Wykład BUDOWA ZIEMI, SKAŁY I MINERAŁY
CZĘŚC I (1 rok - Budownictwo)
Geologia – z greckiego. Ge. oznacza ziemia, logos – nauka. Geologia jest nauką o budowie Ziemi i procesach, jakie zachodzą w jej wnętrzu i na jej powierzchni.
Geologię możemy podzielić na nauki stosowane oraz nauki podstawowe.
Do nauk podstawowych zaliczamy m.in.:
Geologia dynamiczna – nauka o ruchach i zmianach dynamicznych w skorupie
ziemskiej. Zajmująca się badaniem procesów egzogenicznych i endogenicznych
Geomorfologia – ukształtowanie powierzchni terenu
Petrografia – nauka o skałach
Mineralogia nauka o minerałach, czyli głównych składnikach skał
Geofizyka
Geochemia
Geologia historyczna – stratygrafia, paleontologia
Geologia regionalna
Do geologii stosowanej zaliczamy:
Geologie inżynierska – nauka o wierzchnich partiach ziemi,
Geologia poszukiwawcza
Hydrogeologia
Budowa Ziemi
Kula ziemska ma budowę strefową. Składa się ona z trzech stref. Najbardziej
zewnętrzna warstwa nosi nazwę skorupy ziemskiej. Pod nią leży strefa zwana
płaszczem, a poniżej płaszcza znajduje się wewnętrzna strefa Ziemi, czyli jądro.
Skorupa ziemska Jest w stałym stanie skupienia i nie wszędzie jest jednakowa.
Badania fal sejsmicznych pozwoliły ustalić, że na obszarach kontynentów wynosi
około 30 km, a pod łańcuchami górskimi wzrasta do 70 km. Znacznie cieńsza jest pod
dnem oceanów gdzie osiąga zaledwie kilkanaście km. W obrębie skorupy ziemskiej
rozróżniamy skorupę kontynentalną oraz oceaniczna.
Skorupa kontynentalna ma budowę trójwarstwową:
Warstwa osadowa o grubości od 0-20km
Warstwa granitowa – zbudowana ze skał magmowych i metamorficznych o składzie
przypominającym granity
Warstwa bazaltowa - zbudowana ze skał przypominających bazalt.
Skorupa oceaniczna dzieli się na:
Warstwę osadowa - 0 do kilku km
Warstwę osadowo wulkaniczną (przewarstwienia osadów z lawami wulkanicznymi)
Warstwa bazaltowa
Litosfera to skorupa ziemska i górna część (warstwa perydotytowa) górnego płaszcza.
Ofiolity – fragment oceanicznej skorupy ziemskiej i górnego płaszcza, oderwane w
procesie subdukcji od płyty dolnej i włączone do płyty górnej
Płaszcz Ziemi – jest dużo grubszy od skorupy ziemskiej, jest on zbudowany z materii
w stanie stałym, różniącej się jednak gęstością od skał litosfery. W jego wnętrzu jest
olbrzymie ciśnienie, na każde 3,2 m przybywa 1 atm. ciśnienia. Najwyższą częścią
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
płaszcza Ziemi jest Astenosfera. Jest ona półplastyczna. Zaczyna się na głębokości od
kilku km (pod grzbietami śródoceanicznymi) do 80 i 100 km a nawet czasem 200 km
pod tarczami (starymi kontynentami).
Płaszcz w górnej części zbudowany jest z, Cr, Fe, Si, Mg a dolna część zawiera jeszcze
Ni.
W górnym płaszczu ziemi występują perydotyty, czyli skały magmowe głębinowe,
skrajnie melanokratyczne o zawartości krzemionki poniżej 45 %, bogate w oliwiny
Jądro –występuje poniżej nieciągłości Gutenberga, czyli poniżej 2900 km. Informacje
dotyczące budowy tej części ziemi pochodzą jedynie z prędkości przebiegu fal
sejsmicznych. Jego budowa nie jest jednorodna. Jądro zewnętrzne jest w formie cieczy,
zbudowane ze stopionego Ni i Fe. Jądro wewnętrzne natomiast występuje w formie
ciała stałego o składzie Fe i Ni.
