1

II rok studiów niestacjonarnych

Wykład 7 III 2009

BAROK

Najczęściej przez barok rozumie się kierunek w sztuce europejskiej następujący po

modernizmie – schyłkowym okresie renesansu. Jest to jednak zawężające rozumienie tego

terminu. W kulturoznawstwie przez barok rozumie się okres w dziejach kultury europejskiej

od końca XVI wieku do połowy wieku XVIII który obejmował nie tylko zjawiska

artystyczne.

Sama geneza słowa „barok” do dziś nie jest wyjaśniona; jedni uważają, że pochodzi od słów

„barroco” (portugalski), „barrueco” (hiszpański), oznaczające nieregularny kształt pereł, inni

natomiast wywodzą go z języków romańskich, w których pierwotnie oznaczał rzecz

dziwaczną, nieregularną i nieproporcjonalną. Terminem w znaczeniu dzisiejszym stało się

dopiero w połowie XIX wieku. Podobnie jak renesans barok rozpoczął się we Włoszech, skąd

rozprzestrzenił się na całą Europę, a nawet na kraje Ameryki Łacińskiej.

Kultura baroku kształtowała się pod wpływem wielu czynników i przejawiła się na

różnych polach, ale przede wszystkim; 1. na gruncie religijnym, 2. w sferze filozofii i nauk

przyrodniczych, 3. na płaszczyźnie społeczno-politycznej, 4. w sztuce.

Płaszczyzna pierwsza – religijna. W tym wypadku barok kształtował się pod wpływem

reformy podjętej przez Kościół katolicki na soborze trydenckim (1545-63), czyli

kontrreformacji prowadzonej w celu przezwyciężenia kryzysu wewnętrznego Kościoła i

przeciwdziałania postępom reformacji, co w efekcie doprowadziło do ponownego

zdefiniowania doktryny katolickiej. Doktrynę, która akceptując dziedzictwo renesansowego

humanizmu eksponowała w myśli teologicznej człowieczeństwo Chrystusa. Pojawiły się

inspirowane i aprobowane przez Kościół formy kultury religijnej, m.in. kult Eucharystii, kult

Serca Jezusa, wzmożenie kultu maryjnego, a także wzrosła aktywność licznych bractw

religijnych. Szczególną rolę na tym polu odgrywały nowo powstałe zakony, zwłaszcza

jezuici, których działanie ogarnęło różne dziedziny kultury (edukacja, sztuka i architektura).

Wielką rolę w kształtowaniu katolickiego życia duchowego tej epoki odgrywali też myśliciele

religijni, mistycy i misjonarze, m.in. późniejsi święci Ignacy Loyola (twórca zakonu

jezuitów), Franciszek Salezy (twórca salezjanów), Teresa z Ávili (założycielka zakonu

karmelitanek bosych). Z drugiej pojawiły się wewnątrz katolicyzmu ruchy nieortodoksyjne,

które też wywarły wpływ na kształtowanie się kultury baroku. Jednym z najważniejszych był

jansenizm; był to reformatorski ruch społeczno-religijny, zapoczątkowany przez

flamandzkiego teologa Corneliusa Jansena, który w centrum swoich przemyśleń postawił

2

kwestię stosunku łaski bożej do woli ludzkiej, interpretowanego w duchu myśli św.

Augustyna. Zwolennicy Jansena skupieni w klasztorze Port Royal (m.in. Blaise Pascal) głosili

religijność opartą na rygoryzmie obyczajowym i minimalizacji roli zasług ludzkich w dziele

zbawienia. Mimo swego katolicyzmu janseniści byli ostro zwalczani przez papieża, a

zwłaszcza przez jezuitów, ponieważ ostro krytykowali ich doktrynę moralną. Mimo to

jansenizm wywarł głęboki wpływ na życie religijne we Francji i atmosferę intelektualną

Europy. Wszystkie te działania odnowy Kościoła przyniosły efekty w postaci nasilenia

katolickiej świadomości i żarliwości religijnej, a w dalszej kolejności poczucie duchowej

hegemonii. Uzewnętrzniało się to w formach kultury religijnej oraz emocjonalnej i

ostentacyjnej pobożności. Obchody świąt kościelnych i nabożeństwa nabrały charakteru

uroczystego i bogatej oprawy, a rytuał liturgiczny znacznie rozbudowano. Niektóre formy

takiej pobożności ludowej przetrwały do XX wieku (oprawa barokowa nabożeństw).

