgodności

(dokument)

Ponowna

73/23/WE, 89/336/WE

Dyrektywa 90/384/WE

Oznaczenie

lub 2004/22/WE

Oznaczenie

cechy legalizacyjne

obowiązujące

Zatwierdzenie typu EC (WE)

w danym kraju

Oznaczenie 09

członkowskim UE

1383

Legalizacja EC

Deklaracja

Świadectwo

(WE)

zgodności EC

Oznaczenie

legalizacji

(WE)

(dokument

dodatkowy)

Ustawa

Ustawa o systemie oceny zgodności

Prawo o miarach

 potwierdzenie spełnienia wymagań metrologii prawnej przez przyrząd pomiarowy (dla wag nieautomatycznych czarne M na zielonym tle, dla pozostałych przyrządów Czarne M na białym tle.

09

1383

 dwie ostatnie cyfry roku dokonania oceny zgodności oraz numer jednostki notyfikowanej Rys. 1 Schemat procedury oceny zgodności i legalizacji ponownej przyrządu pomiarowego Prawnej kontroli metrologicznej (metrologii praw-

 przy pobieraniu opłat, podatków i nieopodat-nej) podlegają przyrządy pomiarowe które są wy-kowanych należności budżetowych oraz przy

korzystywane w określonych zastosowaniach.

ustalaniu opustów, kar umownych, wynagro-

Ustawa Prawo o miarach w Artykule 8 pkt. 1 defi-dzeń i odszkodowań, a także przy pobieraniu

niuje następujące zastosowania:

i ustalaniu podobnych należności i świadczeń,

 w

ochronie

zdrowia,

życia i środowiska,

 przy dokonywaniu kontroli celnej,

 w

ochronie

bezpieczeństwa i porządku

 w obrocie handlowym.

publicznego,

W stosownych rozporządzeniach dotyczących

 w ochronie praw konsumenta,

przyrządów pomiarowych wymagania te są bar-

RADWAG Wagi Elektroniczne

2

dziej szczegółowo odniesione do konkretnego

grudnia 2006 w sprawie wymagań zasadniczych

przyrządu. W przypadku wag nieautomatycznych

wymagań dla przyrządów pomiarowych.

Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Poli-Oczywiście należy pamiętać o wszystkich przy-

tyki Społecznej z dnia 3 października 2003 okre-rządach pomiarowych wprowadzonych do obrotu

ślone są wymagania w przypadku określania ma-

przez dniem 1 maja 2004 będących cały czas w

sy:

użytkowaniu oraz przyrządów nie objętych żadna

 w obrocie handlowym

dyrektywą nowego podejścia. Zastosowanie tutaj

 będącej podstawą obliczania opłat targowych, mają stosowne rozporządzenia ministra właściwe-ceł, podatków, premii, opustów, kar, wynagro-

go ds. gospodarki.

dzeń, odszkodowań lub podobnych typów

Jak widać z przedstawionej analizy, sytuacja legi-opłat,

slacyjna dotycząca przyrządów pomiarowych w

 przy stosowaniu odrębnych przepisów praw-

Polsce nie jest ujednolicona. Prace dotyczące nych oraz opiniach biegłych i ekspertów wy-zmian legislacyjnych, miały zakończyć się do dnia dawanych w procesach sądowych

31 grudnia 2007 roku, jednak stosowne rozporzą-

 w praktyce medycznej do ważenia pacjentów

dzenia zaczną obowiązywać dopiero w drugiej

w celu monitorowania, diagnozowania i lecze-

połowie stycznia 2008 roku (do chwili zamykania nia

wydania niniejszego numeru znowelizowane akty

 przy

sporządzaniu lekarstw na receptę w ap-

prawne znajdowały się w okresie 14 dniowym va-tekach oraz w analizach wykonywanych w la-

catio legis).

boratoriach medycznych i farmaceutycznych

Przy okazji legalizacji ponownej przyrządów po-

 będącej podstawą obliczania należności

miarowych warto poruszyć bardzo ważną kwestię w bezpośrednim obrocie handlowym i przy

z tym związaną, a dotyczącą tak zwanych upo-

paczkowaniu towarów.

ważnień do legalizacji ponownej przyrządów po-Jak widać ogólne zastosowania z Ustawy są jasno miarowych. Od dnia 29 marca 2005 obowiązuje

określone w stosunku do konkretnego przyrządu rozporządzenie Ministra Gospodarki w tej sprawie.

pomiarowego.

