Czas. Stomat., 2005, LVIII, 3
Pozytywne i negatywne aspekty stosowania ultradz
więków
w stomatologii  na podstawie piśmiennictwa
Positive and negative aspects of using ultrasound in dentistry
- on the basis of the literature
Katarzyna BÅ‚ochowiak, Henryk Witmanowski
Z Katedry i Zakładu Fizjologii AM im K. Marcinkowskiego w Poznaniu
Kierownik: prof. dr hab. med. J. Paluszak
Streszczenie Summary
Celem pracy jest omówienie różnych aspektów sto- The aim of this paper is to discuss different aspects
sowania ultradz
więków i ich wpływu na tkanki zęba, of the use of ultrasound and its effect on the dental tis-
szczelność brzeżną oraz mikroprzeciek wypełnień i ko- sues, marginal seal and microleakage of restorations
rony protetyczne. Poddziąsłowy skaling usuwa cement and prosthetic crowns. Subgingival scaling removes
korzeniowy, zwiększa przepuszczalność powierzchnio- root cement, increases the permeability of the super-
wych warstw zębiny i naraża ją na szkodliwe działanie ficial layers of the dentine and makes it susceptible to
środowiska jamy ustnej, co może powodować zwięk- the harmful effects of the oral environment, which may
szoną wrażliwość zębiny i reakcje zapalne miazgi. cause increased dentine sensitivity and an inflammato-
Skaling ultradz
więkowy może wywoływać zmiany en- ry response in the pulp. Ultrasonic scaling may cause
zymatyczne w ślinie. Ultradz
więki mogą wywierać po- enzymatic changes in the saliva. Ultrasound may have
zytywny wpływ terapeutyczny na tkankę kostną i syn- a positive therapeutic effect on the bone tissue and on
tezÄ™ kolagenu w tkance Å‚Ä…cznej. Ultradz
więki znalazły collagen synthesis in the connective tissue. Ultrasound
też zastosowanie w endodoncji w opracowywaniu i has also found an application in endodontics, in the
wypełnianiu kanałów oraz usuwaniu warstwy mazistej preparation and obturation of root canals and in re-
i złamanych narzędzi endodontycznych. moving the smear layer and broken endodontic instru-
ments.
HASA
A INDEKSOWE: KEYWORDS:
ultradz
więki, ultradz
więkowe usuwanie kamienia na- ultrasonics, ultrasonic scaling, endodontics, and scal-
zębnego, endodoncja, skaling/efekty uboczne ing/adverse effects
Ultradz
więki w ujęciu fizycznym określane są nia i uzupełnienia protetyczne.
jako drgania i fala elektromagnetyczna o często- Najbardziej rozpowszechnioną w stomatolo-
tliwości większej niż 20 kHz, nie wywołujące w gii techniką wykorzystującą ultradz
więki jest
uchu ludzkim wrażeń słuchowych. Od wielu już usuwanie kamienia nazębnego. Aparaty ultra-
lat techniki ultradz
więkowe znajdują zastosowa- dz
więkowe stosowane do usuwania kamienia
nie w stomatologii, przede wszystkim w chirurgii, nazębnego wykorzystują drgania o częstotliwo-
endodoncji i periodontologii. ści około 15-50 tys. Hz (Piezon Master 400, Cavi
C e l e m p r a c y jest omówienie możliwości Endo, Amdent). Aparaty te umożliwiają dokład-
zastosowania ultradz
więków w stomatologii oraz ne wykonanie skalingu nad i poddziąsłowego.
omówienie ich wpływu na tkanki zęba, wypełnie- Są łatwe w użyciu i skracają czas wykonania
201
K. BÅ‚ochowiak, H. Witmanowski Czas. Stomat.,
zabiegu. Pamiętać należy jednak, że pionowe, więków na szczelność brzeżną wypełnień (7). Nie
niewłaściwe ustawienie końcówki narzędzia w odnotowano także niekorzystnego wpływu ska-
stosunku do powierzchni zęba lub wypełnienia lingu na mikroprzeciek wypełnień.