Kulturę religijną baroku tworzył nie tylko katolicyzm, znaczną rolę odegrała też

kultura duchowa krajów protestanckich, a zwłaszcza spory teologiczne koncentrujące się

wokół pojęcia Bożej łaski, predestynacji, wolnej woli człowieka, jego sumienia i osobistych

wyborów. Dlatego też kultura baroku nabierała różnych rysów w zależności od dominujących

religii w poszczególnych krajach; z jednej strony był więc nurt baroku katolicko-dworskiego

(Włochy, Hiszpania, pd. Niemcy), a z drugiej – nurt baroku mieszczańsko-protestancki

(Holandia, Anglia).

W opozycji do nie tylko chrześcijańskich nurtów religijnych baroku, ale religii w

ogóle pozostawał libertynizm, który radykalnie odrzucał sens doświadczenia religijnego i

rolę kościołów w życiu społecznym. Nazwa libertynizm pochodzi od łacińskiego słowa

„libertinus”, tzn. wyzwolony, wyzwoleniec. Wywodził się i konsekwentnie realizował idee

renesansowego humanizmu, tzn. traktował człowieka jako autonomiczną istotę pod każdym

względem, a zwłaszcza antropologicznym, poznawczym i moralnym. Stąd ten sprzeciw

libertynizmu wobec wszelkich religii, ideałów ascetycznych i tradycyjnej obyczajowości,

które ich zdaniem krępowały rozwój człowieka. Libertyni, bo tak nazywano zwolenników

tego kierunku, kładli nacisk na swobodę myśli i jej niezależność od autorytetów religijnych i

głosili renesansowy ideał używania życia (nawiązywali do hedonistycznego epikureizmu).

Warto podkreślić, że ślady libertynizmu można odnaleźć jeszcze 100 lat później, ponieważ w

libertynizmie miał swe źródło zarówno oświeceniowy racjonalizm, jak również twórczość

markiza de Sade, głosząca odrzucenie Boga i uznanie natury z jej anomaliami i bezkarnym

czynieniem zła. De Sade wyrządził dużą krzywdę libertynizmowi, ponieważ jego

3

interpretację libertynizmu potocznie (nawet dzisiaj) przyjęło się jako głoszenie i

praktykowanie niemoralności i bezbożności.

Drugie pole kształtowania się kultury baroku, to płaszczyzna nauk przyrodniczych i

filozofii. Wprawdzie rewolucyjne odkrycie Kopernika przypadało jeszcze na okres renesansu,

ale dopiero w baroku przyniosło intelektualny plon i nabrało powszechnego znaczenia. Nauki

przyrodnicze oparte na doświadczeniu zaczęły się emancypować nie tylko z wierzeń

religijnych, ale także z filozofii. Pojawiły się pierwsze próby syntezy wiedzy oparte na

matematycznych pojęciach skończoności i nieskończoności (Kartezjusz), tę wiedzę naukową

w zakresie astronomii poparto przeświadczeniem o jednorodnej budowie wszechświata

(Giordano Bruno). Jednak pełnego wyrazu nauka nowożytna, zbudowana na kopernikańskiej

rewolucji, nabrała dopiero w wieku następnym, zwanym w kulturze okresem oświecenia.

Jeśli chodzi o filozofię baroku, to dzięki „Rozprawie o metodzie” Kartezjusza i „Myślom”

Pascala w tym okresie pojawiły się zręby nowożytnego sceptycyzmu, którego reperkusje

znaleźć można w wielu późniejszych kierunkach filozoficznych. Drugim nowym elementem

filozofii, które zawdzięczamy barokowi, była coraz szerzej uświadamiana zasada

„coincidentia oppositorum”, czyli znoszenie przeciwieństw w pierwotnej jedności, znana

później powszechnie jako zasada jedności przeciwieństw. Po trzecie, śladem renesansu,

filozofia baroku zwróciła też uwagę na człowieka, którego traktowano z jednej strony jako

jednostkę odczuwającą metafizyczny lęk, skierowaną ku Bogu i nieskończoności (Pascal), ale

z drugiej strony jako członka społeczności, który pozostaje w relacjach do państwa i do

innych ludzi (Thomas Hobbes – Homo homini lupus est).

