Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej
 Psychologia procesów poznawczych
Wykład 4
 Uwaga
Jarosław Orzechowski
Selekcja informacji i uwaga
- pytania
Jaka jest funkcja uwagi
selektywnej?
Czy selekcja informacji
jest niezbędna?
Selekcja informacji i uwaga
- pytania
Jak to jest możliwe, że pomimo bardzo ostrej selekcji informacji
docierającej do naszego systemu poznawczego - zwykle -
zachowujemy się adekwatnie do sytuacji? Ale czy zawsze
(Irving Langmuir)?
Czy selekcja informacji jest procesem świadomym?
Czy uwaga jest mechanizmem jednorodnym, czy też jest wiele
rodzajów uwagi?
Uwaga - definicje
Uwaga to zjawisko, dzięki któremu aktywnie
przetwarzamy ograniczona pulę informacji
spośród olbrzymiej jej ilości, jaka jest nam
dostępna za pośrednictwem zmysłów, z
pamięci i innych procesów poznawczych.
R. Sternberg (1996)
Uwaga - definicje
Uwaga to system odpowiedzialny za selekcję
informacji i zapobieganie negatywnym
skutkom przeładowania systemu poznawczego
przez nadmiar danych.
Nęcka, Orzechowski, Szymura (2006)
Uwaga
Uwaga - funkcje
ż�Selekcja informacji - selektywność uwagi
ż�Czujność, detekcja sygnałów
ż�Przeszukiwanie
ż�Kontrola procesów poznawczych - podzielność
uwagi, przerzutność uwagi
ż�Ukierunkowanie procesów eksploracji
poznawczej
- ekstensywność/ intensywność uwagi
Uwaga a świadomość
(Di Nuovo, 1993)
Zachowania
pozauwagowe
Uwaga
mimowolna
Doświadczenie
życiowe
Treści
świadome
U W A G A
Selektywność uwagi
Selektywność uwagi - metodologia badań
Paradygmat prezentacji dwuusznej (technika
cieniowania, shadowing)
PRAWE LEWE
UCHO UCHO
komunikat komunikat
ignorowany istotny
Selektywność uwagi
Cherry (1953)
ż�odtwarzanie treści komunikatu z kanału ignorowanego jest
niemożliwe
ż�rejestracji podlegają fizyczne cechy informacji, a dokładnie
ich zmiany np. zmiana słów na inne dz
więki, zmiana głosu
z męskiego na żeński, zmiana języka
Chociaż:
ż�efekt  coctail party
Selektywność uwagi
Broadbent (1958), teoria wczesnej selekcji
uwaga działa jak filtr/zwrotnica
ż� przepuszcza informację z kanału istotnego (informacja w kanale
ignorowanym szybko zanika, pozostawiając po sobie wybrane
właściwości fizyczne)
ż� może przełączać się z kanału na kanał (przerzutność)
ż� informacja z kanału ignorowanego może przedrzeć się przez filtr jeśli:
4�wyraz
nie odróżni się od tła informacyjnego
4�posiada odpowiednie natężenie
4�posiada właściwą lokalizację
Selektywność uwagi
Moray (1959)
efekt  coctail party w laboratorium: badani
reagowali na swoje imię prezentowane w kanale
ignorowanym
Wniosek: filtr jest nieszczelny
Selektywność uwagi
Gray & Wadderburn (1960)
Wlazł 2
3 kotek
na 5
4 płotek
Badani relacjonowali:
ą� UWAGA POD
ŻA ZA
PRAWE UCHO: Wlazł kotek na płotek
LEWE UCHO: 2 3 4 5 ZNACZENIEM
Selektywność uwagi