Stan termiczny Ziemi
Temperatura Ziemi – Temperatura ziemi wzrasta wraz z głębokością. Przyjmuje się,
że może przyjmować 8 – 9000 stopni C w głębi Ziemi. Wzrost temperatury wraz z
głębokością nazywamy stopniem geotermicznym. Dla Polski średnia wartość stopnia
geotermicznego wynosi 31 stopni, czyli na każde 31m głębokości temp wzrasta o 1
stopień C. Stopień geotermiczny nie jest stały, zależy od budowy geologicznej,
najmniejszy jest pod oceanami największy zaś pod platformami
Skład chemiczny globu ziemskiego
Geochemia to nauka, która zajmuje się składem chemicznym poszczególnych warstw
Ziemi i procesami w nich zachodzącymi zarówno dzisiaj, jak i w przeszłości.
O składzie chemicznym Ziemi wnioskujemy na podstawie analiz chemicznych
znajdowanych skał, badań geofizycznych, a także badań składu meteorytów.
Skład chemiczny (w %) skorupy ziemskiej: tlen – 44,6, krzem 27,72, glin – 8,13, żelazo
– 5,0, wapń – 3,63, sód – 2,83, potas – 2,59, magnez – 2,09.
Związki chemiczne wiążą się w minerały, które stanowią podstawowy składnik skał.
Podstawowe definicje
Minerał
Pierwiastek lub grupa pierwiastków powstałych w wyniku naturalnych procesów
geologicznych. Główny budulec skały. Może występować w formie krystalicznej to
znaczy, że w jego budowie możemy wyróżnić wyraźny pokrój krystalograficzny: tj.
ściany, krawędzie itp. Jak np.: kwarc, skalenie. Może przyjmować również formę
amorficzną, czyli bezpostaciową jak np.: opal. Minerały wykazują konkretne cechy
fizyczne, mechaniczne i optyczne na podstawie, których jesteśmy wstanie je od siebie
odróżnić. Są to miedzy innymi połysk, barwa, twardość, przełom, łupliwość.
Skała: zespół złożony z jednego bądź więcej minerałów, powstały wskutek działania
procesów geologicznych lub kosmologicznych. Skała może być skonsolidowana lub
nieskonsolidowana. Definicja ta nie obejmuje gleby. Ze względu na warunki tworzenia
wyróżnia się skały magmowe, osadowe i metamorficzne. Zaś ze względu na skład
mineralny skały mono-i polimineralne.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Cykl skalny
Procesy geologiczne przebiegały w sposób cykliczny. Z procesów wietrzenia i
erozji (procesy niszczące) dochodziło do gromadzenia się znacznej części osadów. Przy
osiągnięciu dużej miąższości osady te pogrążały się głęboko, a następnie wyniku
procesów górotwórczych, ulegały sfałdowaniu-, przy czym deformacjom tym
towarzyszyły
zjawiska
ogniowe,
czyli
wybuchy
wulkanów,
przeobrażenia
metamorficzne. Zdeformowane utwory ulegały piętrzeniu, powstawały łańcuchy
górskie. Zwykle tym zjawiskom towarzyszyło podnoszenie kontynentów. Taki okres
nazywano epejrokratycznym (okres dużego znaczenia lądów).
Wypiętrzone góry i kontynenty z czasem ulegały pewnej destrukcji i obniżeniu. Z
biegiem czasu były tak niskie, że morze było wstanie w znacznej części je zalać. Jest to
okres talassokratyczny. – góry silnie obniżone, kontynenty niskie i przeważnie zalane
przez morze, a w głębokich rynnach gromadzą się osady. Po jakimś czasie następuje
znowu okres deformacji, dochodzi do sfałdowania osadów, powstają góry i dźwigają się
kontynenty. Okresy epejrokratyczny i talassokratyczny wielokrotnie wstępowały po
sobie w dziejach Ziemi. Taki proces określamy jako cykl geologiczny. Z cyklem
geologicznym nieodzownie związany jest cykl skalny.