Trzecie pole kultury baroku to płaszczyzna społeczno-polityczna, która

charakteryzowała się przekształcaniem struktur feudalizmu na rzecz absolutyzmu, który

zapanował w takich krajach jak Francja, Prusy, Rosja i Austria. Najpełniejszą formę

absolutyzmu uosabiają wykształcone w drugiej połowie XVII wieku rządy króla Ludwika

XIV we Francji. U podstaw realizacji monarchii absolutnej leżała chęć racjonalizacji

rządzenia państwem. Zasadnicze cechy monarchii absolutnej stworzonej przez Ludwika XIV

były: 1) centralistyczna polityka i stworzenie jednego ośrodka decyzyjnego, król nie

dzielił się władzą z nikim i bezpośrednio kierował wszystkimi sprawami państwa.

Poszczególni ministrowie mogli wprawdzie przejawiać dużo inwencji, ale całkowicie zależeli

od króla i nigdy nie byli faktycznymi kierownikami nawy państwowej; każdy z nich mógł być

w każdej chwili pozbawiony urzędu przez króla. 2) identyfikacja władzy boskiej i władzy

królewskiej, zasada ta wynikała z przekonania, że władza królewska pochodzi z nadania

boskiego i nie podlega żadnym ziemskim zwierzchnikom, nawet papieżowi. 3)

4

Podporządkowanie

całej

ludności

poprzez

stworzenie

spójnego

systemu

administracyjnego. Wykonawcami woli królewskiej były rady i urzędy, których rola

sprowadzała się do funkcji administracyjnych, a nie politycznych. W celu lepszej ich kontroli

Ludwik XIV usunął z ich składu arystokratów, książąt krwi oraz przedstawicieli wyższego

duchowieństwa i wprowadził swoich urzędników rekrutujących się przeważnie z burżuazji

(mieszczaństwa). 4) Jedność religijna, narodowa i językowa, te cechy uważał Ludwik za

najwyższe wartości i dążył do likwidowania podziałów w tym względzie. Efektem tego było

m.in. opuszczenie Francji przez protestantów (ponad 200 tysięcy), a pozostałych zmuszono

do przejścia na katolicyzm pod groźba kary (np. zesłania na galery).

Mimo tej arbitralności, władza Ludwika XIV nie była tyranią; monarcha był bowiem

przekonany że król powinien być posłuszny prawom boskim i „prawom królestwa”, czyli

tradycjom szanowanym przez jego poprzedników, np. prawo dziedziczenia tronu w linii

męskiej i wyłączenie z sukcesji kobiet. Najbardziej widoczną formą absolutyzmu była

domestykacja możnej szlachty, czyli zgromadzenie jej na dworze lub zmuszenie jej do

zamieszkania w pobliżu pałacu w Wersalu. W ten sposób potężnych w swoich prowincjach

możnowładców przekształcił Ludwik XIV w dworzan, którzy energię swoją kierowali na

stroje, festyny i zabawy dworskie. Doszło do tego że jedynym ich pragnieniem było zdobycie

królewskiego uznania, czy samo znalezienie się w jego pobliżu. Szlachta rywalizowała by

uczestniczyć w porannych i wieczornych ceremoniach wstawania i zasypiania monarchy.

Jednym słowem Ludwik XIV wytworzył wokół swojej osoby niemalże religijny kult (król

Słońce).

