Materiały do przedmiotu
 WST
P DO PRAWOZNAWSTWA
część 1
1. Podstawowe działy i dyscypliny naukowe współczesnego
prawoznawstwa& & & & & & & & & & & & & & & & & & & .. str. 2
2. Pojecie prawa& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & .. str. 5
3. Budowa normy prawnej& & & & & & & & & & & & & & & & .. str. 6
4. y
ródła prawa& & & & & & & & & & & & & & & & & & & & & str. 9
5. Budowa aktu normatywnego  Ustawa& & & & & & & & & & ... str. 14
6. Ogłaszanie aktów normatywnych& & & & & & & & & & & & & str. 19
7. Tworzenie prawa& & & & & & & & & & & & & & & & & & & . str. 24
8. Rodzaje stosowania prawa& & & & & & & & & & & & & & & .. str. 25
9. Model decyzyjny sÄ…dowego stosowania prawa& & & & & & & .. str. 26
10. Wymiar sprawiedliwości& & & & & & & & & & & & & & & ... str. 36
1
I. PODSTAWOWE DZIAA
Y I DYSCYPLINY NAUKOWE
WSPÓA
CZESNEGO PRAWOZNAWSTWA
Nauką prawną (tj. wyodrębnioną badawczo i dydaktycznie dyscyplinę naukową) można
określić jako dziedzinę wiedzy o prawie, o poszczególnych aspektach społecznego
kształtowania się i funkcjonowania prawa, zarówno w odniesieniu do prawa już
nieobowiązującego jak też prawa obowiązującego oraz prawa projektowanego bądz

postulowanego.
Działy prawoznawstwa:
W aktualnym stanie prawoznawstwa wyodrębnia się z reguły następujące działy:
a) dogmatykę prawa, a w jej ramach wiele szczegółowych dyscyplin
dogmatycznoprawnych odpowiadających w zasadzie poszczególnym gałęziom prawa;
b) ogólną naukę o prawie ( w tym przede wszystkim teorię i filozofię prawa, państwa
prawa, ewentualnie teoriÄ™ prawa, itp.)
c) historię państwa i prawa
d) historię doktryn politycznych i prawnych ( historię myśli politycznoprawnej)
W ramach nauk prawnych umieszcza się także przynajmniej częściowo tzw. dyscypliny
pomocnicze prawoznawstwa, takimi dyscyplinami są na przykład medycyna sądowa oraz
kryminalistyka.
NAUKI DOGMATYCZNOPRAWNE  określane także jako szczegółowe nauki prawne,
obejmują prawo obowiązujące aktualnie zarówno w odniesieniu do konkretnego Państwa
( jest to tzw. prawo wewnętrzne tego państwa) jak też prawo obowiązujące we wzajemnych
stosunkach między państwami ( jest to tzw. prawo międzynarodowe publiczne). Nowym,
dynamicznie rozwijającym się dogmatycznoprawnym działem prawoznawstwa w państwach
członkowskich Unii Europejskiej jest prawo integracji europejskiej (prawo wspólnotowe)
obejmuje ono coraz liczniejszy zestaw przedmiotów poświęconych prawu obowiązującemu
Wspólnot Europejskich i Unii Europejskiej ( jak np.: wspólnotowe prawo celne, wspólnotowe
prawo ochrony środowiska itd.). Do nauk dogmatycznoprawnych należy zaliczyć także
problematykę tzw. prawa europejskiego, obejmującego państwa zrzeszone w Radzie Europy.
Problematyka ta jest wykładana z reguły w ramach przedmiotu Europejski system praw
człowieka.
2
OGÓLNE NAUKI O PRAWIE  Oprócz rozstrzygania problemów dogmatycznoprawnych
w ramach nauk prawnych podejmuje się również badania ogólnoteoretyczne, nie
zrelatywizowane do konkretnego państwa i określonego czasu. Ich celem jest przede
wszystkim opisanie i wyjaśnienie podstawowych, uniwersalnych cech prawa i prawidłowości,
jakim ono polega. Wyróżnić można trzy główne konkurujące ze sobą albo współpracujące
wersje ogólnej nauki o prawie: filozofię prawa, jurysprudencję ogólną i teorię prawa.
Filozofia prawa podejmuje pytania o istotę prawa, o idee przez nie wyrażane, o wartości
jakim służy lub jakim powinno służyć. Zagadnienia te stawiane były w światowej kulturze od
czasów Platona, Arystolesa i Sokratesa. Przez wieki stanowiły część rozważań filozofii
ogólnej. Na początku XIX wieku filozofia prawa wydzieliła się jako osobna dyscyplina
naukowa.
Drugą chronologicznie wyodrębnioną ogólną nauką o prawie była jurysprudencja.
Opierała się początkowo na pozytywizmie prawniczy, preferując rozważania
analitycznojęzykowe związane z prawem, programowo unikając wartościowania.
Formułowała różnego rodzaju założenia podstawowe dla uprawiania nauk
dogmatycznoprawnych.
Najmłodsza z dyscyplin: teoria prawa pojawiła się na przełomie XIX i XX wieku.
Podjęła zagadnienia stawiane przez filozofię prawa, wzbogacając jednocześnie katalog
problematyki o tematy nowe, nie dostrzegane przez filozofów, a istotne dla praktyki
prawniczej ( np.: stosunek prawny, struktura systemu prawa itp.).
W konsekwencji we współczesnej nauce światowej prawnicze problemy ogólne o
charakterze  filozoficznym ,  analitycznym i  empirycznym bywajÄ… uprawiane pod
różnymi nazwami. Przyjmowanie określonej nazwy dla ogólnej nauki o prawie wynika
głównie z tradycji panującej w danym regionie. W nauce anglosaskiej jest to najczęściej
 jurysprudencja ( ogólna ,  analityczna ,  socjologicza ), w krajach romańskich-  filozofia
prawa , w państwach postkomunistycznych-  teoria prawa albo  teoria państwa i prawa .
Filozofia prawa- pojawia siÄ™ niekiedy obok teorii prawa jako nauka z niÄ… zwiÄ…zana i
uzupełniająca. W latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych w Europie Zachodniej i Stanach
Zjednoczonych, a obecnie także i w Polsce nastąpiło znaczne ożywienie refleksji
ontologicznej, epistemologicznej i aksjologicznej nad prawem. Aksjologia prawa jest na ogół
ściśle związana z teoriami prawa natury, które są najstarszym sposobem refleksji nad
prawem. Centralnym zadaniem filozofii prawa jest pojęcie prawa i jego stosunek do wartości
3
moralnych. Filozofowie prawa analizują wartości tkwiące w normach prawnych zawarte w
zasadach tworzenia prawa, realizowane w procesach stosowania i społecznego oddziaływania
prawa. WskazujÄ…c na legitymacjÄ™ mocy obowiÄ…zujÄ…cych norm prawnych. PoszukujÄ…  prawa
słusznego w świetle przyjmowanej moralności.
Jurysprudencja analityczna ( zwana też  analityczną teorią prawa albo  neoanalityczną
jurysprudencją ) zajmuje się analizami pojęciowymi związanymi z dyskursem prawniczym.
Składa się z wiedzy o podstawowych pojęciach prawnych i refleksji metodologicznej.
Głównym jej celem jest formułowanie siatki podstawowych pojęć i koncepcji prawnych.
Opowiada się za konsekwentnym oddzielaniem rozważań analitycznych nad prawem jako
system wypowiedzi językowych i badań prawa jako faktu socjologicznego bądż
psychologicznego.
HISTORIA PAC
STWA I PRAWA  koncentruje swe zainteresowania na badaniu zjawisk
państwa i prawa w procesie społecznym w celu opisu historycznych przejawów obu tych
zjawisk oraz próby wyjaśnienia określonych prawidłowości kształtowania się i rozwoju
państwa oraz prawa. Obejmuje ona przy tym zarówno dzieje państwa i prawa w danym kraju
(na przykład historia państwa i prawa polskiego), jak też prawnoporównawcze badania nad
historycznymi zjawiskami państwa i prawa w różnych krajach ( powszechna historia państwa
i prawa).
Do historii państwa i prawa należy też nauka prawa rzymskiego, dostarczająca
podstawowych pojęć oraz zasad prawa rzymskiego, aktualnych do dziś zarówno w ramach
praktyki prawniczej, jak też w nauczaniu prawa. Podstawą wiedzy historycznoprawnej jest
analiza innych zachowanych pomników prawa, analiza innych dokumentów oraz żródeł
dostarczających pośredniej informacji o prawie minionym.
HISTORIA DOKTRYN POLITYCZNOPRAWNYCH ( historia myśli politycznoprawnej)
obejmuje przegląd stanowisk dotyczących państwa oraz prawa zarówno w odniesieniu do
analizy wyizolowanych koncepcji politycznoprawnych, jak też ewolucji poglądów na
państwo i prawo w czasie i w przestrzeni. Przedmiotem badań historii myśli polityczno
prawnej może być na przykład koncepcja Adrzeja Frycza Modrzewskiego czy Niccola
Machiavellego, ale także- generalnie- myśl politycznoprawna polskiego bądz
europejskiego
odrodzenia.