Formy występowania minerałów:
Skupienia mineralne – szczotka krystaliczna (kwarc), skupienia tabliczkowe (biotyt),
konkrecja (syderyt), sekrecja(agat), wystąpienia dendrytyczne (mangan), skupienia
włókniste (azbest)
Skały magmowe
Minerały główne poboczne i akcesoryczne – wyjaśnić pojęcia
Minerały skałotwórcze skał magmowych
Minerały poboczne i akcesoryczne skał magmowych
Ewolucja składu magmy
Skład chemiczny magmy podczas przemieszczania się, a w szczególności na etapie
stagnowania w przejściowej lub końcowej komorze magmowej, zmienia się. Ewolucja
ta zachodzi pod wpływem takich procesów jak dyferencjacja (różnicowanie), która
może być spowodowana:
• likwacją (odmieszanie) – polega na domieszaniu się składników stanu pierwotnego
i utworów oddzielnych faz cieplnych o różnym składzie chemicznym i gęstości.
Odbywa się pod wpływem siły ciężkości.
• konwekcją – odbywa się przy znacznym udziale składników lotnych. Jeżeli magma
posiada składniki lotne, dochodzi do wymiany fazy gazowej. Składniki lotne
przemieszczają się ku górze. Następuje oddestylowanie magmy i uwalnianie się od
wcześniej wydzielonych kryształów.
• dyfuzją termiczną – polega na wędrówce pewnych jonów. Jony wędrują ku
zewnętrznym, chłodniejszym partiom zbiornika magmowego. Dyfuzja termiczna
może prowadzić do znacznego zróżnicowania składu mineralnego skał żyłowych.
• asymilacją – jest wynikiem nadtapiania się skał otaczających zbiornik magmowy.
Może być również wynikiem wymiany składników zbiornika z magmą.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
• frakcyjną krystalizacją magmy – wydzielanie się kryształów za stopu
magmowego w czasie krzepnięcia wskutek obniżania temperatury. Przebieg
procesów spowodowanych frakcyjną krystalizacją magmy zależy od szybkości
krzepnięcia magmy. Minerał wykrystalizowuje i jeżeli jest lżejszy - wędruje do
góry, jeśli cięższy - do dołu (jest to dyferencjacja grawitacyjna, dotyczy ona
również płynnej magmy, która rozdziela się na frakcje różniące się gęstością). W
czasie frakcyjnej krystalizacji magmy występują trzy etapy:
v etap wczesnej krystalizacji – magma jest gorąca, wydzielają się oliwiny,
powstają rudy metali (chromit) i jako cięższe oddzielają się od magmy. Powstają
skały należące do perydotytów. Później powstają z nagromadzenia piroksenu
piroksenity. Plagioklazy wędrują do góry. Może powstać np. skała zwana
anortozytem.
v główne stadium krystalizacji – krystalizują nadal pirokseny i plagioklazy,
labrador i andezyt. Nie mają one w swoim składzie wody i jonu OH-. Magma
jest wzbogacana w składniki lotne. Obok piroksenów powstają amfibole,
zawierające grupę hydroksylową. Powstają zespoły mineralne plagioklazów i
piroksenów. Z ich nagromadzenia powstają skały o składzie gabra i diorytu z
amfibol i piroksenów. Pod koniec tego etapu magma ubożeje w tlenki magnezu,
żelaza i wapnia, bo weszły one w skład amfiboli, piroksenów i plagioklazów.
Wzbogaca się natomiast w tlenki sodu, potasu i krzemionki. Zostaje bardzo dużo
składników lotnych. Krystalizują plagioklazy zasobne w albit i tworzy się biotyt.
Z nich powstaną m.in. granodioryty.
v stadium końcowe krystalizacji magmy – magma ma charakter resztkowy.
Powstają wtedy granity i sjenity. Przeważa skaleń potasowy (ortoklaz), jest duża
zawartość krzemionki. Krystalizuje biotyt (z ciemnych minerałów). Temperatura
magmy jest powyżej 600ºC. W temperaturze między 600 a 500ºC następuje etap
pegmatytowy. Zasadniczą rolę skałotwórczą odgrywają resztki magmowe
(rozrzedzone
krzemiany).
Powstają
pegmatyty.
Dalej
trwa
etap
pneumatolityczny (500-400ºC), gdzie przy znacznym udziale gazów silnie
sprężonych magma przenika wydzielone już minerały i zbiorniki magmowe.
Powstają: turmalin, topaz, beryl. Magma stygnie (temperatura poniżej 400ºC).