Treisman (1964), teoria  osłabiacza
ż�filtr uwagi przepuszcza informację semantycznie zgodną z
treścią bieżącego przetwarzania (bez względu na kanał,
którym dociera)
ż�informacje znajdujące się w kanale  ignorowanym nie są
odrzucane, ale podlegają osłabieniu i w takiej postaci
mogą zostać użyte w dalszych etapach przetwarzania
The bottleneck problem - lokalizacja filtra
uwagi
Selektywność uwagi
Johnston (1978), teoria elastycznego filtra uwagi
ą� problem jednego czy wielu filtrów uwagi
ż�filtr uwagi zmienia zasadę selekcji zgodnie z wymaganiami,
które stawia przed systemem poznawczym sytuacja
Selektywność uwagi
Deutch & Deutch (1963), Norman (1968)
ż�nie ma przekonywujących dowodów na to, że selekcji
podlegają bodz
ce
ż�z pewnością jednak selekcji podlegają reakcje; w
przeciwnym razie nasze zachowanie byłoby niespójne
ż�celem selekcji jest uniknięcie chaosu efektorycznego (a nie
receprotycznego, jak uważa się w koncepcjach selekcji
bodz
ców)
Selektywność uwagi
Deutch & Deutch (1963), Norman (1968)
ż�wszystkie bodz
ce docierające do systemu poznawczego
podlegają automatycznemu przetworzeniu
ż�wszystkie bodz
ce są rozpoznawane
ż�kontrola poznawcza dotyczy odpowiedniości dla
aktualnego przetwarzania
ż�selekcja odbywa się w fazie wyboru informacji, która
wywoła świadomą reakcję
Selektywność uwagi
Selekcja
informacji
Co podlega selekcji?
BODy
CE REAKCJE
Jaka jest podstawowa
zasada selekcji?
Fizyczne Semantyczne Przystosowawcze
właściwości właściwości właściwości
bodz
ców bodz
ców reakcji
Broadbent Treisman Deutch & Deutch, Norman
Johnston
Czujność, detekcja sygnałów
Czujność - zdolność do reagowania na stymulację
(sygnał) oraz ignorowania zakłóceń (szumu i
dystraktorów) w długiej perspektywie czasowej.
ż� Teoria detekcji sygnałów (Peterson, Birdsall & Foks, 1954)
ż� Wskaz
niki efektywności detekcji:
ż� czas detekcji
ż� trafienia
ż� błędy: fałszywe alarmy (FA) i ominięcia (OM)
ż� Przetarg pomiędzy szybkością a poprawnością
Czujność, detekcja sygnałów - metodologia
badania
Testy czujności
�� reagowanie na dowolnie zdefiniowany bodziec (np. test
Krapelina w wersji papierowej; jeśli prezentowany bodziec
pojawił się w poprzedniej ekspozycji w wersji
komputerowej; samolot w wersji real-live, tj. kontrolera
ruchu powietrznego na lotnisku)
v� Mackworth (1958)
po ok. 30 min. wykonywania testu czujności liczba
FA wynosi aż 25%
Przeszukiwanie
Przeszukiwanie - aktywne przeglądanie (skaning)
otoczenia w celu odnalezienia obiektów
spełniających określone kryteria
ż� Poszukiwanie koniunkcji - problem integracji cech w
obiekt
ż�W jaki sposób dokonuje się identyfikacja sygnałów
prostych (jedna cecha) i złożonych (koniunkcja cech)?
ż�Jaka jest rola procesów uwagi w integracji cech w obiekt?
ż�Czy proces integracji zachodzi szeregowo czy równolegle?