4
POMOCNICZE DYSCYPLINY NAUK PRAWNYCH
Do nauk związanych z naukami prawnymi, a głównie dogmatyką prawa, zalicza się grupę
dyscyplin wyspecjalizowanych w opracowywaniu zagadnień różnych zjawisk społecznych
badanych pod kÄ…tem zainteresowania praktyki prawnej, przede wszystkim dla potrzeb
stosowania prawa. Są to nauki pomocnicze, uzupełniające w stosunku do nauk prawnych.
Przykładowo, z nauką prawa karnego związanych jest kilka dyscyplin zajmujących się
rożnymi zjawiskami dotyczącymi przestępczości i jej karania. To miedzy innymi:
kryminologia zajmująca się badaniem żródeł, struktury i dynamiki przestępczości oraz
sposobami zapobiegania tym zjawiskom; wiktymologia jako nauka o pokrzywdzonym,
penologia  nauka o karze, jej celach i funkcjach, nauki penitencjarne zajmujÄ…ce siÄ™
racjonalnym wykonywaniem kar pozbawienia wolności.
II. POJ
CIE PRAWA
Na pytanie  czym jest prawo? udziela się w prawoznawstwie różnych, niekiedy nawet
radykalnie odmiennych odpowiedzi. Nie sposób więc wskazać jakieś jedno, powszechnie
przyjmowane pojęcie prawa. Nie chodzi przy tym tylko o to, że nie ma zgody jakie znaczenie
nadawać terminowi  prawo (a więc zgody co do nominalnej definicji tego terminu).
Przedstawiciele rożnych kierunków filozofii i teorii prawa upatrują swe zadanie nie w tym,
aby zaproponować jakąś konwencję terminologiczną w interesującej nas dziedzinie, ale by
uchwycić  istotę prawa, podać maksymalnie skondensowany opis doniosłych cech
przysługujących wyłącznie prawu i odróżniających je od innych  przedmiotów , a przy tym,
by na podstawie tej charakterystyki można było wysnuwać możliwie dużo doniosłych
wniosków.
Przykładowa definicja
Prawo  uporządkowany zbiór ( system) generalnych i abstrakcyjnych norm postępowania,
ustanowionych lub uznanych przez państwo, których realizacja zabezpieczona jest
zorganizowanym, przymusem państw. Zbiór ten określa się niekiedy jako p. pozytywne w
odróżnieniu od norm nie będących dziełem państwa. W obrębie prawa pozytywnego biorąc
pod uwagę sposób jego tworzenia, można wyróżnić prawo stanowione, czyli normy zawarte
w aktach prawotwórczych organów państwa oraz prawo oparte na praktyce, czyli normy
zwyczajowe uznane przez państwo za obowiązujące ( prawo zwyczajowe) lub reguły zawarte
w aktach stosowania prawa (precedens).
(Mała encyklopedia prawa- wyd.C.H. Beck pod red. Prof. Dr.hab. Urszuli Kalina-Prasznic)
5
III. BUDOWA NORMY PRAWNEJ
Konkurują ze sobą dwie koncepcje budowy normy prawnej. W myśl dawniejszej 
trójczłonowej koncepcji normy- wzorcowym schematem normy jest wypowiedz
: 
Każdy A w okolicznościach B powinien C pod sankcją S . Każda norma powinna w
rezultacie zwierać trzy elementy:
- hipotezę- odpowiadającą na pytania  kto? i  kiedy? , a wiec określającą
adresata normy i okoliczności, w których znajduje ona zastosowanie,
- dyspozycję- odpowiadająca na pytanie  jaka jest treść? powinności adresata
normy,
- sankcję  ustalającą konsekwencje niezgodnego z normą zachowania, a więc
zdaniem wielu studentów odpowiadającą na pytanie  za ile? .
W myśl innej koncepcji budowy normy prawnej rozróżnić można:
1) Normę sankcjonowaną która adresatowi pierwotnemu A w okolicznościach B nakazuje
czynić C; norma zawiera więc hipotezę (określenie adresata i okoliczności)i dyspozycję
(sprecyzowanie powinności adresata pierwotnego). Np. norma taka zawarta jest w przepisie: 
Zbycie lub wydzierżawienie przedsiębiorstwa albo ustanowienie na nim użytkowania
powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi.
(art.75 & 1 kodeksu cywilnego),
2) Normę sankcjonującą która nakazuje, by adresat wtórny (organ państwa) wymierzył
sankcję adresatowi pierwotnemu A, gdy w okolicznościach B nie spełni czynu C; norma
zawiera więc hipotezę (określenie właściwego organu państwowego- adresata wtórnego oraz
okoliczności  nie zrealizowanie normy sankcjonowanej) i dyspozycję ( rodzaj i stopień
dolegliwości, którą należy wymierzyć). Np. elementy takiej normy zawarte są w przepisie: 
Jeżeli ustawa zastrzega dla czynności prawnej formę pisemną, czynność dokonana bez
zachowania zastrzeżonej formy jest nieważna tylko wtedy, gdy ustawa przewiduje rygor
nieważności. (art. 73 & 1 kodeksu cywilnego).
Zarówno norma sankcjonowana, jak i sankcjonująca składają się więc z hipotezy (kto i
kiedy) oraz dyspozycji ( co czynić powinien). Jeśli organowi nakazane jest wymierzyć
sankcję w imieniu państwa, to rozumie się to skądinąd jako upoważnienie (kompetencję) do
dokonania takiej czynności.
6
 Norma prawna znajduje zastosowanie gdy znajdzie się określony przez nią adresat i
zaktualizują się przewidziane przez nią okoliczności. Norma ta jest realizowana, gdy adresat
zachowa się zgodnie z jej dyspozycją, a jest przestrzegana, gdy adresat czyni to w sposób
świadomy.
Trzeba dostrzec, że norma sankcjonująca ma charakter jedynie posiłkowy, nie znajduje
bowiem zastosowania:
1) jeśli w idealnym społeczeństwie prawo spełniałoby swoją rolę perswazyjną do końca i
wszyscy adresaci norm sankcjonowanych zachowywaliby siÄ™ z nimi zgodnie,
2) jeśli norma sankcjonująca uruchamiana jest nie z urzędu, a na wniosek
pokrzywdzonego, który odstąpi od jej realizacji; przyczyna takiego zachowania może
być dwojaka:
a) subiektywna, jeśli wierzyciel nie podejmuje egzekucji prawomocnego
wyroku, kierując się bliskością osoby dłużnika (np.: mąż przeciwko żonie),
b) obiektywna, jeśli wierzyciel nie podejmuje egzekucji prawomocnego wyroku
wiedząc, że dłużnik jest nieściągalny .
3) jeśli nieważność skutkuje ex nunc, czyli dopiero po uprawomocnieniu się wyroku
stwierdzającego taką przesłankę; jest to nieważność względna , przy której skutki
przed orzeczeniem pozostajÄ… w mocy.
Dyspozycja normy prawnej formułuje obowiązek określonego zachowania adresata
normy ( nakaz albo zakaz działania) w określonych warunkach, albo zawsze i wszędzie.
Obowiązek sformułowany w normie może dotyczyć:
1. czynności psychofizycznych- wybudowanie domu, prowadzenie
jednostki pływającej, pomoc ofierze wypadku, prowadzenie
przedsiębiorstwa;
2. a) czynności konwencjonalnych organów państwa- akty tworzenia
prawa ( np.: uchwalenie ustawy) oraz akty stosowania prawa ( np.:
wydanie wyroku oraz decyzji administracyjnej),
b) czynności prawnych ( inna postać czynności konwencjonalnej) 
zawarcie umowy, złożenie oświadczenia jednostronnego.
Analizując dyspozycje normy wyróżnić trzeba normy bezwzględnie wiążące (iuris cogentis),
wyłączające możliwość odmiennego zachowania się przez ich adresatów. Bezwzględnie
7
wiążą  pod groz
bą kary- np. normy prawa karnego i to niezależnie od tego, czy to się podoba
ich adresatom, czy też nie. Inny charakter mają normy względnie wiążące (iuris dispositivi)
Które mają zastosowanie dopiero wtedy, gdy ich adresaci nie uregulują danej kwestii inaczej,
czy też powstrzymają się od działania.
Niekiedy odpowiednikiem obowiÄ…zku adresata normy jest uprawnienie innego podmiotu,
zwanego podmiotem uprawnionym. BÄ…dz
recypientem zachowania adresata normy.
Obowiązek związany jest z normą postępowania w każdym przypadku, gdy znajduje ona
zastosowanie; uprawnienie występuje jedynie niekiedy jako konsekwencja czyjegoś
obowiązku do spełnienia czegoś wobec uprawnionego.
Państwo reaguje w różnorodny sposób na niezrealizowanie norm prawnych- sankcje.
Pierwszą z możliwości w tej mierze jest sankcja kary polegająca na wymierzeniu w imieniu
państwa określonej dolegliwości osobie przekraczającej normę prawną ( np.: pozbawienie
wolności, grzywny, konfiskaty narzędzia pomocnego w popełnieniu czynu zabronionego,
przepadku mienia, zakazu prowadzenia pojazdów mechanicznych, itp.). Sankcja ta może być
sformułowana w przepisie karnym w następujący sposób:  Kto podając się za
funkcjonariusza publicznego albo wyzyskując błędne przeświadczenie o tym innej osoby,
wykonuje czynność związaną z tą funkcją, podlega karze grzywny, karze ograniczenia
wolności albo pozbawienia wolności do roku ( art. 227 kodeksu karnego).