powoduje powstawanie głębokich kraterów na Skalery ultradz
więkowe powodują znaczny
ich powierzchni (12). Na wielkość powstałych wzrost szorstkości zarówno powierzchni zębów,
uszkodzeń ma wpływ rodzaj i kształt stosowa- jak i wypełnień, co sprzyja retencji i akumulacji
nej końcówki skalera (12). płytki nazębnej (19). Podczas głębokiego pod-
W stomatologii wykorzystuje się dwa typy apa- dziąsłowego skalingu ultradz
więkowego docho-
ratów ultradz
więkowych: magnetostrykcyjne dzi do znacznej utraty cementu korzeniowego i
i piezoelektryczne. Pierwsze z nich zamieniają powierzchniowej zębiny (5). Zmiany te powodują
energię elektromagnetyczną, której z
ródłem jest wzrost przepuszczalności pozostałej, niepokrytej
stałe i zmienne pole magnetyczne na energię me- cementem zębiny i jej ekspozycję na szkodliwe
chaniczną. Wadą tego typu urządzeń jest genero- czynniki środowiska jamy ustnej, między inny-
wanie znacznych ilości ciepła, które pozbawione mi bakterie i ich produkty.
zewnętrznego systemu chłodzenia może wpły- Ma to poważne konsekwencje kliniczne w po-
wać jatrogennie na tkanki zęba, przede wszyst- staci zwiększonej wrażliwości zębiny, opóz
nione-
kim na miazgę. Aparaty oparte na zjawisku piezo- go tworzenia nowego przyczepu nabłonkowego,
elektrycznym wykorzystują energię mechaniczną utraty naturalnej czynności ochronnej i obron-
powstającą podczas drgań kryształów i nie pro- nej tkanek przyzębia i ich utrudnionego gojenia,
dukują ciepła (16). a także zwiększonego narażenia miazgi na dzia-
Klinicyści poświęcali wiele uwagi wpływowi łanie bakterii, ich produktów oraz leków apliko-
skalerów ultradz
więkowych na wypełnienia i sta- wanych do kieszonek dziąsłowych, co może w
łe uzupełnienia protetyczne (4). Badania wykaza- skrajnych przypadkach doprowadzić do zapale-
ły, że skalery ultradz
więkowe powodują najwięk- nia miazgi (5).
sze uszkodzenia powierzchni metalowych koron W badaniu wrażliwości zębiny i miazgi po za-
w porównaniu z innymi narzędziami do usuwa- biegu skalingu reakcja miazgi określana za po-
nia kamienia (4). Jednocześnie badając podat- mocą testu elektrycznego nie wykazywała żad-
ność na uszkodzenia różnych stopów wykorzy- nych odchyleń od normy, podczas gdy próg po-
stywanych w protetyce, m. in. stopów chromowo budliwości zębiny na zgłębnikowanie i powietrze
 niklowych, srebro  palladowych i stopów złota był znacznie podwyższony (4, 20). Mechanizm
okazało się, że te z dużą zawartością złota są naj- występowania przejściowej, zwykle samoistnie
mniej odporne na uszkodzenia (4). ustępującej nadwrażliwości zębiny jest bezpo-
Nie notuje się znaczącego wpływu skalingu ul- średnio związany z utratą znacznych ilości ce-
tradz
więkowego na wypełnienia amalgamatowe mentu korzeniowego i zębiny podczas skalingu
i wypełnienia z materiałów złożonych zwłasz- ultradz
więkowego (5).
cza pod kątem ich wytrzymałości i szczelności Dokładniejszy pogląd na temat wpływu ska-
brzeżnej (7). Jednak wielu pacjentów po zabie- lingu ultradz
więkowego na stan miazgi dają
gach skalingu ultradz
więkowego zgłasza wystę- badania z użyciem mikroskopu elektronowego
powanie znacznej wrażliwości termicznej wokół oceniające zmiany histologiczne powstałe pod
wypełnień sięgających granicy szkliwno-cemen- wpływem ultradz
więków. W próbie kontrolnej
towej (7). Badania za pomocą mikroskopu elek- liczącej 10 zębów poddanych skalingowi ultra-
tronowego określające stan tych wypełnień pod- dz
więkowemu w 3 przypadkach odnotowano
danych skalingowi ultradz
więkowemu zarówno zmiany charakterystyczne dla przewlekłego za-
w okolicy brzegu dziąsłowego, jak i okluzyjne- palenia miazgi. Co więcej zmiany te lokalizo-
go nie wykazały szkodliwego działania ultradz
- wały się w rejonach miazgi sąsiadującej bezpo-
202
2005, LVIII, 3 Stosowanie ultradz
więków w stomatologii
średnio z powierzchnią zęba poddaną uprzed- u pacjentów z młodzieńczym oraz szybko po-
nio skalingowi (21). stępującym zapaleniem przyzębia. Wzrost jej
Inną przyczyną mogących potencjalnie wy- aktywności korelował ze stopniem destrukcji
stąpić zapaleń miazgi po zabiegach skalingu ul- przyzębia (22). Podczas leczenia z użyciem ska-
tradz
więkowego jest ciepło generowane przez lerów ultradz
więkowych poziom PCE spada z
aparaty magnetostrykcyjne. W nowoczesnych 17,95 U/L w okresie poprzedzajÄ…cym terapiÄ™, do
unitach stomatologicznych wyposażonych w 4,67 U/L po zabiegu skalingu i zbliża się pod
z
ródła chłodzenia problem ten został już wyeli- koniec terapii do poziomu właściwego dla osób
minowany. Zarejestrowano, że podczas skalin- zdrowych (22).