Szeregowość vs równoległość przetwarzania
informacji
Szeregowość przetwarzania informacji 
właściwość systemu przetwarzania informacji/
procesu poznawczego polegająca na
realizowaniu operacji poznawczych w
określonej sekwencji; rozpoczęcie kolejnej
operacji możliwe jest po zakończeniu
wykonywania poprzedniej
Np. aby rozpoznać obiekt niezbędne jest jego
uprzednie spostrzeżenie
Szeregowość vs równoległość przetwarzania
informacji
Równoległość przetwarzania informacji 
właściwość systemu przetwarzania informacji/
procesu poznawczego polegająca na
jednoczesnym realizowaniu kilku operacji
poznawczych
Np. możliwe jest jednoczesne słuchanie i oglądanie
przekazu, możliwe jest jednoczesne oglądanie filmu i
szydełkowanie, możliwe jest jednoczesne
deklamowanie wiersza i granie na fortepianie
Przeszukiwanie - metodologia
Integracja cech w obiekt
Szeregowa
Równoległa
Liczba cech
Czas reakcji
Szeregowość vs równoległość przetwarzania
informacji
Dotyczy:
- procesów percepcyjnych
- Integracja cech w obiekt:
- W jakich warunkach możliwe jest równoległe przetwarzanie
bodz
ców percepcyjnych (liczba obiektów, liczba cech definiujących
obiekty, jakość cech definicyjnych?
- selekcji bodz
ców
- W jakich warunkach możliwe jest równoległe przetwarzania wielu
(ilu? jakich?) bodz
ców docierających do systemu poznawczego?
- reagowania
- W jakich warunkach możliwa jest równoległa kontrola wielu (ilu?
jakich?) czynności wykonywanych przez system poznawczy?
Przeszukiwanie
Treisman (1986), teoria szeregowej integracji
cech w obiekt
ż� cechy bodz
ców, np. kolor, orientacja
przestrzenna, kształt, ukierunkowanie, itd.,
kodowane są oddzielnie, w osobnych  mapach
lokacyjnych
ż� pojedyncze cechy - reprezentowane są
natychmiastowo, przetwarzane symultanicznie i
przeduwagowo
Przeszukiwanie





�%




Przeszukiwanie
Treisman (1986), teoria szeregowej integracji
cech w obiekt
�� koniunkcje cech - potrzebny jest dodatkowy etap
przetwarzania, polegający na integracji cech
definiujących sygnał, etap ten przebiega
szeregowo i wymaga zaangażowania uwagi
Przeszukiwanie
Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%
Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%
Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%
Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%
Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%
Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%
Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%
Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%�%Ą%
Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%
Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%
Przeszukiwanie
Odstępstwa od modelu szeregowej integracji cech:
ż� Nakayama (1990) przeszukiwanie koniunkcyjne obiektów
zdefiniowanych przez kształt i kolor może przebiegać równolegle
ż� Cave & Wolfe (1990) przeszukiwanie koniunkcji koloru, kształtu i
rozmiaru (dostarczającej wielu informacji dystynktywnych) może
przebiegać równolegle
ż� McLeod, Driver (i in, 1991), ruch w połączeniu z inną cechą
dystynktywną przyspiesza przeszukiwanie (hipoteza detektora
ruchu; lokalizacja: środkowa kora skroniowa)
Przeszukiwanie
Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%
Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%
Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%
Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%
Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%
Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%
Ą%Ą%Ą%Ą%�%Ą%
Ą%�%Ą%Ą%Ą%Ą%
Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%
Ą%Ą%Ą%Ą%Ą%
Podzielność uwagi
Podzielność jest funkcją uwagi odpowiedzialną
za kontrolę wykonania dwóch lub większej
liczby (czynności) procesów jednoczesnych
Podzielność uwagi - teoria modułów
Allport, Antonis i Reynolds (1972), teoria niezależnych
modułów
Ą�Uwaga jest systemem względnie niezależnych modułów (kanałów)
przetwarzania informacji.