Nie wszędzie absolutyzm miał kształt absolutyzmu francuskiego; rządy w

poszczególnych krajach na kontynencie europejskim różniły się pod tym względem, np. nieco

inaczej kształtowała się XVII-wieczna władza w Anglii. Król Karol I (1600-1649) dążąc do

władzy absolutnej i rozwiązując parlament doprowadził do wojny domowej. Na czele

opozycji stanął Oliver Cromwell (1599-1658) jako dowództwa wojsk parlamentu. Wygrał

decydujące bitwy z Karolem I i doprowadził do jego procesu i ścięcia (na 150 lat przed

egzekucją Ludwika XVI we Francji). Sam Cromwell mimo sprawowanej faktycznie władzy

w Anglii oferowanej mu korony nie przyjął i zadowolił się tytułem lorda-protektora Anglii.

Mimo przywrócenia dwa lata po śmierci Cromwella władzy królewskiej (Karol II – syn

ściętego Karola I) absolutyzm w Anglii nie zapanował. W r. 1689 parlament uchwalił

„Declaration of rights” (Deklarację Praw), głoszącą, że król bez zgody parlamentu nie mógł

zawieszać ani wydawać ustaw, nakładać podatków, tworzyć i utrzymywać armii w czasie

5

pokoju. Zagwarantowana została również swoboda obrad w parlamencie. W ten sposób

Anglia stała się monarchią konstytucyjną.

Czwarta płaszczyzna charakteryzująca kulturę baroku to – sztuka. Zapowiedzią

estetyki baroku był manieryzm, panujący w sztuce drugiej połowy XVI wieku. Cechowało

go mniejsze przykładanie wagi do treści wypowiedzi artystycznej, a większe zwrócenie uwagi

na jej formę, nie tylko jej wyrafinowanie i kunsztowność, ale też świadomą sztuczność.

Odbywało się to oczywiście kosztem treści. Manieryzm odchodził od rygoryzmu klasycznych

reguł obowiązujących w renesansie i zakładał znaczną swobodę wyobraźni i fantazji twórcy.

Celem artysty nie było naśladowanie świata, lecz tworzenie dzieł bezbłędnych stylowo i

formalnie (doskonały rysunek i wyrafinowana kolorystyka w malarstwie, skomplikowana

kompozycja i trudne pozy w rzeźbie, czy zaskakujące rozwiązania w literaturze). Stąd w

procesie twórczym nie chodziło o przekazanie jak najwięcej informacji o człowieku, o jego

sytuacji w świecie, lecz był on jedynie zręczną grą formami i kompozycyjnymi chwytami;

jednym słowem chodziło o efekt zaskoczenia, grę iluzji i fantazję pomysłu. Stąd np. w

architekturze manieryzmu pojawiły się portale w kształcie paszczy dziwacznych stworów, czy

fantastyczne monstra w architekturze parkowej. Wiele z tych cech charakteryzujących

manieryzm przeszło do sztuki baroku; bogactwo form zostało zachowane, ale ponownie

zaczęto przywiązywać znaczenie do przekazywanych treści.

Sztuka baroku była bowiem wyrazem wszystkich czynników kształtujących tę epokę,

a więc czynników religijnych, społecznych, a przede wszystkim politycznych. Rozwój

absolutyzmu we Francji, Hiszpanii, czy monarchii habsburskiej spowodował rozkwit tych

form sztuki, które gloryfikowały splendor dynastii, władcy i jego dworu. W architekturze

pojawiły się wielkie założenia pałacowo-parkowe, w malarstwie, rzeźbie i literaturze –

alegoryczne apologie władcy, rozwinęła monumentalna rzeźba nagrobna i konnych posągów.

Rozwinęła się także sztuka okolicznościowa jako oprawa uroczystości i spektakli dworskich;

potrzeby propagandy i ceremonialnej reprezentacji narzucały sztuce dworskiej monumentalną

skalę, bogactwo form, retoryczny patos oraz atakowanie widza zaskakującymi i niezwykłymi

rozwiązaniami.