Obejmuje ono jednak nieliczną grupę przyrządów W przypadku systemu oceny zgodności zastoso-pomiarowych. Warto zaznaczyć, że w krajach Uni wania określone są w Dyrektywach nowego po-Europejskiej system upoważnień dla zainteresodejścia dotyczących przyrządów pomiarowych

wanych podmiotów funkcjonuje od wielu lat. Nie-

(90/384/WE – wagi nieautomatyczne oraz

które przyrządy pomiarowe, w tym wagi , będące 2004/22/WE – pozostałe przyrządy pomiarowe).

w użytkowaniu na terenie Rzeczpospolitej Pol-

Te wymagania są implementowane do prawodaw-

skiej, podlegające nadzorowi prawnemu, nie znaj-stwa polskiego w stosownych rozporządzeniach.

dują się w wykazie przyrządów, na które może być Rozporządzenie Ministra Gospodarki, Pracy i Poli-wydane stosowne upoważnienie. Dlaczego? Na to tyki Społecznej z dnia 11 grudnia 2003 określone pytanie od roku 2005 pojawiało się wiele odpowie-są wymagania dla wag nieautomatycznych wpro-

dzi. A trzeba pamiętać, że często, po naprawie wadzonych do obrotu na podstawie oceny zgod-przyrządu, klient zmuszony jest oczekiwać kolejne ności, stosowanych do określania masy w przy-kilka dni na dokonanie legalizacji. Wiadomym jest, padkach opisanych w przytoczonych wcześniej w że zainteresowany podmiot, który posiadałby

rozporządzeniu dla wag wprowadzonych na pod-

upoważnienie do wykonywania legalizacji, dzięki stawie Ustawy Prawo o miarach.

kompleksowej obsłudze nie narażałby użytkowni-Obszary zastosowań i wymagania dla przyrządów ka na dodatkowe koszty związane z wyłączeniem pomiarowych objętych Dyrektywą 2004/22/WE

przyrządu z eksploatacji. Oczywiście argumentów (MID) wprowadzonych do obrotu na podstawie

za wydawaniem upoważnień jest dużo więcej.

oceny zgodności są określone w załącznikach do Być może teraz, w czasie przygotowywania nowe-Rozporządzenie Ministra Gospodarki z dnia 18

go projektu rozporządzenia Ministra Gospodarki w tej właśnie sprawie, uwzględnione zostaną

wszystkie korzyści zarówno dla użytkowników

RADWAG Wagi Elektroniczne

3

przyrządów jak i obywateli, co tym samym zbliży wszechna i stosowana, otrzymywane wyniki stały nas do rozwiązań panujących w krajach tak zwa-się bardziej obiektywne.

nej „starej Unii”. Nasze członkostwo w Unii Euro-Należy jednak pamiętać, że każdy użytkownik

pejskiej umożliwia nam bliższe obserwowanie

przyrządu pomiarowego, który zdecydował się na panujących w niej od wielu lat rozwiązań, również wdrożenie określonego międzynarodowymi stan-w zakresie nadzoru metrologicznego. Dlatego

dardami systemu jakości (ISO 9001, ISO 17025

powinniśmy czerpać wszystkie wzorce, które

itp.), zdecydował się również na konieczność

z pewnością mają pozytywny wpływ na pewne

wzorcowania swoich wszystkich przyrządów po-

rozwiązania oraz zadowolenie klientów

miarowych.

i użytkowników, będących tym samym obywatela-

Wzorcowanie przyrządów pomiarowych dokony-

mi Polski więc tym samym Unii Europejskiej

wane jest przez kompetentne laboratorium. Najbardziej stosownym potwierdzeniem kompetencji Metrologia naukowa i przemysłowa.

laboratorium jest jego akredytacja przez krajową Poza metrologią prawną użytkownicy przyrządów jednostkę akredytującą (w Polsce Polskie Centrum pomiarowych mają do czynienia z metrologią po-Akredytacji).

zaprawną popularnie zwaną „naukową i przemy-

słową”. Podstawową czynnością metrologiczną

Zgodnie z obowiązującym stanem prawnym oraz

jest w tym przypadku wzorcowanie.

normatywnym legalizacja nie zastępuje automa-

Wzorcowanie jest czynnością dobrowolną, nie

tycznie wzorcowania ani odwrotnie. Wynika stąd, podlegającą prawnej kontroli metrologicznej, jed-

że użytkownicy, którzy posiadają certyfikowane nak wyniki wzorcowania mogą być odniesione do systemy jakości powinni wzorcować swoje przy-wymagań określonych w przepisach prawnych.

rządy pomiarowe niezależnie od ich legalizacji.