Ą�Każdy moduł ma ograniczoną przepustowość
Ą�Niezależność modułów oznacza możliwość równoległego
przetwarzania bez negatywnych skutków interferencji
Ą�Interferencja między procesami jednoczesnymi pojawia się, gdy kanały
sensoryczne lub efektoryczne są sprzężone
Podzielność uwagi - teoria modułów
Allport, Antonis i Reynolds (1972)
technika zadań jednoczesnych:
ż� badania nad pianistami - jednoczesna gra na pianinie
(moduł manualny) i powtarzanie fragmentu prozy
(moduł werbalny)
technika cieniowania:
POZIOM
i. warunek 1: słowa w kanale ważnym i ignorowanym
ODTWORZENIA
prezentowane werbalnie
INFORMACJI
ii. warunek 2: słowa w kanale ważnym prezentowane
IGNOROWANYCH:
werbalnie, a w ignorowanym - wizualnie
iii. warunek 3: słowa w kanale ważnym prezentowane
50%
werbalnie, a w ignorowanym - wizualnie,
ale za pomocą obrazów
70%
90%
Podzielność uwagi - teoria modułów
Summers & Kennedy (1992)
ż� Dwie grupy  doświadczonych pianistów i nie-muzyków 
poproszono o wystukiwanie rytmów różnych dla ręki lewej i prawej.
Ręka prawa miała stukać co 300 ms., a lewa co 500 ms. Pianiści
robili to dobrze, a nie-muzycy nie byli w stanie.
ż� Wniosek: można osłabić bardzo silny wzajemny związek ruchów obu
rąk.
ż� Doświadczenie: Siedząc, podnieś swoją prawą stopę nad podłogę i wykonuj nią
okrężne ruchy zgodnie z ruchem zegara; po chwili, nie przerywając ruchów stopy,
prawą dłonią narysuj w powietrzu cyfrę 6, zaczynając od góry.
ż� Twoja stopa prawdopodobnie zmieniła kierunek ruchu&
Podzielność uwagi - teoria zasobów
Kahneman (1973), teoria zasobów mentalnych
ż� Zasoby przetworzeniowe ( paliwo mentalne ) przydzielane
każdej nie w pełni zautomatyzowanej czynności wykonywanej
przez system poznawczy są limitowane i niespecyficzne.
ż� Automatyzacja procesu prowadzi do zmniejszania ilości
zasobów wymaganych do jego przebiegu.
ż� Interferencja pojawia się w sytuacji konkurencji procesów
jednoczesnych o zasoby, prowadzącej do przeładowania
informacyjnego.
Podzielność uwagi
- metodologia badań
Paradygmat podwójnego zadania (dual task) - DIVA
Podzielność uwagi - teoria specyficznych
zasobów
Hirst & Kalmar (1987), Navon & Gopher (1979)
ż� Zasoby przetworzeniowe przydzielane każdej czynności
wykonywanej przez system poznawczy są limitowane i
specyficzne dla określonej grupy procesów.
ż� Osobne  rezerwuary zasobów są niezależne i jakościowo
odrębne.
ż� Automatyzacja procesu polega na tworzeniu specyficznego
rezerwuaru zasobów przeznaczonych do jego obsługi.
ż� Interferencja pojawia się w sytuacji konkurencji o specyficzne
zasoby.
Podzielność uwagi - teoria procesów
limitowanych
Norman & Bobrow (1975), procesy limitowane
danymi i zasobami
ż� Jeśli zmiana poziomu zaangażowania zasobów mentalnych w
dany proces nie prowadzi do zmiany poziomu wykonania, to
proces limitowany jest danymi.
ż� Jeśli zmiana taka zachodzi - proces limitowany jest zasobami.
ż� Interferencja pojawia się wyłącznie w przypadku procesów
limitowanych zasobami.
Intensywność
vs. ekstensywność uwagi
Kolańczyk (1992), wymiar intensywności/
ekstensywności uwagi
ż� Uwaga intensywna obejmuje wąski zakres informacji, ale jej
przetworzenie jest głębokie; jest związana z motywacją
zadaniową
ż� Uwaga ekstensywna  obejmuje szeroki zakres informacji, ale
jej przetworzenie jest płytkie, wiąże się z relaksem, swobodną
eksploracją
Podzielność uwagi
Jakie są warunki w których
Kontrola zadań
procesy mogą zachodzić
jednoczesnych
jednocześnie bez interferencji?