Państwo wprowadzając sankcję kary, stawia adresata normy w sytuacji przemysłowej, w
której musi rozważyć, co jest dla niego bardziej dotkliwe: czy przestrzeganie normy, czy
konsekwencje wynikajÄ…ce z jej nieprzestrzegania.
Sankcja egzekucji polega na zmuszeniu adresata normy, który jej nie przestrzega, do
posłuszeństwa i zrealizowania takiego stanu rzeczy, który powstałby, gdyby norma była
przestrzegana dobrowolnie. Np.: sankcję egzekucji wyraża przepis:  Jeżeli ze szczególnego
przepisu ustawy albo z czynności prawnej nie wynika nic innego, dłużnik odpowiedzialny jest
za niezachowanie należytej staranności. ( art. 472 kodeksu cywilnego).
Celem egzekucji jest pomoc w zrealizowaniu stanu rzeczy wskazanego w normie prawnej,
aczkolwiek zazwyczaj w sposób bardzo dolegliwy dla adresata normy, np. zajęcie
wynagrodzenia za pracę do wysokości zasadzonego, a zaległego świadczenia pieniężnego, z
dolegliwym obciążeniem dodatkowymi kosztami komornika sądowego.
Całkowicie odmienny charakter ma sankcja nieważności, związana z tym, że kto nie
przestrzega normy prawnej regulującej sposób dokonania czynności umownej (czynności
konwencjonalnej doniosłej prawnie) ten nie osiąga przez swoje zachowanie zamierzonych
skutków prawnych, a w szczególności traci możność uzyskania ochrony prawnej ze strony
8
państwa. Działania dotknięte sankcją nieważności z punktu widzenia prawa w zasadzie po
prostu się nie liczą, traktowane są jako niebyłe i nieważne. Występuje wtedy nieważność
bezwzględna (ex tunc), nieważność z mocy samego prawa, a czynność konwencjonalną
traktuje się od samego początku i bez potrzeby dodatkowej czynności jako niebyłą. Np. nie
ważny jest egzamin przeprowadzony przez osobę nieupoważnioną, czy też bez uzyskania
przez studenta karty egzaminacyjnej.
y
RÓDA
A PRAWA
POJ
CIE ŻRÓDEA
PRAWA
y
ródłem prawa w ujęciu formalnym (normodawczym) jest to, co zawiera normy prawa
obowiÄ…zujÄ…cego. W systemie prawa ustawowego z
ródłami prawa w ujęciu formalnym są akty
stanowienia prawa sensu stricto ( np.: ustawy, rozporzÄ…dzenia itp.), umowy stanowiÄ…ce formÄ™
tworzenia prawa, w których strony ustalają obowiązujące je normy ogólne i abstrakcyjne ( np.
układy zbiorowe pracy), a także w mniejszym zakresie prawo zwyczajowe.
Konstytucja wprowadza podział z
ródeł prawa na akty normatywne powszechnie
obowiązujące oraz wewnętrznie obowiązujące.
y
ródła prawa stanowionego o charakterze powszechnie obowiązującym są to:
1) konstytucja,
2) ustawy,
3) ratyfikowane umowy międzynarodowe,
4) rozporzÄ…dzenia oraz akty prawa miejscowego
KONSTYTUCJA
Podstawowym aktem normatywnym współczesnego państwa jest konstytucja. Nazwa
 konstytucja pochodzi od łacińskiego słowa constituere- urządzać coś, ustanawiać.
Zgodnie z art. 8 ust 1 Konstytucji RP, Konstytucja jest najwyższym prawem Rzeczypospolitej
Polskiej. Niezgodność z Konstytucją stanowi podstawę uchylenia aktu normatywnego w
trybie przewidzianym dla kontroli konstytucyjności prawa przez kompetentne organy. W
Polsce organem takim jest Trybunał Konstytucyjny. O najwyższej pozycji Konstytucji w
9
hierarchii z
ródeł prawa świadczy też szczególny tryb przewidziany dla jej uchwalania oraz
dokonywania zmian.
USTAWY
Ustawa jest to akt normatywny powszechnie obowiÄ…zujÄ…cy, wydawany przez naczelny
organ państwa. W hierarchii z
ródeł prawa ustawa zajmuje miejsce bezpośrednio po
Konstytucji. Każda ustawa podlega zatem kontroli pod względem zgodności z
Konstytucją. Ponadto ustawa stanowi podstawę obowiązywania wszystkich aktów
podstawowych ( np.: rozporządzenia), które nie mogą być z nią sprzeczne. Akty sprzeczne z
ustawą podlegają uchyleniu w trybie przewidzianym dla kontroli ich legalności. Ustawa jest
aktem ustanawianym w trybie, zwanym procedurą legislacyjną, który zapewnia jej
odpowiednią legitymację demokratyczną. W państwie demokratycznym ustawa stanowi
podstawę regulacji wszystkich stosunków prawnych. W odniesieniu do niektórych spraw
(tzw. obowiązkowa materia ustawowa) ustawa jest wyłączną formą prawotwórstwa.
Zalicza się tu m.in. określenie:
·ð sytuacji prawnej jednostki w paÅ„stwie,
·ð praw, wolnoÅ›ci i obowiÄ…zków przysÅ‚ugujÄ…cych jednostce w paÅ„stwie,
·ð zasad organizacji i dziaÅ‚ania naczelnych organów paÅ„stwa,
·ð zasad uchwalania budżetu paÅ„stwa,
·ð ustroju i zakresu dziaÅ‚ania różnych form samorzÄ…dnoÅ›ci,
·ð tryb postÄ™powania przed organami paÅ„stwa i kontroli legalnoÅ›ci ich dziaÅ‚ania.
RATYFIKOWANE UMOWY MIEDZYNARODOWE
Zgodnie z art.91 ust. 1 Konstytucji RP ratyfikowana umowa międzynarodowa stanowi część
krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie
zależy od wydania ustawy. Konstytucja uznaje za z
ródła prawa krajowego:
1) umowy ratyfikowane za uprzednią zgodą parlamentu wyrażoną w ustawie oraz
2) umowy zawarte w drodze samodzielnej ratyfikacji prezydenta.
W pierwszym przypadku, po zawarciu umowy międzynarodowej następuje zgoda na jej
ratyfikację wyrażona w formie ustawy a następnie prezydent dokonuje ratyfikacji. Przed
ratyfikacją prezydent może zwrócić się z wnioskiem do Trybunału Konstytucyjnego o
stwierdzenie zgodności z Konstytucją. Warunkiem koniecznym dla obowiązywania
ratyfikowanej umowy w prawie krajowym jest jej publikacja w Dzienniku Ustaw.
10
Po wykonaniu wyżej wymienionych czynności prawotwórczych umowa międzynarodowa
staje siÄ™ z
ródłem prawa krajowego.
ZASADY BEZPOŚREDNIEGO STOSOWANIA UMÓW MI
DZYNARODOWYCH
Zgodnie z art. 91 ust 1 Konstytucji RP zasadą jest bezpośrednie stosowanie umów
międzynarodowych, chyba że stosowanie takiej umowy uzależnione jest od wydania
ustawy.
Bezpośrednie stosowanie oznacza związanie postanowieniami ustawy organów władzy
publicznej oraz konieczność uwzględnienia tych postanowień przy wydawaniu
rozstrzygnięć. Uzależnienia stosowania umowy od wydania ustawy następuje najczęściej w
przypadku gdy postanowienia umowy są zbyt ogólne, nie mają charakteru normatywnego i
wymagają konkretyzacji. W art. 89 ust. 1 Konstytucji RP wymienione zostały enumeratywnie
rodzaje spraw, w których umowy międzynarodowe przed ratyfikacją wymagają zgody
parlamentu.
RATYFIKOWANA UMOWA MI
DZYNARODOWA W HIERARCHII ŻRÓDEA

PRAWA.
W zależności od tego, czy ratyfikacja umowy międzynarodowej wymaga uprzedniej zgody
wyrażonej w ustawie, czy tez nie, inne jest miejsce umowy międzynarodowej w hierarchii
z
ródeł prawa. Umowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma
pierwszeństwo przed ustawą, natomiast umowa ratyfikowana samodzielnie przez
prezydenta ma moc mniejszą od ustawy i nie może odnosić się do materii ustawowej.
Ustawy takie mają jednak pierwszeństwo przed aktami wykonawczymi do ustaw.
UMOWA O PRZEKAZANIU KOMPETENCJI
Szczególne miejsce wśród umów ratyfikowanych za uprzednią zgodą parlamentu zajmuje
umowa o przekazaniu organizacji międzynarodowej lub organowi międzynarodowemu
kompetencji władzy państwowej w niektórych sprawach ( art. 90 Konstytucji RP). Zgoda
na ratyfikację takiej umowy wyrażana jest kwalifikowaną większością 2/3 głosów w
obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Zgoda na ratyfikację takiej
umowy może być też wyrażona w drodze referendum. Artykuł 90 ust. 1 i 3 Konstytucji RP
przewiduje zatem alternatywne formy wyrażenia zgody na ratyfikację takiej umowy
międzynarodowej. Oznacza to możliwość wyrażenia zgody w jednej z tych form, a w
11
przypadku niewyrażenia woli w jednej z nich, istnieje możliwość wyrażenia zgody w drugiej
formie.
Wszystkie inne umowy międzynarodowe nie podlegające ratyfikacji nie są żródłem prawa w
polskim systemie prawa.