gu ultradz
więkowego temperatura zębiny wzra- Wpływ skalerów ultradz
więkowych na twarde
sta do 4° C (277K) z chÅ‚odzeniem i aż do 35° tkanki zÄ™ba wiąże siÄ™ przede wszystkim z utra-
C (308K) bez chłodzenia (9). Dla bezpiecznego tą pewnych ilości cementu korzeniowego i zę-
użycia skalerów ultradz
wiekowych wymagana biny oraz szorstkością zewnętrznych warstw
jest ilość 30 mL/min płynu chłodzącego, któ- twardych tkanek zęba. Aparaty ultradz
więko-
ry chroni miazgę przed jatrogennym wpływem we usuwają 6,8 mikronów substancji zęba, pod-
ciepła (9). czas gdy ręczne kirety 23,6 mikronów, a aparaty
Zębina i cement są dobrymi izolatorami. Stąd dz
więkowe typu Periosonic od 12,5 do 18,8 mi-
istnieje odwrotna zależność pomiędzy ich grubo- kronów (15). Szorstkość powierzchni zęba po-
ścią, a temperaturą wewnątrz miazgi. Potencjalne wodowana przez aparaty piezoelektryczne, ma-
ryzyko termicznego uszkodzenia miazgi znacz- gnetostrykcyjne i dz
więkowe jest podobna, ale
nie wzrasta w przypadkach, gdzie grubość zębi- w przypadku urządzeń piezoelektrycznych wzrost
ny nie przekracza 2 mm (9). Ilość wytwarzane- siły nacisku powoduje jednocześnie wzrost szorst-
go ciepła wyraz
nie koreluje z czasem skalingu, kości powierzchni zęba (2). Wybierając za kryte-
siłą nacisku wywieraną na kiretę, jej kształtem rium oceny wskaz
nik RCI (wskaz
nik pozostałe-
oraz właściwą proporcją cementu i zębiny chro- go kamienia) i RLTSI (wskaz
nik chropowatości i
niących miazgę zęba (11). Wysunięto wniosek, utraty tkanek zęba) wykazano, że aparaty dz
wiÄ™-
że im dłuższy czas skalingu, tym większy wzrost kowe usuwają kamień najdokładniej, ale powo-
temperatury. Czynnikiem, który w istotny spo- dują przy tym największą utratę substancji zęba i
sób modyfikuje ryzyko wystąpienia zmian pato- szorstkość powierzchni (8).
logicznych w miazdze jest także jej stan klinicz- Zwraca się uwagę na terapeutyczny, wielo-
ny. Zęby z wcześniejszymi epizodami odwracal- funkcyjny wpływ ultradz
więków na tkankę
nych zapaleń miazgi, zęby z głębokimi ubytka- kostną, a zwłaszcza na jej zdolności regenera-
mi próchnicowymi, z rozległymi wypełnieniami cyjne i naprawcze (17). Po 7 dniowej stymula-
oraz zęby po urazach są szczególnie narażone na cji kości z użyciem ultradz
więków o częstotli-
jatrogenny wpływ ciepła wytwarzanego podczas wości 1 MHz i intensywności 0,068 W/cm2 od-
skalingu ultradz
więkowego (11). notowano wzrost poziomu kwaśnej fosfatazy
Skaling ultradz
więkowy jest natomiast zupeł- i TNF-ą, który stanowił 474,77% w porównaniu
nie bezpieczny dla miękkich tkanek jamy ustnej, z grupą kontrolną (17).