Jak już wspomniano jednym z czynników kształtujących kulturę baroku była religia;

tym samym w kręgach katolickich ideologia kontrreformacji stanowiła podstawę dla sztuki

baroku. Jej zadaniem było szerzenie wiary i głoszenie tryumfu Kościoła. Na potrzeby

emocjonalnej pobożności katolickiej sztuka odpowiadała spektakularnym przekazem treści

religijnych i ostentacyjną teatralizacją. Z kolei odmienny typ religijności protestanckiej,

6

bardziej wewnętrzny i intelektualny narzucił sztuce postawę moralizacji i dydaktyzmu, które

wyrażano w formach bardziej surowych i niezbyt ekspresyjnych.

Wszystkie jednak nurty sztuki barokowej łączyły następujące cechy: 1) zasada

„persuasio” (z włoskiego perswazja), czyli ukierunkowanie sztuki na przekonanie odbiorcy,

najczęściej przy pomocy sugestywnego efektem i uderzającego wrażenia, 2) iluzjonizm, czyli

dążenie w malarstwie i rzeźbie do możliwie wiernego oddania złudzenia rzeczywistości,

najczęściej przy zastosowaniu odpowiedniej perspektywy, 3) integryzm; dzieło sztuki

traktowano jako integrację gatunków i środków artystycznych w jedną całość (w XIX w.

określana jako Gesamtkunstwerk), chodziło o zespolenie środków architektonicznych,

scenograficznych, rzeźbiarskich i malarskich łącznie z aranżacją naturalnego świtała we

wnętrzach, np. kościołów, czy pałaców, 4) sztukę baroku cechowała „literackość” , przez co

należy rozumieć nastawienie sztuki na przekaz treści, np. w architekturze, wznoszonych

pomnikach i dekoracjach osiągano to dzięki rozbudowanej symbolice i alegorii.

Architektura.

Architekturę

baroku

cechował

monumentalizm,

dynamizm,

malowniczość i bogactwo dekoracji, a wnętrza zdobiono rzeźbami i malowidłami (często

iluzjonistycznymi), powszechnie też stosowano efekty światłocieniowe, np. przez wygięcie

elewacji, podwajanie kolumn czy pilastrów. Pełny wyraz barok znalazł w architekturze

kościelnej i pałacowej. Kościelną architekturę baroku wyprowadza się najczęściej od kościoła

jezuitów (Il Gesù) w Rzymie, który reprezentował nowy typ rozwiązania przestrzennego jako

syntezy budowli centralnej z podłużną, przykrytej w swej części centralnej kopułą. Fasada

składała się z dwóch kondygnacji nierównej wysokości i była zwieńczona trójkątnym

frontonem (kościoły św. Anny, św. Piotra i Pawła w Krakowie). Natomiast architekturę

pałacową zapoczątkowano we Francji wzniesieniem pałacu w Wersalu, który był potem

naśladowany w całej Europie (pałac w Wilanowie). Ten typ pałacu odznaczał się wielką skalą

i symetrią, składał się z korpusu głównego i zagiętych pod kątem prostym skrzydeł, między

którymi znajdował się reprezentacyjny dziedziniec. Po przeciwnej stronie pałacu rozciągał się

ogród o układzie osiowo-geometrycznym. Z architekturą ściśle wiązała się urbanistyka.

Projektowano owalne, bądź prostokątne place z trójpromienistymi rozgałęzieniami arterii. W

przestrzeni placu często rozmieszczano fontanny i otaczano kolumnadą (plac św. Piotra w

Rzymie), albo urządzano ogrody (Wersal).

Barokowe ogrody. Jednym z najbardziej widocznych przejawów kultury baroku były

ogrody. Ten kierunek rozwijał się najpierw we Włoszech, skąd przeniósł się do Francji,

potem do wielu innych krajów europejskich. Ogrody barokowe cechowała 1) kompozycyjna

jedność ogrodu i architektury, 2) symetria i osiowość rozplanowania, 3) geometryczne

7

kształtowanie elementów roślinnych, 4) wprowadzenie dużych ilości różnych form

architektonicznych (pawilony, altany), rzeźbiarskich (pomniki) i urządzeń wodnych (baseny,

kanały, fontanny), 5) dążenie do monumentalności i okazałości. Wszystko to miało sprawić

uzyskanie efektów malarskich i dynamicznych, przeciwstawiających się statycznemu

ukształtowaniu ogrodów doby renesansu.