Moduły
Przetwarzanie Wymagania Kiedy limitowane
receptoryczne
informacji nie przekraczają są zasobami, ale
i efektoryczne
jest pojemności rezerwuaru nie wymagają ich
są niezależne
automatyczne zasobów mentalnych zbyt wielu
(nieskrzyżowane)
Shiffrin & Allport Kahneman (zasoby Norman & Bobrow
Schneider niespecyficzne), Hirst &
Kalmar (zasoby specyficzne)
Teoria Michaela Posnera
Posner (Posner i Fan, 2008)
Trzy niezależne mechanizmy uwagi:
" Wzbudzanie  aktywacja odpowiednich ośrodków
mózgowych w odpowiedzi na stymulację
" Orientacja  selekcja bodz
ców
" Kontrola i rozwiązywanie konfliktów  nadzór nad
bieżącym przetwarzanie, hamowanie dystrakcji
Teoria Michaela Posnera
Posner (Posner i Fan, 2008)
Trzy niezależne mechanizmy uwagi:
" System wzbudzeniowy  przedczołowe i ciemieniowe obszary
prawej półkuli, wzgórze; regulowany projekcjami noradrenaliny
" System orientacyjny  przednie pole wzrokowe, górny płat
ciemieniowy, styk skroniowo-ciemieniowy, wzgórki górne śródmózgowia,
poduszki wzgórza; regulowany projekcjami acetylocholiny
" System kontrolny  przednia część zakrętu obręczy, grzbietowo-
oraz brzuszno-boczna kora przedczołowa; regulowany projekcjami
dopaminy
Zjawisko poprzedzania
ż� Poprzedzanie pozytywne - jeśli wpływ ten polega na
przyspieszeniu albo ułatwieniu przetwarzania
ż� Poprzedzanie negatywne - jeśli wpływ ten spowalnia
albo utrudnia przetwarzanie
ż� Poprzedzanie semantyczne - jeśli efekt wywołany
został znaczeniem bodz
ca poprzedzającego
ż� Poprzedzanie afektywne - jeśli efekt wywołany
został ładunkiem emocjonalnym zawartym w bodz
cu
poprzedzającym
Zjawisko poprzedzania
Poprzedzanie semantyczne, pozytywne, Neely (1977)
ż� zadanie polega na decyzji, czy dane słowo (bodziec docelowy) należy do określonej kategorii
Bodziec poprzedzający
Bodziec docelowy
(nazwa kategorii,
(egzemplarz kategorii,
np. ptak)
np. wróbel)
Wyniki:
Zgodność kategorii przyspiesza reakcję na bodziec
docelowy (w porównaniu do warunku neutralnego, bez
poprzedzania)
Zjawisko poprzedzania
Poprzedzanie semantyczne, negatywne,
Tipper (1985)
ż�zadanie polega na reagowaniu na drugą literę w
parze, oraz ignorowaniu pierwszej
z� Warunek eksperymentalny (poprzedzanie negatywne):
A C B A
z� Warunek kontrolny (brak poprzedzania):
A C B D
Zjawisko poprzedzania
Poprzedzanie semantyczne, Marcel (1983)
ż�zadanie polega na decyzji, czy dane słowo (bodziec
docelowy) należy do określonej kategorii; bodziec
torujący miał charakter dwuznaczny
Bodziec docelowy
część ciała
np. udo
Bodziec
Alternatywne znaczenia bodz
ca
poprzedzający
np. rzepka
Bodziec docelowy
roślina
np. sosna
Zjawisko poprzedzania
Poprzedzanie semantyczne, Marcel (1983)
ż�Jeśli prezentacja bodz
ca poprzedzającego
była krótka (prezentacja subliminalna), to
następował efekt poprzedzania pozytywnego
ż�Jeśli prezentacja bodz
ca poprzedzającego
była długa (prezentacja supraliminalna), to
następował efekt poprzedzania negatywnego
w jednym ze znaczeń słowa i pozytywnego w
drugim