Rola wzorcowania przyrządów pomiarowych oraz

znaczenie wyników zawartych w świadectwach

Różnice między metrologią prawną, a metrologią wzorcowania jest, dla osób realizujących procedu-naukową i przemysłową, opartą na wymaganiach

ry badawcze lub posiadających systemy jakości, powszechnie znanych norm przedstawia poniższa powszechnie znana. Odkąd wiedza na temat po-tabela:

miarów i błędów z nimi związanych stała się po-System metrologii prawnej

System metrologii oparty na wymaganiach norm Obowiązkowy Dobrowolny

Oparty na przepisach prawnych

Oparty na wymaganiach norm

Legalizacja Wzorcowanie i/lub sprawdzenie

wymagana w przypadkach

odniesienie do wzorca międzynarodowego i określenie określonych przepisami prawa

niepewności pomiaru

błędy odniesienie do działki

błędy odniesione do działki elementarnej przyrządu legalizacyjnej przyrządu

dokonuje upoważniony organ

dokonuje kompetentne laboratorium

administracji miar

(najlepiej akredytowane)

dokument: cechy legalizacyjne

dokument: Świadectwo wzorcowania lub sprawdzenia i świadectwo legallzacji

Tab. 1 Porównanie metrologii prawnej i przemysłowej RADWAG Wagi Elektroniczne

4

System metrologi prawnej, jak już wcześniej

Osoba odpowiedzialna za wyposażenie pomiaro-

wspomniano jest w określonych zastosowaniach

we, na przykład w laboratorium, okresowo oddaje dla konkretnych przyrządów pomiarowych obo-do wzorcowania swoje przyrządy pomiarowe do

wiązkowy i zdefiniowany w stosownych aktach

kompetentnych, zewnętrznych laboratoriów wzor-prawnych. Czynnością metrologii prawnej potwier-cujących. Okresowo jednak przyrządy pomiarowe dzającą spełnienie określonych wymagań jest

są poddawane sprawdzeniom wewnętrznym w

legalizacja przyrządu pomiarowego. System me-

celu monitorowania ich poprawności wskazań (np.

trologi naukowej i przemysłowej jest systemem braku uszkodzenia).

dobrowolnym opartym na wymaganiach między-

O konieczności oddania przyrządu pomiarowego

narodowych lub krajowych norm. Czynnością me-

do legalizacji decyduje już Ustawa prawo o mia-trologiczną jest w tym przypadku wzorcowanie

rach, jeśli dany przyrząd pomiarowy jej podlega.

przyrządu pomiarowego czyli odniesienie do

wzorca międzynarodowego oraz określenie nie-

Tak więc mówiąc o metrologii naukowej i przemy-pewności pomiaru. Należy jednak przypomnieć, że słowej mamy na uwadze miedzy innymi nadzór

organizacja, która dobrowolnie wdrożyła i postępu-nad wyposażeniem pomiarowym realizowanym

je zgodnie z wymaganiami konkretnych norm ja-

miedzy innymi poprzez wzorcowanie i okresowe

kościowych zobowiązała się do postępowania

sprawdzanie wyposażenia pomiarowego poprzez

zgodnie z ich wymaganiami.

odniesienie wyników wzorcowania i sprawdzania Istotna różnica pomiędzy legalizacją a wzorcowa-do wzorców państwowych i międzynarodowych

niem występuje w przypadku określania błędów

(pkt. 4.6 normy ISO 9001). I w zasadzie dla użyt-przyrządu pomiarowego. W przypadku legalizacji kowników, posiadających w swojej organizacji

błędy przyrządu pomiarowego odnoszone są do

wdrożony system jakości jest to wystarczające.

wartości tak zwanej działki legalizacyjnej przyrzą-

Jest jednak pewna grupa użytkowników przyrzą-

du pomiarowego, natomiast przy wzorcowaniu

dów pomiarowych, którzy nie posiadają lub też nie błędy są odnoszone do działki elementarnej przy-potrzebują wdrażania systemów jakości, tym sa-rządu pomiarowego. Istota sprawy polega na tym, mym nie mają potrzeby prowadzenia nadzoru me-

że w przypadku niektórych przyrządów pomiaro-

trologicznego. Pojawiają się tym samym pewne, z wych wartość działki legalizacyjne jest różna od punktu widzenia bezpieczeństwa obywateli, kon-działki elementarnej przyrządu pomiarowego. Za-kretne zastosowania przyrządów pomiarowych,

zwyczaj wartość działki legalizacyjnej jest n razy które wymagają tak zwanego prawnego nadzoru

większa od działki elementarnej. Taka sytuacja metrologicznego - legalizacji, który jest sprawowa-występuje w jednym z najbardziej popularnych

ny przez Główny Urząd Miar, jego struktury tere-przyrządów pomiarowych występujących w labora-nowe oraz podmioty upoważnione przez Prezesa

toriach oraz w przemyśle – w wagach.

Głównego Urzędu Miar do sprawowania takiego

nadzoru.

RADWAG Wagi Elektroniczne

5