a potencjalnie możliwe uszkodzenia błony ślu- Wielu badaczy zwraca uwagę na pozytywny
zowej wynikają raczej z nieumiejętnego posługi- wpływ ultradz
więków na procesy gojenia tkan-
wania się skalerami, niż ze szkodliwego wpływu ki łącznej, przejawiające się w przyspieszonej
samych ultradz
więków (7). syntezie kolagenu i zwiększonej proliferacji fi-
Skaling ultradz
więkowy może zmieniać skład broblastów (14). Cechą charakterystyczną jest
enzymatyczny śliny. Zaobserwowano wzrost ak- to, że przyspieszona synteza kolagenu występu-
tywności pseudocholinesterazy (PCE) w ślinie je tylko w odpowiedzi na wcześniejsze uszko-
203
K. BÅ‚ochowiak, H. Witmanowski Czas. Stomat.,
dzenie tkanki łącznej. Dla porównania ubytek generatora emituje drgania, które są przenoszo-
tkanki wywołuje reakcje w postaci 20% wzro- ne w odstępach 1 ms przez przepuszczalną dla
stu syntezy kolagenu, podczas gdy terapia ul- dz
więków błonę śluzową z prędkością 1,5 m/s i
tradz
więkami powoduje aż 50-70% wzrost syn- są następnie odbijane na wyrostku zębodołowym
tezy w odpowiedzi na analogiczne uszkodzenie lub zębach z powodu innej impedancji ośrodka.
(14). Ultradz
więki stymulują podziały komórek Aparat przenosi i analizuje około 1000 sygnałów
i włączanie tymidyny do łańcucha nukleozydo- dz
więkowych na minutę. Pozwala na najdokład-
wego (14). niejszy pomiar grubości dziąsła i błony śluzowej
Negatywnym aspektem stosowania ultradz
- w diagnostyce periodontologicznej (10).
więków jest sonikacja roztworów wodnych, bę- Ultradz
więki są także wykorzystywane w endo-
dÄ…ca z
ródłem wolnych rodników. Ilość genero- doncji na różnych etapach leczenia. Urządzenia
wanych tÄ… drogÄ… reaktywnych form tlenu (RFT) ultradz
więkowe (Cavi Endo, Enac-OE 3JD,
zależy od mocy stosowanych ultradz
więków. Piezon Master 400) wykorzystują drgania o czę-
Pierwotnymi wolnorodnikowymi produktami stotliwości 25 tys./s. Energia zostaje przesyła-
sonolizy wody są H" i " OH. W dalszych etapach na do płynnego środowiska w kanale, co przy-
sonikacji powstają rekombinowane formy wol- czynia się do wzrostu aktywności środków płu-
norodnikowe H2O2 i HO2" oraz tlen singletowy czÄ…cych (16). SÄ… przydatne w opracowywa-
(3). W wyniku rozbicia cząsteczki tlenu na ato- niu, poszerzaniu, oczyszczaniu kanałów korze-
my i reakcji atomowego tlenu z azotem powstaje niowych, usuwaniu złamanych instrumentów
tlenek azotu, a w kolejnych reakcjach także nad- i ćwieków srebrnych z ich światła oraz w wypeł-
tlenoazotyn. RFT w niewielkim stopniu sÄ… od- nianiu (6). Fale ultradz
więkowe efektywnie roz-
powiedzialne za efekt bakteriobójczy ultradz
- bijają nierozpuszczalne cementy wypełniające
więków. W przeważającej części oddziałują de- światło kanałów. Ich użycie jest jednak ograni-
strukcyjnie na tkanki jamy ustnej. Wywierają czone rozmiarami ujścia kanałów, krótką koń-
ujemny wpływ niemal na wszystkie komórki cówką skalera i głębokością, na jakiej mają pra-
organizmu i zakłócają przebieg wielu natural- cować. Użycie aparatów ultradz
więkowych w po-
nych szlaków metabolicznych. Odpowiedzialne bliżu wierzchołka korzeniowego zwiększa ryzyko
są one m. in. za inaktywację enzymów i białek perforacji lub złamania korzenia.