Powstają inne minerały z bardzo dobrze wykształconymi kryształami. Jest to
etap hydrotermalny. W tym etapie następuje oddzielenie gorących
zmineralizowanych wód i tzw. resztek pomagmowych, które krążąc szczelinami
i porami w skałach utworzonych z zastygłej już magmy (oraz przenikając do
innych okolicznych masywów skalnych), powodują przemiany chemiczne
okolicznych skał a także dalej stygnąc tworzą wartościowe złoża np. kwarcu,
wiele złóż różnych metali i innych minerałów (tzw. szeregi reakcyjne Bowena).
Klasyfikacja skał magmowych ze względu na zawartość SiO2 (wg. A. Bolewski)
v Skały kwaśne – przesycone krzemionka o jej zawartości powyżej 65 % (są
barwy jasnej, duża zawartość minerałów jasnych, kwarcu)
v Skały obojętne (pośrednie)– wysycane krzemionka zawartość SiO2 od 53 – 65%
v Skały zasadowe (bazyty)– z niedoborem krzemionki 54 – 44 %
v Skały ultrazasadowe (ultrabazyty) – poniżej 44% SiO2
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Formy występowania skał magmowych
Intruzje magmowe - powstają w wyniku zastygania magmy wdzierającej się w skorupę
ziemską). W zależności od kształtu intruzji i ich stosunku do otaczających skał możemy
wyróżni intruzje zgodne i niezgodne. Intruzje zgodne charakteryzują się tym, że ich
ściany pokrywają się z powierzchniami strukturalnymi otaczających skał. Do nich
należą m.in., sille, lakkolity, lopolity i fakolity. Sille – żyły pokładowe, lakkolity – w
kształcie bochenka lub grzyby wciśnięte miedzy warstwę. Lopolity są również
bochenkowate, stanowią przeciwieństwo do lakolitów są wypukłe ku dołowi. Fakolity
to ciała magmowe wciśnięte miedzy warstwy w przegubach fałdów.
Intruzje niezgodne przecinają powierzchnie strukturalna. Dajki, etmolity i żyły
kominowe(pnie). Dajki to intruzje w formie żył biegnących w poprzek warstw
Etmolity – intruzje lejkowate zwężające się ku dołowi, skośnie przecinające warstwy
skalne
Żyła kominowa - kształt pionowego walca, niewielkiej średnicy.
Batolity – wielkie masywy najczęściej granitoidów
Charakterystyka skał magmowych
Klasa granitu i ryolitu
Głębinowe skały z tej grupy określane są ogólnym terminem granitoidów.
Są to skały kwaśne, zbudowane w przeważającej mierze z takich minerałów jak
kwarc,skalenie alkaiczne (ortoklaz) oraz miki, rzadziej spotykane są amfibole i
pirokseny. Do grupy skał głębinowych kwaśnych zaliczamy, tonality, granodioryty i
granity. Są skałami najczęściej barwy jasnej, biało – szare, biało – różowo – szare lub
różowo - szare. O wielkości kryształów rozpoznawalnych gołym okiem (struktura jest
jawnokrystaliczna) i silnie do siebie przylegających(tekstura zbita).
W przypadku skał kwaśnych wylewnych wyróżniamy grupę porfirów kwarcowych, w
których mamy m.in. dacyt, ryodacyt i ryolit. Ich barwy są zielonawe oraz czerwonawe
lub brunatne, zależne od stopnia utlenienia Fe. Fenokryształy mogą być reprezentowane
przez skalenie (ortoklaz, sanidyn), kwarc, i/lub biotyt oraz hornblendę. Tło skalne
najczęściej jest drobno lub mikrokrystaliczne, zbudowane z masy kwarcowo –
skaleniowej.
Trzeba pamiętać, że są to dwie skały o takim samym składzie mineralnym różnice się
miejscem tworzenia oraz strukturą.
Kwaśne skały żyłowe
Grubokrystaliczne granity wykazują tendencje do przechodzenia w bardzo
grubokrystaliczne skał nazywanych pegmatytami a średniokrystaliczne - do
drobnokrystalicznych aplitów.
Pegmatyty najczęściej składają się ze skaleni (zwłaszcza alkalicznych) i kwarcu,
rzadziej zawierają miki (muskowit i/lub biotyt) tworzące wtedy skupienia grubych
agregatów.