Rzeźba i malarstwo. Cechowały je ruch, patos, teatralność gestów i często, zwłaszcza

w tematyce religijnej, dążenie do oddania silnej ekspresji. Znalazła ona głównie wyraz w

rzeźbie nagrobnej, posągach i pomnikach. W malarstwie powstało wiele oryginalnych szkół w

różnych krajach. Wystarczy tu wspomnieć takich mistrzów jak flamandzki Peter Rubens

(1577-1640) w którego pracach motywy religijne przeplatały się ze świeckim przepychem i

pełną dynamizmu mitologią. Jego uczeń Anton van Dyck (1599-1641) wypracował własną

koncepcję portretu reprezentacyjnego. W Holandii działał niedościgniony mistrz światłocienia

Rembrandt van Rijn (1601-1669), którego sztuka odzwierciedlała mieszczański dobrobyt. We

Francji zasłynął mistrz koloru oraz świateł i barw Jean Watteau (1684-1721), który w swoich

dziełach kreował wyimaginowany, beztroski i sielankowy świat jako przeciwieństwo

poważnej, religijnej tematyki. We Włoszech tworzył Andrea Pozzo (1642-1709), jeden z

głównych przedstawicieli barokowego malarstwa iluzjonistycznego, autor dzieła „Traktat o

perspektywie” (Perspectiva pictorum et architectorum). Wreszcie w Hiszpanii swe prace

tworzył pochodzący z Krety Dominikos Theotokopulos, znany bardziej jako El Greco (1541-

1614), który rozwinął indywidualny styl o cechach manierystycznych (jego postaci o silnie

wydłużonych proporcjach potęgowały ekspresję obrazu). W Hiszpanii zasłynął też Diego

Velázques (1599-1660), nadworny portrecista króla Filipa IV, jeden z najwspanialszych

kolorystów w dziejach malarstwa, który zerwał z tradycją przedstawiania wyidealizowanych

postaci na rzecz naturalności i prostoty.

Literatura. Wynikała ona z wielu nurtów artystycznych, ale dominujący wpływ na

nią miała atmosfera kontrreformacji i religii. Częściowo związana była z życiem dworskim

(szczególnie poezja), a częściowo z prądami racjonalistycznymi baroku. Najpełniej tendencje

tego okresu wyrażał dramat. Jego inicjatorem już wcześniej był oczywiście Anglik Wiliam

Szekspir, ale w baroku reprezentowali go Lope de Vega, a właściwie Lope Felix de Vega

Carpio (1562-1635), autor wielu komedii, uważany za twórcę hiszpańskiego teatru

narodowego oraz Pedro Calderon de la Barca (1600-1681), twórca dramatów dla sceny

dworskiej oraz sztuk religijnych wystawianych na wolnym powietrzu. We Francji zasłynęli

Pierre Corneille (1606-1684), uważany za twórcę francuskiej tragedii, autor tragikomedii

heroicznej „Cyd”, jemu współczesny Jean Racine (1639-1699), również tragik, który

8

wnikliwie analizował ludzkie namiętności i odsłaniał beznadziejność ludzkiej egzystencji,

polegającej na skazanym z góry na niepowodzenie pościgu za przedmiotem pożądania. Warto

podkreślić, że obaj pisali w ramach stworzonych przez Arystotelesa ograniczeń rządzących

tragedią, wymuszających przestrzeganie jedności czasu, miejsca i akcji. Na koniec trzeba

wymienić jeszcze jedno nazwisko Jean-Baptiste Poquelin, znanego powszechnie jako Molière

(1622-1673), najwybitniejszego komediopisarza francuskiego, który tworząc niezrównaną

galerię typów uosabiających odwieczne ludzkie wady (skąpstwo, pychę, obłudę) bezlitośnie

wykpiwał obyczajowość francuską tamtych czasów.