ROZPORZ
DZENIA
RozporzÄ…dzenie jest aktem normatywnym wykonawczym w stosunku do ustawy
wydawanym przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie szczegółowego
upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Rozporządzenia jako akty
normatywne powszechnie obowiązujące zawierają nakazy, zakazy i uprawnienia, których
adresatami mogą być zarówno organy państwa, jak i obywatele oraz inne podmioty. W Polsce
rozporzÄ…dzenia wydawane sÄ… przez organy wskazane w Konstytucji, na podstawie
szczegółowego upoważnienia zawartego w ustawie i w celu jej wykonania. Upoważnienie do
wydania aktu wykonawczego powinno określać organ właściwy do wydania rozporządzenia i
zakres przekazanych do uregulowania, a także wytyczne dotyczące treści aktu.
KOMPETENCJE DO WYDAWANIA ROZPORZ
DZEC
POSIADAJ
:
1) Prezydent RP,
2) Rada Ministrów,
3) Prezes Rady Ministrów,
4) Ministrowie kierujący działami administracji rządowej,
5) Przewodniczący określonych w ustawie komitetów oraz
6) Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji.
Organ upoważniony do wydania rozporządzenia nie może przekazać swoich kompetencji do
wydania tego aktu innemu organowi.
ROZPORZ
DZENIE Z MOC
USTAWY
Ze względu na swój szczególny charakter rozporządzenie z mocą ustawy nie zostało
wyliczone w III Konstytucji, lecz swoja podstawÄ™ znajduje w art. 234. RozporzÄ…dzenia z
mocą ustawy są to akty normatywne dotyczące spraw zastrzeżonych w zasadzie dla ustawy i
posiadające równą jej moc prawną. Szczególny charakter rozporządzeń z mocą ustawy polega
na tym, że może być ono wydawane przez prezydenta na wniosek Rady Ministrów w
czasie stanu wojennego, gdy Sejm nie może zebrać się na posiedzenie. Rozporządzenie
12
takie podlega zatwierdzeniu na najbliższym posiedzeniu Sejmu. Rozporządzenia z mocą
ustawy mogą określać zasady i zakres działania organów władzy publicznej, zakres, w jakim
mogą w stanie wojennym zostać ograniczone wolności i prawa człowieka , a także zasady
naprawienia szkód powstałych z tego tytułu. Zgodnie z art. 228 ust.5 Konstytucji RP
rozporządzenie z mocą ustawy może wkraczać w sferę praw człowieka jedynie w niezbędnym
zakresie i zawierać mechanizmy prawne zmierzające do jak najszybszego przywrócenia
normalnego funkcjonowania państwa. Rozporządzenia z mocą ustawy mają taką samą moc
prawną jak ustawy zwykłe, co oznacza, że normy rozporządzenia mogą zmieniać i uchylać
normy ustaw, równocześnie jednak powinny być one zgodne z Konstytucją oraz
ratyfikowanymi za uprzednią zgodą parlamentu umowami międzynarodowymi. Czas
obowiązywania rozporządzeń z mocą ustawy jest ograniczony i uzależniony od zatwierdzenia
na najbliższym posiedzeniu Sejmu. W razie nie zatwierdzenia rozporządzenia przestaje ono
obowiązywać.
AKTY PRAWA MIEJSCOWEGO
Akty prawa miejscowego majÄ… charakter generalno- abstrakcyjny. Adresowane sÄ… do z
góry nieokreślonej liczby podmiotów i zawierają ogólne postanowienia, jednakże
obowiązują jedynie na obszarze działania organów, które je wydają. Zgodnie z art. 94
Konstytucji RP akty prawa miejscowego wydawane sÄ… przez organy samorzÄ…du
terytorialnego oraz terenowe organy administracji rzÄ…dowej. Wydanie takiego aktu
wymaga upoważnienia zawartego w ustawie.
AKTY PRAWA WEWN
TRZNEGO
Akta prawa wewnętrznego adresowane są tylko do jednostek organizacyjnych podległych
organowi wydajÄ…cemu te akty i tylko te jednostki sÄ… nimi zwiÄ…zane. y
ródłami prawa o
charakterze wewnętrznym są:
1) uchwały Rady Ministrów
2) zarządzenia premiera i ministrów.
UCHWAA
Y RADY MINISTRÓW
Uchwały rady Ministrów są aktami o charakterze kolegialnym. Dla ich wydania nie jest
konieczne upoważnienie ustawowe. Rada Ministrów wydaje uchwały na podstawie ogólnej
kompetencji wynikającej z art. 93 ust. 1 Konstytucji. Adresatami uchwał Rady Ministrów
mogą być podległe jej jednostki organizacyjne. Uchwały te stanowią niezbędny środek,
13
poprzez który rząd może kierować całością podporządkowanych mu organów. Uchwały RM
mogą regulować sprawy nienależące do zakresu ustawowego, ale nie mogą wkraczać w
materię regulowaną ustawowo. Nie mogą też stanowić podstawy dla wydawania decyzji
administracyjnych czy orzeczeń sadowych wobec obywateli lub osób prawnych. Uchwały
adresowane do innych, niż podległe RM, podmiotów lub określające materię wykraczającą
poza zakres działania rządu mogą zostać uznane za niezgodne z Konstytucją.
ZARZ
DZENIA PREMIERA I MINISTRÓW
Zarządzenia premiera i ministrów to akty zawierające generalno- abstrakcyjne normy
prawne. W przeciwieństwie do uchwał RM mogą być wydawane wyłącznie na podstawie
ustawy. Zarządzenia Prezesa RM regulują działania całej administracji rządowej, natomiast
zarządzenia poszczególnych działów administracji rządowej. Jako akty prawa wewnętrznego
zarządzenia nie mogą wkraczać w sferę prawa powszechnie obowiązującego. W przeciwnym
razie mogą zostać uznane za niezgodne z Konstytucją.
BUDOWA AKTU NORMATYWNEGO: USTAWA
Z uwagi na szczególne wymogi związane z zakodowaniem i odkodowaniem treści
normatywnych akty normatywne odznaczają się swoistą strukturą wewnętrzną. Na strukturę
tę składają się:
1. część tytułowa aktu normatywnego;
2. parambuła (wstęp)- w odniesieniu do konstytucji oraz niektórych szczególnie
doniosłych ustaw;
3. część normatywna;
4. podpis upoważnionego podmiotu.
W części tytułowej aktu normatywnego oznaczony jest rodzaj aktu (na przykład ustawa
konstytucyjna, ustawa, rozporządzenie, uchwała czy zarządzenie), data ustanowienia
ustawy (uchwalenia bÄ…dz
wydania) oraz przedmiot regulacji normatywnej. Część ta,
zwana także nagłówkiem, pozwala na ustalenie miejsca aktu w hierarchii aktów
normatywnych, a także na ogólne zakreślenie kwestii objętych regulacją. W aktach
wykonawczych (podustawowych) nagłówek zawiera także wskazanie podmiotu
wydającego akt. Na przykład nagłówek jednego z aktów wykonawczych do Ustawy z dnia
14
20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (tekst jednolity w Dz.U. z 1994 r., nr 19, poz. 70- z
poz
n. zmianami) przedstawia się następująco: Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 27
czerwca 2000 r. w sprawie wynagrodzeń prokuratorów oraz asesorów i aplikantów
prokuratury.
Tekst normatywny ustaw o szczególnej doniosłości społecznej może być poprzedzony
preambułą. Tekst konstytucji są poprzedzone wstępami. Jest to jednak sytuacja
wyjątkowa, jeśli chodzi o ustawy zwykłe. Akt normatywny ze swej istoty nie powinien
bowiem zawierać sformułowań , które nie służą wyrażaniu treści normatywnych ( a więc
na przykład apeli, postulatów, żądań).
Przykładem preambuły może być wstęp do Ustawy z dnia 7 stycznia 1993 roku o
planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania
ciąży (Dz.U. nr 17, poz.78): Uznając, że życie jest fundamentalnym dobrem człowieka, a
troska o życie i zdrowie należy do podstawowych obowiązków państwa, społeczeństwa i
obywatela, stanowi się, co następuje: [& ] .
Wstęp do ustawy nie jest wyodrębniony w tekście normatywnym w postaci artykułu,
paragrafu czy ustępu.
Przed tekstem normatywnym (a więc tekstem składającym się z przepisów prawnych)
w aktach wykonawczych powinno znalez
ć się wskazanie tzw. podstawy normatywnej
wydania danego aktu wykonawczego. Na przykład przepisy przytoczonego wyżej
rozporządzenia Rady Ministrów poprzedza wskazanie delegacji ustawowej:  Na
podstawie art. 62 ust.2 w zwiÄ…zku z art. 95 i art. 100 ust.1 ustawy o prokuraturze [& ]
zarządza się, co następuje [& ] .
Część normatywna aktu normatywnego składa się z przepisów, w których zawarte są
treści normatywne ( a więc charakterystyka adresata, wzoru zachowania kierowanego do
adresata oraz okoliczności, w których adresat powinien bądz
może zachować się zgodnie
ze wzorem zachowania). Przepisy są wyodrębnione graficznie w tekście normatywnym
jako artykuły bądz
- w odniesieniu do aktów wykonawczych- paragrafy. Artykuły i
paragrafy mogą być dzielone na ustępy, przy czym w takiej sytuacji każdy ustęp jest
traktowany jako odrębny przepis prawny.