Występowanie skał magmowych kwaśnych w Polsce
Tatary, Dolny Śląsk (masyw,: Strzelina - Żulowa, Strzegom-Sobótka, masyw
karkonoski, masyw łużycki). Wylewne kwaśne porfiry: rejon podkrakowski tj.,
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Miękinia, Zalas, na Dolnym Śląsku - intruzje strefy niemczy, masyw kłodzko –
złotostocki.
Północna część Polski rejon Suwałk (podłoże krystaliczne nawiercane), oraz liczne
głazy narzutowe najczęściej granitowe (polodowcowe) w środkowej i północnej części
Polski.
Pegmatyty w formie intruzji liczne na Dolnym Śląsku np.: w masywie Strzegom –
Sobótka
Klasa sjenitu i trachitu
Grupa skał obojętnych zasobnych w skalenie alkaliczne. Sjenity zbudowane są w
przewadze ze skalani alkalicznych ( ortoklaz lub/i mikroklin, często pertyty) i
podrzędnie plagioklazów (oligoklaz, albit). Pozostałe minerały to biotyt, hornblenda,
czasami augit, akcesorycznie może spotykany być kwarc. Skały te mają struktury
jawnokrystaliczne często porfirowate.
Wulkaniczne odpowiedniki sjenitów – trachity mają jako fenokryształy głównie
skalenie alkaliczne. Fenokryształami mogą być też biotyt, amfibole i pirokseny.
Struktura jest trachitowa – ciasto skalne to listewki lub wydłużone mikrolity skaleni
ułożone fluidalnie, opływające feneokryształy. Trachity są najczęściej jasnoszare,
czerwone lub brunatne.
Klasa diorytu i andezytu
Skały obojętne
Dioryty – skały plutoniczne, szare w różnych odcieniach, zbudowane z plagioklazów
(andezynu), piroksenów jednoskośnych (augit) i rombowy hipersten, zielonej i brązowej
hornblendy czasem biotytu. W pojedynczych ziarnach mogą występować ortoklaz,
kwarc, a składnikami akcesorycznymi bywają minerały nieprzezroczyste apatyt i
tytanit. Struktury są średniokrystaliczne, tekstury zbite nieuporządkowane
Występowanie diorytów
Dolny Śląsk – intruzja strefy Niemczy, masyw kłodzko - złotostocki
Andezyty – skały wulkaniczne – szare, rzadko ciemnoszaro lub szaroróżowe z
wyraźnymi fenokryształami jasnoszarych plagioklazów oraz ciemno szarych lub
czarnych piroksenów i amfiboli. Tło andezytów makroskopowo trudne o rozpoznania
jest skrytokrystaliczne lub drobno, – średniokrystaliczne. Struktury tych skał są
nierównoziarniste: porfirowe. Tekstury andezytów są przeważnie zbite rzadko porowate
lub migdałowcowe
Występowanie andezytów – Góra Wżar (PPS)
Klasa gabra i bazaltu
Skały zasadowe częściowo obojętne. Typowe skały grupy gabra są zbudowane głównie
z silnie wapniowych plagioklazów w ilości (35-100%) oraz minerałów:piroksenów i/lub
amfiboli, minerałów nieprzezroczystych, biotytu. Głębinowe skały mają struktury grubo
i średniokrystaliczne, tekstury zbite, bezkierunkowe. Gabro oliwinowe (plagioklaz i
piroksen, podrzędnie oliwin), troktolit (plagioklaz i oliwin podrzędnie piroksen) – skały
te nawet po lekkim zwietrzeniu wykazują obecność charakterystycznych czerwonych
plamek iddingsytu, będącego mieszaniną wodorotlenków Fe i mi. ilastych – są
makroskopowo określane polskim terminem pstrągowca.
Wulkaniczne skały klasy gabra - bazalty – najczęściej skały o strukturze drobno – bądź
skrytokrystalicznej strukturze i zbitej teksturze, górne partie potoków lawowych są
zwykle porowate. Zbudowane są głównie z silnie wapniowych plagioklazów (labrador –
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
bytownit) i piroksenów (augit, hipersten) oraz tlenków Fe – Ti (magnetyt, ilmenit),
apatytu czasem brunatnego szkliwa. Może im towarzyszyć oliwin, amfibol, biotyt.