transportowych, peroksydację lipidów, utlenianie Ultradz
więki są szczególnie polecane do
związków niskocząsteczkowych, depolimeryza- usuwania ze światła kanałów ćwieków meta-
cję kwasu hialuronowego, uszkodzenia chromo- lowych i złamanych narzędzi endodontycz-
somów, powstawanie mutacji i transformacji no- nych. Natomiast wydają się mało przydat-
wotworowych (3). RFT odgrywają także rolę w ne w usuwaniu gutaperki i innych materia-
patogenezie chorób przyzębia, co przejawia się łów termoplastycznych. Tradycyjne, konwen-
w uszkodzeniu czynności neutrofili, upośledzo- cjonalne, ręczne instrumenty kanałowe mają
nym gojeniu tkanek przyzębia, degradacji kola- znaczną przewagę w opracowywaniu wąskich
genu i wzmożonym wydzielaniu mediatorów za- i zakrzywionych kanałów w porównaniu z urzą-
palenia (1). dzeniami ultradz
więkowymi. Wąskie światło
Ultradz
więki są także z powodzeniem wyko- kanału hamuje, bowiem proces wibracji (16).
rzystywane w periodontologii do pomiaru grubo- Niezależnie od stosowanej techniki opracowy-
ści dziąsła przed zabiegami śluzówkowo  dzią- wania zawsze powstaje warstwa mazista po-
słowymi. Ultradz
więkowe aparaty m. in. Krupp krywająca ściany kanału. Ma ona istotne zna-
SDM pozwalają na atraumatyczny pomiar gru- czenie dla szczelności wypełnienia kanałowe-
bości dziąsła. Wykorzystują one drgania o czę- go. Badając wpływ urządzeń ultradz
więkowych
stotliwości 10-20 MHz. Urządzenie to za pomocą na przygotowanie kanałów przeznaczonych do
204
2005, LVIII, 3 Stosowanie ultradz
więków w stomatologii
Dent., 2000, 17, 17-21.  3. Bartosz G.: Druga twarz
wypełnienia wstecznego, stwierdzono znacznie
tlenu. Wolne rodniki w przyrodzie. Wydawnictwo
mniejszą ilość warstwy mazistej w porównaniu
naukowe PWN, Warszawa 2003.  4. Cutler B. J.,
z konwencjonalnymi metodami opracowywania
Goldstein G. R., Simonelli G.: The effect of dental
kanałów (18). Większość autorów uważa, że jej
prophylaxis instruments on the surface roughness
usunięcie zmniejsza przeciek w wypełnionym
of metals used for metal ceramic crowns. J. Prosthet.
kanale i umożliwia głębsze wnikanie uszczel- Dent., 1995, 73, 2, 219-222.  4. Fisher C., Wennberg
niacza kanałowego w głąb kanalików zębino- A., Fisher R. G., Attstrom R.: Clinical evaluation of
pulp and dentine sensitivity after supragingival and
wych (18).
subgingival scaling. Endod. Dent. Traumatol., 1991,
Spośród wielu metod dążących do elimina-
7, 6, 259-265.  5. Fogel H. M., Pashley D. H.: Effect
cji warstwy mazistej urzÄ…dzenia ultradz
więkowe
of periodontal root planning on dentin permeabil-
okazały się najbardziej skuteczne, zwłaszcza w po-
ity. J. Clin. Periodont., 1993, 20, 673-677.  6. Goon
łączeniu z jednoczesnym stosowaniem środków
W. W. Y.: Efficient amalgam core elimination and
płuczących, takich jak kwas cytrynowy, EDTA i root preservation with ultrasonic instrumentation.
J. Prosthet. Dent., 1992, 68, 261-264.  7. Gorfil C.,
2 % podchloryn sodu. Problemem jest nadal usu-
Nordenberg D., Liberman R., Ben-Amar A.: The ef-
nięcie warstwy mazistej z okolicy przywierzchoł-
fect of ultrasonic cleaning and air polishing on the
kowej oraz z kanałów wąskich i zakrzywionych.
marginal integrity of radicular amalgam and com-
W tym przypadku zdecydowanÄ… przewagÄ™ zy-
posite resin restorations. An in vitro study. J. Clin.
skują ręczne instrumenty kanałowe. Badając w
Periodont., 1989, 16, 3, 137-139.  8. Jotikasthira N.
mikroskopie elektronowym morfologiÄ™ warstwy
E., Lie T., Leknes K. N.: Comparative in vitro stud-
mazistej oraz resztki miazgi pozostawionej w ka- ies of sonic, ultrasonic and reciprocating scaling in-
struments. J. Clin. Periodont., 1992, 19, 560-569. 