Zdanie rozbudowane, składające się z większej liczby słów bądz
wyrażeń podatnych na
wyliczanie ( systematyzację), można podzielić dalej na punkty, punkty zaś na litery.
Punkty oraz litery nie zawierają odrębnych przepisów, stanowią jedynie część
rozbudowanego przepisu ujętego jako artykuł, paragraf bądz
ustęp.
Przykład:
15
Przykładem prostej redakcji przepisu prawnego może być przepis art. 415 ustawy z dnia
23 kwietnia 1964 r.- Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz.93  z póżn. zm.):  Kto z winy
swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia .
Rozbudowaną redakcją odznacza się natomiast np.: przepis art. 81 ż 2 tejże ustawy: 
Czynność prawna ma datę pewną także w wypadkach następujących:
1) w razie stwierdzenia dokonania czynności w jakimkolwiek dokumencie urzędowym
- od daty dokumentu urzędowego;
2) w razie umieszczenia na obejmującym czynność dokumencie jakiejkolwiek wzmianki
przez organ państwowy, organ jednostki samorządu terytorialnego albo przez
notariusza  od daty wzmianki .
Akty normatywne zawierają z reguły kilkanaście- kilkadziesiąt przepisów prawnych. Akty
o znacznie większej liczbie przepisów podlegają bardziej rozbudowanej systematyzacji
wewnętrznej , grupującej przepisy według określonych kryteriów w pewne większe
zespoły: rozdziały, działy, tytuły. W aktach normatywnych o charakterze kodeksu tytuły
można jeszcze grupować w księgi a księgi łączyć w części. Taką właśnie rozbudowaną
strukturą wewnętrzną odznaczają się w polskim systemie prawnym kodeks cywilny,
kodeks postępowania cywilnego, kodeks karny, kodeks postępowania karnego, kodeks
postępowania administracyjnego itp.
Od strony zawartości treściowej poszczególnych przepisów można je podzielić na
przepisy merytoryczne ( ogólne i szczegółowe), przepisy dostosowujące, przejściowe i
zmieniające oraz przepisy końcowe.
Przepisy merytoryczne ogólne  dotyczą przede wszystkim zakreślenia ram regulacji
normatywnej zawartej w danym akcie normatywnym. ObejmujÄ… one ponadto regulacjÄ™
pewnych kwestii wspólnych dla wszystkich przepisów zawartych w przepisach
szczegółowych ( w tym tzw. zasady danej regulacji normatywnej), a także tzw. część
słowniczkową, tj., definicje legalne oraz objaśnienia stosowanych w akcie normatywnym
skrótów.
Przykładem przepisu szczegółowego jest przepis art. 683 Kodeksu cywilnego: 
Najemca lokalu powinien stosować się do porządku domowego, o ile ten nie jest
sprzeczny z uprawnieniami wynikającymi z umowy; powinien również liczyć się z
potrzebami innych mieszkańców i sąsiadów .
Przepisy szczegółowe dotyczą ponadto kwestii ustrojowych związanych z powołaniem
do życia i funkcjonowaniem organów (instytucji), przed którymi można dochodzić swoich
uprawnień bądz
egzekwować ciążące na innych podmiotach obowiązki. Przepisy
16
szczegółowe regulują również procedury postępowania przed takimi organami. Swoistym
rodzajem przepisu szczegółowego jest przepis karny, określający zasady pociągania do
odpowiedzialności karnej za popełnienie danego czynu zabronionego. Przepis taki może
być zawarty jedynie w akcie normatywnym o mocy ustawy.
Przepisy dostosowujące, przejściowe i zmieniające nie muszą być zawarte w każdym
akcie normatywnym. Ich istotÄ… jest bowiem regulowanie kwestii powstajÄ…cych w sytuacji
wkraczania nowego aktu normatywnego w zakres regulacji jakichÅ› obowiÄ…zujÄ…cych dotÄ…d
aktów normatywnych. Kwestie tą mogą dotyczyć dostosowania dotychczas
obowiÄ…zujÄ…cego stanu prawnego do nowego stanu, wprowadzanego nowym aktem
normatywnym, a także wpływu nowego prawa na stosunki powstałe pod działaniem
prawa dotąd obowiązującego. W przepisach tych normuje się w szczególności: sposób
zakończenia postępowania w sprawach będących w toku rozpatrywania; zakres
zastosowania nowych przepisów do uprawnień i obowiązków powstałych pod działaniem
dotychczasowego prawa; okres utrzymania w mocy instytucji prawnych, znoszonych
przez nowe prawo; kwestię utrzymania w mocy dotychczasowych przepisów
wykonawczych do czasu zastÄ…pienia ich nowymi.
Jako przykład przepisu przejściowego może służyć art. 74 ust. 1 Ustawy z dnia 29
sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (Dz.U. nr 140, poz. 938):  Do czasu
wydania przepisów wykonawczych przewidzianych w niniejszej ustawie zachowując moc
dotychczasowe przepisy wykonawcze, o ile nie sÄ… sprzeczne z przepisami tej ustawy . W
większości aktów normatywnych przepisy przejściowe nie są wyodrębnione, występując
łącznie z przepisami końcowymi; w części aktów normatywnych nie występują one w
ogóle.
Przepisy końcowe dotyczą uchylenia przepisów aktów normatywnych dotychczas
obowiÄ…zujÄ…cych (bÄ…dz
nawet całych aktów normatywnych) oraz określają moment
wejścia danego aktu normatywnego w życie.
Podpis osoby upoważnionej jest ostatnim elementem składowym aktu normatywnego. W
każdym systemie prawnym obowiązują normy określające, kto i w jakim trybie powinien
złożyć podpis pod danym aktem normatywnym. W polskim systemie prawnym
podpisywanie ustaw należy do kompetencji Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej ;
uchwały i rozporządzenia Rady Ministrów podpisuje Prezes Rady Ministrów, zaś
rozporządzenia i zarządzenia ministrów  odpowiedni ministrowie; rozporządzenia i
zarządzenia Prezydenta podpisuje sam Prezydent, przy czym w odniesieniu do niektórych
17
aktów normatywnych Prezydenta wymagana jest tzw. kontrasygnata właściwego ministra;
uchwały Sejmu bądz
Senatu podpisywane są przez marszałka odpowiedniej izby
parlamentu itd. Bez podpisu osoby upoważnionej akt normatywny nie może zostać
ogłoszony a tym samym nie może nabrać mocy obowiązującej.
Budowa aktu normatywnego (ustawy)
BUDOWA USTAWY
CZ
ŚĆ TYTUA
- rodzaj aktu USTAWA
- data uchwalenia z dnia 12 września 1990 r
NIENORMATYWNA
- ogólne określenie przedmiotu ustawy o szkolnictwie wyższym
WST
P - stanowi część fakultatywną ustawy
(preambuła) - występuje w aktach o szczególnej doniosłości społeczno-politycznej
określając podstawowe cele ich ustanowienia (ratio legis)
Przepisy ogólne
CZ
ŚĆ - zakres przedmiotowy ustawy
NORMATYWNA - zakres podmiotowy ustawy
- postanowienia wspólne dla przepisów zawartych w ustawie
- objaśnienia użytych w ustawie określeń i skrótów ( tzw. definicje legalne)
Przepisy szczegółowe *
- przepisy prawa materialnego ( wyznaczają wzory zachowań adresatom norm
prawnych)
- przepisy ustrojowe ( przepisy o organach- ich tworzeniu, organizacji, kompetencjach)
- przepisy proceduralne ( przepisy o postępowaniu przed organami)
- przepisy o odpowiedzialności karnej ( w przypadku tzw. szczególnych ustaw karnych)
Przepisy zmieniające, dostosowujące i przejściowe
- umożliwiają adresatom norm prawnych przystosowanie się do nowej regulacji oraz
rozwiÄ…zujÄ… kolizje intertemporalne
Przepisy końcowe
- przepisy uchylające inne akty normatywne ( w całości bądz
ich poszczególne
przepisy)
- przepisy o wejściu ustawy w życie
- przepisy o wygaśnięciu mocy ustawy ( w przypadku ustaw obowiązujących
okresowo- tzn. ustaw epizodycznych)
Podpis osoby upoważnionej
(Prezydent RP)
18
* Przedstawiony model układ przepisów szczegółowych dotyczy zwłaszcza większości ustaw zwykłych,
z wyjątkiem regulacji kodeksowych ( tu ze względu na komunikatywność tekstu normatywnego poszczególne
rodzaje przepisów szczegółowych z reguły wyłącza się do odrębnych ustaw ustrojowych bądz

proceduralnych).
Opracowanie: Eliza Prokop
Andrzej Korybski, Leszek Leszczyński, Antoni Pieniążek  Wstęp do prawoznawstwa
OGA
ASZANIE AKTÓW NORMATYWNYCH
W praktyce prawniczej podstawowÄ… kwestiÄ… przy ustalaniu, czy dana norma obowiÄ…zuje, jest
ustalenie obowiązywania tej normy w czasie. Punktem wyjścia przy ustalaniu początkowego
momentu obowiązywania normy jest, stwierdzenie iż akt normatywny, z którego norma ta
została odkodowana, został należycie ogłoszony i wszedł w życie. Należyte ogłoszenie aktu
normatywnego powszechnie obowiązującego jest niezbędną przesłanką jego wejście w życie.