Najczęściej prakryształami są pirokseny i oliwiny rzadziej plagioklazy. W bazaltach
morze występować kwarc, ale jako minerał wtórny powstały przez rekrystalizacje
szkliwa
Termin melafir - został zdyskredytowany określał on nazwane stosowana do opisu tzw.
starych bazaltów, czyli paleozoiczne skały wylewne odpowiadające składem bazaltom,
najczęściej zmienione o teksturach porowatych lub migdałowcowych często fluidalnych
o szarych bądź brunatnoczerwonych barwach. Wypełnieniami pełcherzyków są
najczęściej kalcyt, opal, chalcedon, spotyka się tez chloryty. Takie wypełnienia, czyli
migdały mają typowe obłe kształty. Struktury są często porfirowe
Występowanie
Gabra – masyw Ślęży, masyw gabrowo – diabazowy Nowej Rudy, gabra Świerklańca,
masyw gabrowo – serpentynitowy Grochowej – Broszowic, gabra Lewina Kłodzkiego
Bazalty – Strzegom (intruzje)
Melafiry – rejon Krzeszowic (podkrakowski) – Regulice, Brodło, Dolny Śląsk
Perydotyty
Skały ultrazasadowe głównie głębinowe, zbudowane w różnych proporcjach z oliwinów
i piroksenów. W perydotytach oliwiny występują w ilościach 40-100%, prawie
monomineralną odmianą (>90% oliwinu) jest dunit. Przewaga oliwinów, piroksenów i
amfiboli sprawia, że skały te często są czarne lub szaroczarne. Ich struktura jest średnia
lub grubokrystaliczna
Występowanie
Skrajnie melanokratyczne występują w intruzji na południe od Augustowa zdarzają się
również wśród głazów narzutowych w utworach lodowcowych
Szkliwa wulkaniczne
Skały o strukturach szklistych lub szklisto porfirowych zwą się obsydianami, ich barwa
może być czerwona, zielona lub czarna (smołowiec).
Okruchy szkliwa mogą być zbite lub porowate – z różnej ilości pęcherzykami.
Gąbczaste przeźroczyste szkliwo makroskopowo koloru białego, szarego, brunatnego
powstaje przeważnie z kwaśnej magmy o dużej lepkości, jest nazywane pumeksem.
Dzięki obfitości pęcherzyków gazowych okruchy pumeksu mogą unosić się w wodzie.
Gospodarcze znaczenie skał magmowych
Skały magmowe często stanowią złoża kamieni budowlanych i drogowych. Z
poddawanych na obróbkę kamieniarska tzw. Kamieni ciosowych wykonuje się różnego
typu elementy np.: płyty, bloki, kostki, krawężniki i inne. Podatnymi na obróbkę
kamieniarska z odpowiednia wytrzymałością i odpornością na działanie czynników
atmosferycznych odznaczają się przede wszystkim: granity, dioryty, sjenity niektóre
gabra a z wulkanicznych:bazalty, andezyty i porfiry. Mają one szerokie zastosowanie
jako kamień ozdobny, kamień rzeźbiarski. Naturalne szkliwa wulkaniczne - obsydiany
mają zastosowanie jako kamień jubilerski. Z odpadów powstających przy obróbce
kamieniarskiej produkuje się kamień łamany, kruszywo łamane oraz mączki do asfaltu,
mas bitumicznych. Najlepsze kruszywa uzyskuje się z bazaltów, diabazów, melafirów,
porfirów.
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com
Bazalty i pokrewne skały alkaliczne a także diabazy, andezyty są stosowane do wyrobu
rur, wykładzin o wysokiej odporności chemicznej i mechanicznej. Topione bazalty i
alkaliczne ich odpowiedniki „melafiry”, gabra służą do wyrobu wełny mineralnej.
Mączka bazaltowa służy do barwienia szkła opakowe oraz jako składnik szkliw
ceramicznych.
Niektóre odmiany andezytów stosuje się jako materiały kwasoodporne. Ponadto w
obrębie skał magmowych występują koncentracje mineralne, które to stanowią złoża
kopalin użytecznych.
Opracowała na podstawie materiałów źródłowych
Dr inż. A. Pękala
PDF created with pdfFactory Pro trial version www.pdffactory.com