Teatr. Teatr zajmował miejsce centralne w kulturze baroku, będąc najlepszym

dowodem dążenia do teatralizacji rzeczywistości w tamtych czasach. W baroku dokonał się

ważny przełom w technice teatralnej; nastąpiło przejście od sceny symultanicznej do sceny

sukcesywnej. Scena symultaniczna składała się z kilku tzw. mansjonów, czyli miejsc akcji i

każde miało własna dekorację; widowisko mogło toczyć się w jednym bądź jednocześnie w

kilku mansjonach lub poza nimi na nie określonej dekoracjami przestrzeni, zwanej plateą. W

scenie sukcesywnej nie dzielono już przestrzeni scenicznej na mansjony, lecz

wykorzystywano ruchome, zmienne dekoracje, których wymiana dokonywała się na oczach

widzów w trakcie przedstawienia. Ponadto ukształtował się zapoczątkowany we Włoszech

obowiązujący do dziś typ sceny stałej, tzw. scena pudełkowa. Była ona budowana w

pomieszczeniach zamkniętych, oddzielona od widowni ramą sceniczną i zasłaniana kurtyną.

Widownia początkowo amfiteatralna została wyposażona w loże. W związku z pudełkowym

kształtem sceny ustalił się też typ zmiennej dekoracji kulisowej, która składała się z

malowanego na płótnie tła, tzw. prospektu i kilku par przesuwnych kulis ustawionych po

bokach sceny. Pierwszym teatrem tej konstrukcji był Teatr Farnese w Parmie (1618).

Architektura i technika sceny barokowej były podporządkowane następującym zasadom: 1)

dążenie do wywołania doskonałego złudzenia perspektywy, 2) szybka zmiana dekoracji na

oczach widzów, 3) zaskakujące efekty wizualne i akustyczne przy użyciu nowych rozwiązań

technicznych.

Jakie przedstawienia dominowały w teatrze barokowym. Po pierwsze upowszechniła

się pochodząca z Włoch commedia dell’arte, odmiana włoskiego teatru ludowego, która

wywarła wielki wpływ na rozwój dramatu europejskiego (do niej nawiązywał Moliere). Po

drugie powstała opera, nazywana na początku „drama per musica”; jej powstanie wynikało z

dążenia do odrodzenia dramatu starogreckiego, a jej korzeni można się doszukać w misterium

średniowiecznym i twórczości dramatycznej renesansowych trubadurów. Po trzecie mimo

bardzo silnego oddziaływania włoskich form widowiskowych do głosu doszły rodzime

9

tradycje w poszczególnych krajach i zaczęły powstawać teatry narodowe. Po czwarte

kontynuowano wystawianie sztuk przez grupy aktorów wędrownych. Obok opery rozwijały

się też nowe formy muzyczne, jak oratoria, pasje i kantaty. Oratorium to forma muzyki

dramatycznej bez akcji scenicznej, składająca się z partii wokalnych i instrumentalnych; tekst

dotyczył najczęściej tematyki religijnej. Pojawiło się wprawdzie już w drugiej połowie XVI

wieku, ale jego forma ukształtowała już w XVII. Zbliżona do oratorium była pasja, której

tekst czerpano z ewangelicznego opisu męki Chrystusa. Podobnie jak oratorium pasja była

znana już wcześniej, ale dopiero w baroku przybrała ostateczną rozbudowaną formę,

zawierającą recytacje, arie oraz części chóralne i instrumentalne. Kantata jest natomiast

tworem XVII wieku i powstała we Włoszech początkowo jako utwór na głos solo z

towarzyszeniem instrumentalnym, by potem rozwinąć się jako wieloczęściowy niesceniczny

utwór wokalny, oparty na tekstach religijnych lub świeckich.

Istotę kultury baroku najlepiej przedstawić w konfrontacji z wartościami

dominującymi w okresie poprzednim, renesansie. Kultura renesansowa była na miarę

człowieka, barok natomiast dążył do kultury wielkiej, bogatej, można powiedzieć

maksymalizował ją do miary nadludzkiej, renesans chciał być przejrzysty, natomiast barok

raczej bogaty niż przejrzysty, renesans był kanoniczny i posągowy, barok raczej żywy. Formy

renesansowe cechowała oszczędność, umiar i statyka, natomiast barokowej rozrzutność i

dynamika.