nale wykazano, że narzędzia ręczne powodowały
9. Kocher T., Plagmann H. C.: Heat propagation in
powstanie homogennej, zbitej warstwy mazistej,
dentin during instrumentation with different sonic
bez pozostałości miazgi. Z kolei urządzenia ultra-
scaler tips. Quintessence. Int., 1996, 27, 259-264. 
dz
więkowe całkowicie usuwały warstwę mazistą,
10. Muller H. P., Eger T.: Masticatory mucosa and
pozostawiając jednocześnie małe ilości miazgi w
periodontal phenotype: a review. Int. J. Periodontics.
okolicy przyszczytowej (13). Restorative. Dent., 2002, 22, 172-183.
11. Nicoll B. K., Peters R. J.: Heat generation dur-
Podsumowanie
ing ultrasonic instrumentation of dentin as affected
by different irrigation methods. J. Periodontol., 1998,
Ultradz
więki są stosowane w wielu dziedzi-
69, 8, 884-888.  12. Plagmann H. C., Wartenberg
nach stomatologii. Metody diagnostyczne i te- M., Kocher T.: Changes in the enamel surface af-
ter calculus removal. Dtsch. Zahnarztl. Z., 1989,
rapeutyczne wykorzystujÄ…ce ultradz
więki mają
44, 285-288.  13. Prati C., Selighini M., Ferrieri
wiele zalet, należy jednak brać pod uwagę nie-
P., Mongiorgi R.: Scanning electron microscop-
pożądane i niewyjaśnione skutki uboczne dzia-
ic evaluation of different endodontic procedures
Å‚ania ultradz
więków na tkanki.
on dentin morphology of human teeth. J. Endod.,
1994, 20, 4, 174-179.  14. Ramirez A., Schwane J.
A., McFarland C., Starcher B.: The effect of ultra-
Piśmiennictwo
sound on collagen synthesis and fibroblast prolif-
1. Al-Mubarak S., Ciancio S., Aljada A., Awa H., eration in vitro. Hawaii. Dent. J., 1990, 21, 10, 18-
Hamouda W., Ghanim H., Zamborn J., Boardman T. 19.  15. Rees J. S., Addy M., Hughes J.: An in vitro
J., Mohanty P., Ross C., Dandona P.: Comparative assessment of the dentine lost during instrumenta-
evaluation of adjunctive oral irrigation in diabetics. tion using the Periosonic system. J. Clin. Periodont.,
J. Clin. Periodont., 2002, 29, 295-300.  2. Brine E. 1999, 26, 2, 106-109.  16. Stock C. J. R.: Current
J., Marretta S. M., Pijanowski G. J., Siegel A. M.: status of the use of ultrasound in endodontics. Int.
Comparison of the effects of four different power Dent. J., 1991, 41, 175-182.  17. Sun J. S., Hong R.
scalers on enamel tooth surface in the dog. J. Vet. C., Chang W. H., Chen L. T., Lin F. H., Liu H. C.: In
205
K. BÅ‚ochowiak, H. Witmanowski Czas. Stomat.,
vitro effects of low- intensity ultrasound stimulation 21. Wong R., Hirsch R. S., Clarke N. G.: Endodontic
on the bone cells. J. Biomed. Mater. Res., 2001, 57,
effects of root planing in humans. Endod. Dent.
3, 449-456.  18. Sutimuntanakul S., Worayoskowit
Traumatol., 1989, 5, 4, 193-196.  22. Yamalik N.,
W., Mangkornkarn Ch.: Retrograde seal in ultrason-
P
zer N., Caglayan F., Caglayan G.: The effect of pe-
ically prepared canals. J. Endod., 2000, 26, 8, 444-
riodontal therapy on salivary pseudocholinesterase
446.  19. Topoll H. H., Lange D., Hugelmyer D.
activity. J. Dent. Res., 1991, 70, 6, 988-990.
E., Hennemann D.: Surface changes of enamel, root
cementum and fillings after treatment with tooth
cleaning instruments. Dtsch. Zahnarztl. Z., 1989, 44,
Otrzymano: dnia 1.IX.2003 r.
5, 387-390.  20. Wallace J., Bissada N.: Pulpal and
root sensitivity rated to periodontal therapy. Oral
Surg. Oral Med. Oral Pathol., 1990, 69, 743-747. Adres autorów: 60-781 Poznań, ul. Święcickiego 6.
206