Podstawową formą ogłaszania aktów normatywnych w państwach współczesnych jest ich
urzędowa publikacja. Przez ogłoszenie aktu normatywnego należy rozumieć  w sensie
formalnym- urzędowe podanie treści tego aktu jego adresatom, przy użyciu formy ogłoszenia
wynikającej z norm prawa obowiązującego. Poza publikacją urzędową, jako dominującą
formą ogłaszania aktów normatywnych, dopuszcza się niekiedy także inny sposób ogłaszania
( na przykład stosowanie komunikatów urzędowych przekazywanych adresatom bezpośrednio
przez upoważnionego urzędnika państwowego, obwieszczeń).
Od ogłoszenia aktu normatywnego w sensie formalnym należy odróżnić pewne sposoby
rzeczywistego upowszechniania wiadomości o prawie obowiązującym (poprzez środki
masowego przekazu, edukacjÄ™ szkolnÄ…, wychowanie w rodzinie, nieformalne kontakty
międzyjednostkowe itp.) Takie sposoby ogłaszania aktów normatywnych nie są traktowane
jako ogłoszenie urzędowe, stanowiące przesłankę wejścia aktów w życie.
Należyte ogłoszenie aktu normatywnego w urzędowym dzienniku publikacyjnym powoduje
także inne skutki prawne: ogłoszony tekst prawny staje się mianowicie tzw. tekstem
autentycznym. Tekst taki stanowi wzorzec dla tekstów danych aktów normatywnych
opublikowanych także w inny sposób ( a więc na przykład dla tekstu konstytucji czy
kodeksów, publikowanych przez wydawnictwa prawnicze w celu wyposażenia praktyków
prawa oraz studentów prawa w niezbędne z
ródła normatywne).
Moment ogłoszenia aktu normatywnego powszechnie obowiązującego, równoznaczny z
datą wydania urzędowego dziennika publikacyjnego ( umieszczoną w nagłówku danego
numeru dziennika), rozstrzyga o ustaleniu momentu wejścia w życie danego aktu. Od tego
19
momentu liczy się bowiem- jeśli ustawodawca nie postanowił, iż dany akt wchodzi w życie z
momentem jego ogłoszenia- okres niezbędny dla przygotowania adresatów do wejścia
nowego prawa, zwykle precyzyjnie przez ustawodawcÄ™ ustalony ( okres tzw. vacatio legis).
Ogłaszanie aktów normatywnych z mocą wsteczną jest w państwie prawnym dopuszczalne
jedynie w wyjątkowych sytuacjach nienaruszających zasady państwa prawnego. Należą do
nich zwłaszcza sytuacje zmniejszania ciężarów nałożonych na adresatów prawa przez
dotychczas obowiÄ…zujÄ…ce prawo bÄ…dz
zwiększania ich korzyści. Przełamanie zasady lex retro
non agit jest możliwe także w odniesieniu do aktów normatywnych ustanawiających
odpowiedzialność prawną za popełnione już zbrodnie przeciw ludzkości (zbrodnie
ludobójstwa).
Inne zasady dotyczą wejścia w życie tzw. aktów wewnętrznie obowiązujących ( aktów
normatywnych kierownictwa wewnętrznego), narzucających pewne obowiązki bądz

przyznających pewne uprawnienia osobom, organom oraz instytucjom podlegającym władz
danego zwierzchnika ( a więc na przykład pracownikom oraz studentom danej uczelni,
podlegającym władzy senatu, rektora oraz innych organów zarządzających poszczególnymi
placówkami wchodzącymi w skład uczelni). Takie uchwały bądz
zarzÄ…dzenia wchodzÄ… w
życie z momentem ich wydania ( chyba że sam organ wydający akt postanowił inaczej), a nie
ogłoszenia.
Urzędowymi dziennikami publikacji aktów normatywnych w Rzeczypospolitej
Polskiej są: Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej ( w skrócie Dz.U.), Dziennik
Urzędowy Monitor Polski ( w skrócie: MP), a także resortowe (ministerialne) oraz
wojewódzkie dzienniki urzędowe.
W Dzienniku Ustaw publikuje siÄ™ ustawy, rozporzÄ…dzenia z mocÄ… ustawy oraz
rozporzÄ…dzenia wydawane przez uprawnione do tego organy na podstawie delegacji
ustawowej. Ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw podlegają również ratyfikowane umowy zawarte
między Rzeczypospolitą Polską a innymi państwami, oświadczenia rządowe w sprawie mocy
obowiązujących tych umów oraz akty Prezydenta ratyfikującego umowy międzynarodowe. W
świetle obowiązującej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej Dziennik Ustaw jest jednym
urzędowym dziennikiem publikacyjnym, w którym publikowane są akty normatywne
powszechnie obowiązujące o zasięgu ogólnokrajowym.
Mogą być w nim również publikowane inne akty normatywne, jeśli tak przewidują
szczególne przepisy ustawowe. Poza aktami normatywnymi publikacji w Dzienniku Ustaw
20
podlegają także uchwały Trybunału Konstytucyjnego ustalające powszechnie obowiązującą
wykładnie ustaw, obwieszczenia zawierające sprostowanie błędów, teksty jednolite aktów
normatywnych opublikowanych uprzednio w Dzienniku Ustaw. Obowiązuje zasada, że akty
normatywne ogłoszone w Dzienniku Ustaw wchodzą w życie po upływie 14 dni od dnia ich
ogłoszenia, chyba że ustawodawca zawarł w przepisach końcowych tych aktów inne
postanowienia w kwestii wejścia w życie.
W Monitorze Polskim ogłoszeniu podlegają uchwały Sejmu i Senatu, uchwały Rady
Ministrów, a także zarządzenia naczelnych organów państwowych i urzędów centralnych,
wydane w celu wykonania ustaw bÄ…dz
rozporządzeń z mocą ustawy i z powołaniem się na
zawarte w nich upoważnienia mogą tu być publikowane również akty innych organów i
urzędów państwowych, o ile wymóg ich publikacji w Monitorze Polskim wynika z
obowiązującej ustawy. Monitor Polski jest urzędowym dziennikiem publikacyjnym w
stosunku do aktów normatywnych pochodzących od naczelnych i centralnych organów
państwowych, niemających charakteru aktów normatywnych powszechnie obowiązujących.
Zarówno Dziennik Ustaw, jak i też Monitor Polski są wydawane przez Prezesa Rady
Ministrów, któremu służy prawo decydowania, czy dany akt normatywny spełnia wymogi
jego publikacji w jednym ze wskazanych dzienników.
Akty normatywne pochodzące od naczelnych organów państwowych oraz urzędów
centralnych nie podlegajÄ…ce obowiÄ…zkowi publikacji w Monitorze Polskim sÄ… publikowane w
odpowiednim dzienniku resortowym jako służbowym organie publikacyjnym szefa resortu
(ministerstwa bÄ…dz
centralnego urzędu), wydawanym za zezwoleniem Prezesa Rady
Ministrów. Publikowane w dziennikach resortowych akty normatywne powinny mieć
charakter aktów kierownictwa wewnętrznego.
Większość aktów normatywnych zawierających przepisy tzw. prawa miejscowego
(a więc prawa powszechnie obowiązującego, wydawanego przez wojewodów
i obowiązującego na terenie zarządzanych przez nich województw) oraz aktów
normatywnych zawierajÄ…cych przepisy tzw. gminne ( tj. przepisy pochodzÄ…ce od gminnych
organów samorządu terytorialnego) jest publikowana w odpowiednich wojewódzkich
dziennikach urzędowych (na przykład w Dzienniku Urzędowym Województwa Lubelskiego).
Dzienniki te są wydawane przez wojewodów, nakład zaś poszczególnych wydań powinien
być tak ustalony, aby były one powszechnie dostępne.
Od chwili uzyskania przez Rzeczypospolitą Polską członkostwa w Unii Europejskiej moc
21
Powszechnie obowiązującą na terytorium państwa polskiego mają także akty normatywne
Unii Europejskiej (rozporzÄ…dzenia i dyrektywy). SÄ… one publikowane w Dzienniku
Urzędowym Unii Europejskiej . Prawo Unii Europejskiej nie przewiduje obowiązku
publikacji prawa wspólnotowego w krajowych dziennikach urzędowych. Dla nabycia przez
nią mocy obowiązującej w państwach członkowskich wystarczy zatem ich publikacja w
Dzienniku Urzędowym UE.
Ogłaszanie aktów normatywnych w dziennikach publikacyjnych:
ORGAN
NAZWA WYDAJ
CY OGA
OSZENIU PODLEGAJ

DZIENNIKA DZIENNIK
1. konstytucja
Dziennik Prezes Rady 2. ustawy
Ustaw Ministrów 3. rozporządzenia z mocą ustawy wydawane przez
Rzeczypospolitej Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
Polskiej 4. rozporzÄ…dzenia wykonawcze
5. teksty jednolite aktów określonych w pkt.1-4
6.orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące
aktów normatywnych ogłoszonych w Dzienniku Ustaw.
7. ratyfikowane umowy międzynarodowe
8. uchwały Rady Ministrów uchylające rozporządzenia
ministra
1. zarzÄ…dzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej
Dziennik Prezes wydane na podstawie ustawy.
Urzędowy Rady 2. uchwały Rady Ministrów i zarządzenia Prezesa Rady
Rzeczypospolitej Ministrów Ministrów wydane na podstawie ustawy
Polskiej 3. teksty jednolite aktów określonych w pkt. 1 i 2
Monitor 4. orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego dotyczące
Polski aktów normatywnych ogłoszonych w Monitorze
Polskim lub aktów normatywnych, które nie były
ogłoszone
22
5. umowy międzynarodowe zatwierdzane przez Radę
Ministrów
6. uchwały Zgromadzenia Narodowego
7. uchwały Sejmu
8. uchwały Senatu
1. akty normatywne organu wydajÄ…cego dziennik
Dzienniki właściwy urzędowy
Urzędowe minister 2. uchwały Rady Ministrów uchylające zarządzenia
Ministrów resortowy, ministra wydającego dziennik urzędowy.
Resortowych odpowiednio- 3. orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego w sprawach
oraz kierownik aktów normatywnych, o których mowa w pkt. 1 i 2
dzienniki urzędu
urzędowe centralnego
urzędowych
centralnych
1. akty prawa miejscowego stanowione przez wojewodÄ™
i organy administracji niezespolonej
Wojewódzkie wojewoda 2. akty prawa miejscowego stanowione przez sejmik
dzienniki województwa. Organ powiatu oraz organ gminy,
urzędowe w tym statuty województwa, powiatu i gminy
3. statuty związków międzygminnych oraz statuty
związków powiatów
4. akty Prezesa Rady Ministrów uchylające akty prawa
miejscowego stanowione przez wojewodÄ™ i organy
administracji nie zespolonej
5. wyroki sądu administracyjnego uwzględniające skargi
na akty prawa miejscowego stanowionego przez
wojewodÄ™ i organy administracji nie zespolonej,
organ samorządu województwa, organ powiatu i organ
gminy
Opracowanie: Eliza Prokop
Andrzej Korybski  Wstęp do prawoznawstwa
23
TWORZENIE PRAWA
STOSOWANIE PRAWA
Stosowanie prawa polega na podejmowaniu przez kompetentny organ państwa wiążących,
indywidualnych i konkretnych decyzji prawnych na podstawie obowiÄ…zujÄ…cych norm
prawnych.
Organ państwowy jest kompetentny, jeżeli w systemie prawnym znajduje się norma
upoważniająca ten organ do działania w określonych okolicznościach. Kompetencja
udzielana organom państwowym oznacza, iż organ jest zarówno upoważniony jaki i
zobowiązany do działania.
Decyzja stosowania prawa jest decyzją indywidualną i konkretną, ponieważ skierowana jest
do określonego, indywidualnie wyodrębnionego i możliwego do zidentyfikowania adresata
oraz dotyczy konkretnej sytuacji, określonej jako jednorazowa ( np.: naprawienie szkody) lub
jako trwajÄ…ca przez jakiÅ› czas.
Decyzje stosowania prawa podejmowane sÄ… na podstawie obowiÄ…zujÄ…cych norm
prawnych. Normy te mogą być sformułowane w przepisach aktu normatywnego lub też mogą
wynikać z decyzji precedensowych.
Proces stosowania prawa jest procesem odrębnym od procesu tworzenia prawa. Procesy te
zachodzÄ… na siebie jedynie w przypadku powstawania prawa w systemie common law,
bowiem decyzja  prawodawcza jest fragmentem rozstrzygnięcia w konkretnej sprawie.
Od pojęcia stosowania prawa odróżnia się zwykle pojecie przestrzegania prawa oraz
pojecie realizacji prawa. Przestrzeganie prawa oznacza zastosowanie siÄ™ przez adresata
normy prawnej do znajdujÄ…cych siÄ™ w dyspozycji normy prawnej do znajdujÄ…cych siÄ™ w
dyspozycji normy prawnej zakazów i nakazów.
24
RODZAJE STOSOWANIA PRAWA
Stosowanie prawa odbywa się w ramach dwóch typów organów państwowych:
a) organy sÄ…dowe np.: sÄ…dy powszechne,
b) podmioty wykonujące zadania administracji państwowej ( np.:
samorzÄ…d gospodarczy).
W związku z wyodrębnieniem obu grup tych podmiotów wyróżnić można dwa podstawowe
rodzaje stosowania prawa:
a) sÄ…dowe stosowanie prawa
b) administracyjne stosowanie prawa
Paradygmatem, czyli modelowym punktem odniesienia dla procesów stosowania prawa jest
jednak typ sÄ…dowy jego stosowania. Rozszerzenie drogi sÄ…dowej tzn. obejmowanie
możliwością odwołania się do sądu w coraz szerszym zakresie, oraz poddanie decyzji
administracyjnych kontroli sądowej ( sądów administracyjnych lub sadów powszechnych)
powoduje, że w ostateczności wiążąca dla adresata normy prawnej jest prawomocna decyzja
sÄ…dowa.
W obu typach stosowania prawa adresat ma możliwość odwołania się od decyzji, w
stosunku do której zgłasza bądz
formalne bÄ…dz
merytoryczne zastrzeżenia . W typie
administracyjnym, poza odwołaniem do organu wyższego stopnia, służy mu odwołanie do
sądu administracyjnego, który bada legalność podjęcia takiej decyzji. W typie sądowym,
odwołanie może nastąpić w ramach systemu sądowego nadzoru judykacyjnego (rewizja lub
apelacja) kończącego się zazwyczaj ograniczoną możliwości wniesienia kasacji lub skargi
konstytucyjnej ( zarzut podjęcia decyzji na podstawie przepisu prawnego nie zgodnego z
konstytucją). Obecnie doszła jeszcze jedna możliwość odwołania się pod pewnymi
warunkami do sądu międzynarodowego ( np.: Komitet Praw Człowieka w Genewie,
Europejski Trybunał Praw Człowieka w Strasburgu), pod zarzutem naruszenia poprzez
decyzję organu państwowego praw człowieka wyrażonych w międzynarodowych paktach i
konwencjach.
Reasumując należy uznać iż typ sądowy stosowania prawa jest typem modelowym dla
praktyki prawniczej.
25
MODEL DECYZYJNY S
DOWEGO STOSOWANIA PRAWA
Proces stosowania prawa układa się w ciąg podejmowanych na podstawie określonych
rozumowań prawniczych decyzji, które prowadzą do podjęcia decyzji finalnej (orzeczenia,
wyroku, postanowienia, uchwały itp.) oraz do jej uzasadnienia.
Na proces sądowego stosowania prawa składa się klika rodzajów działań i rozumowań,
kończących się wydaniem decyzji cząstkowych. Należą do nich:
1. decyzja ustalajÄ…ca stan faktyczny sprawy,
2. decyzja walidacyjna (ustalajÄ…ca podstawÄ™ normatywnÄ… decyzji stosowania prawa),
3. decyzja interpretacyjna (ustalajÄ…ca znaczenie odkodowanej z przepisu prawnego normy
prawnej),
4.decyzja subsumpcyjna lub kwalifikujÄ…ca (ustalajÄ…ca  podciÄ…gniecie ustalonego stanu
faktycznego pod zinterpretowanÄ… podstawÄ™ normatywnÄ… decyzji),
5.decyzja ustalajÄ…ca konsekwencje prawne wystÄ…pienia danego stanu faktycznego
(zastosowanie normy sankcjonujÄ…cej)
6. uzasadnienie decyzji stosowania prawa
Powyższy model procesu sadowego stosowania prawa nie oznacza, że wszystkie wyróżnione
wyżej rozumowania i decyzje występują w rzeczywistości jedna po drugiej. W szczególności
pierwsze trzy typy decyzji zachodzą na siebie w ciągu czasowym w tym sensie, iż są
ustalane w procesie stosowania norm w zasadzie równocześnie.
Ustalenie i wyjaśnienie wstępnych elementów stanu faktycznego pozwala ustalić jaka norma
(reguła) będzie normatywną podstawą decyzji, chociaż może zachodzić potrzeba korekty
takiego ustalenia. Postępujące w toku procesu ustalenie poszczególnych, coraz to nowych i
bardziej szczegółowych elementów stanu faktycznego wpływa także na proces interpretacji
żródła normatywnej podstawy decyzji. Jako reguła występuje tu sytuacja zawężenia
zainteresowania normą do tych elementów jej dyspozycji, które wiążą się z ustalanym właśnie
stanem faktycznym. Może jednak się zdarzyć, że wydobywa się z normy te elementy
dyspozycji, które przy innym stanie faktycznym nie były brane pod uwagę np.: rozważania
doktryny.
Dopiero wprowadzenie trzech pierwszych decyzji w procesie pozwala na zestawienie
stanu faktycznego ze zinterpretowanÄ… normÄ… ( podstawÄ… decyzji) na etapie subsumpcji oraz
26
dokonanie kwalifikacji w postaci ustalenia konsekwencji prawnych wystÄ…pienia danego stanu
faktycznego.
Taki przebieg nie zawsze ma miejsce w przypadku decyzji administracyjnych. W
szczególności można znaleść sytuacje, w których nie ma typowego ustalania stanu
faktycznego oraz subsumpcji, a decyzja płynie wprost z normy o charakterze zadaniowym.
Np. w toku realizacji planu zagospodarowania przestrzennego, może mieć miejsce wydanie
decyzji wywłaszczeniowej. Treść decyzji ustalającej konsekwencje ( wywłaszczenie) nie
wynika tu z zestawienia stanu faktycznego i normy, lecz jest wprost wykonaniem zadania
nałożonego na organ administracyjny przez normę prawną, upatrującą w takiej a nie innej
decyzji realizację celu prawodawczego (odpowiedniego ukształtowania przestrzeni).
USTALENIE FAKTÓW W PROCESIE STOSOWANIA PRAWA
Ażeby mogło dojść do rozstrzygnięcia jakiejś sprawy w procesie stosowania prawa, trzeba
ustalić fakty istotne dla rozstrzygnięcia tej sprawy ( ustalić tzw. stan faktyczny) oraz ustalić
podstawę prawną rozstrzygnięcia.
Ustalanie faktów w procesie stosowania prawa bywa nazwane w języku prawnym i
prawniczym postępowaniem dowodowym. Np. art. 235 Kodeksu postępowania cywilnego
stanowi: postępowanie dowodowe odbywa się przed sądem orzekającym, chyba że sprzeciwia
się temu charakter dowodu& Niekiedy postępowanie tego rodzaju określa się słowem
 dowód mając na myśli właśnie zespół określonych czynności, które przeprowadza organ
stosujący prawo w celu ustalenia faktów, np. art. 227 powołanego powyżej kodeksu stanowi:
Przedmiotem dowodu są fakty mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znacznie. Wreszcie
słowo  dowód bywa tez używane w znaczeniu określonej informacji, np. według art. 233
ust. 1 cytowanego kodeksu: Sąd ocenia wiarygodność i moc dowodów według własnego
przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału.
Przez ustalenie faktów rozumie się uznanie za prawdziwe zdań, które głoszą, że tak a
tak jest albo tak było. Czynności tego rodzaju mogą być dokonywane prze różne podmioty.
Ustala się fakty w postępowaniu naukowym, w procesie sadowym, w procesie wydawania
decyzji administracyjnych. Ustalenie faktów, którego dokonuje podmiot w procesie
stosowania prawa, przypomina najbardziej ustalanie faktów przez historyka; w obu
przypadkach chodzi najczęściej o ustalenie, że tak a tak było, a z
ródłem tego ustalenia są
dokumenty, relacje świadków, oględziny podmiotów. Miedzy poznaniem naukowym
( odnoszonym tu do postępowania historyka) a poznaniem w procesie stosowania prawa, w
szczególności poznaniem sądowym, zachodzą jednak istotne różnice. Oto niektóre z nich:
27
1. Ustalenie faktów jest zawsze pewną czynnością intelektualną. Ażeby jej dokonać, trzeba
dysponować wiedzą i umiejętnością sprawnego myślenia. Ustalanie faktów w procesie
stosowania prawa ma charakter oficjalny, jest aktem, w którym autorytatywnie
stwierdza się, że tak a tak jest czy było, podczas gdy poznanie w nauce ma charakter
jedynie poznawczy.
2. Ażeby oficjalnie ustalić fakty w procesie stosowania prawa, trzeba mieć upoważnienie
przyznane przez normy systemu; takie upoważnienie uzyskuje np. sąd czy organ
administracji. Krąg podmiotów, które mogą ( w sensie  są upoważnione ) dokonać aktów
poznania, jest wiec wyznaczony przez prawo, podczas gdy w innych dziedzinach
poznawać może każdy, kto ma odpowiednie przygotowanie intelektualne, a także
możliwości faktyczne, np. dostęp do z
ródeł poznania czy do aparatury badawczej.
3. W procesie stosowania prawa ustala się nie wszystkie istotne fakty, ale jedynie te, które
są potrzebne do rozstrzygnięcia rozważanej sprawy.
4. Ustalanie faktów w procesie stosowania prawa musi się odbywać w sposób wyznaczony
przez przepisy procedury, np.: przepisy kodeksu postępowania karnego, kodeksu
postępowania cywilnego czy kodeksu postępowania administracyjnego. Przepisy te np.
zakazują korzystać z pewnych żródeł informacji, formułują tzw. domniemania prawne
nakazujące uznawać jakieś fakty za udowodnione ze względu na to, że wykonano jakieś
inne fakty.
5. Organ stosujący prawo jest obowiązany rozstrzygnąć każdą sprawę ostatecznie, a to ze
względu na rolę społeczną, jaką ma spełniać. Dokonywane przez niego ustalenie stanu
faktycznego musi więc mieć charakter stanowczy ( np.: musi stanowczo rozstrzygać, czy
wydarzył się wypadek samochodowy, w następstwie którego powód poniósł szkodę, czy
oskarżony dokonał zarzucanego mu czynu). W poznaniu naukowym natomiast można
poprzestać na wykazaniu, że prawdopodobne są alternatywne stany faktyczne, można
poprzestać na postawieniu hipotez wyjaśniających, jakieś stwierdzone fakty, czy ręcz
stwierdzić, że brak podstaw do ustalenia jakiegoś stanu faktycznego.
6. Rozstrzygnięcia finalne w procesie stosowania prawa, od których przepisy prawne nie
przewidują odwołania, są rozstrzygnięciami prawomocnymi formalnie. Oznacza to, ze
są one w zasadzie niepodważalne, nawet jeśli okazałoby się, że opierają się na błędnym
ustaleniu stanu faktycznego. Jedynie wyjątkowo przepisy prawne przewidują możliwość
zakwestionowania prawomocnego orzeczenia, co następuje w formie wznowienia
postępowania w danej sprawie. Zasadą jest jednak, że orzeczenie prawomocne korzysta z
28
powagi rzeczy osadzonej ( res iudicata- tj. rzecz osÄ…dzona) i nie jest dopuszczalne, by w
tej samej sprawie po raz drugi toczyło się postępowanie (prawomocność materialna).
Rozwiązanie tego rodzaju jest dyktowane potrzebą zakończenia toczącej się sprawy,
rozstrzygnięcia konfliktu istniejącego miedzy stronami postępowania i wprowadzenia stanu
pewności w stosunkach prawnych. Nie służyłoby realizacji tych celów prawo kwestionowania
przyjętych w danej sprawie rozstrzygnięć i niekończące się rozstrząsanie tej samej sprawy.
W postępowaniu naukowym, w którym wartość prawdy nie ustępuje przed innymi
wartościami, dopuszcza się kwestionowanie poczynionych ustaleń, negowanie uzyskanych
wyników czy nawet powrót do wcześniej głoszonych tez, ilekroć ustali się nowe fakty.
Rozstrzygnięcia podejmowane w procesie stosowania prawa powinny opierać się na
ustaleniach faktycznych, które są zgodne z rzeczywistością. Zasadę tę nazywa się zasadą
prawdy materialnej (obiektywnej). Postępowanie zmierzające do ustalenia faktów jest
współcześnie tak zorganizowane, by ową  prawdę materialną ustalić. Niekiedy jednak
pracodawca decyduje się na ochronę innych dóbr, które uważa się za szczególnie cenne.
Wszystkie wymienione wcześniej przykładowo swoiste cechy ustalania faktów w procesie
stosowania prawa dają się uzasadnić doniosłymi racjami etycznymi, społecznymi czy
prakselogicznymi, choć ich wprowadzenie może utrudnić dochodzenie do prawdy
materialnej.
ChroniÄ…c zaufanie w stosunkach rodziny na dramatyczne wybory moralne, pracodawca
przewiduje prawo odmowy zeznań. Przysługuje ono osobom najbliższym oskarżonemu, np.:
małżonkowi, rodzicom, dzieciom, choć osoby te mogłyby być cennymi informatorami w
toczącym się postępowaniu. Chroniąc zaufanie do określonych zawodów ze względu na
doniosłe społeczne role tych zawodów, pracodawca wprowadza tzw. zakazy dowodowe, tzn.
zakazuje przeprowadzić dowód z zeznań obrońcy co do faktów, o których dowiedział się ,
prowadząc sprawę czy udzielając porady prawnej, a także z zeznań duchownego co do
faktów, o których dowiedział się podczas spowiedzi.
29
Przedmiot postępowania dowodowego
Ze względu na to, że poznanie faktów w procesie stosowania prawa ma dostarczyć podstaw
rozstrzygnięcia danej sprawy, przedmiotem poznania czyni się w tym procesie jedynie fakty
mające dla rozstrzygnięcia sprawy istotne znaczenie.
Proces poznawania faktów powinien przy tym przebiegać sprawnie i dlatego prawodawca
decyduje, że zaistnienia pewnych faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy w ogóle nie
potrzeba wykazywać. I tak np. przepisy Kodeksu postępowania cywilnego przewidują, że
fakty powszechnie znane nie wymagajÄ… dowodu ( art. 228 ust.1). Fakty takie nazywa siÄ™
faktami notoryjnymi i należą do nich np.: bezsporne wydarzenia historyczne, położenie
geograficzne miast itp.
Dowodu nie wymagają także fakty znane sądowi urzędowo do których należy np.: termin,
w którym sąd wszczął w danej sprawie postępowanie.
Zgodnie z art. 299 powoływanego wyżej kodeksu: dowodu nie wymagają również fakty
przyznane w toku postępowania przez stronę przeciwną, jeżeli przyznanie nie budzi
wątpliwości co do swej zgodności z rzeczywistym stanem rzeczy.
W odróżnieniu od faktów istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy, przedmiotem
postępowania dowodowego nie jest prawo, tzn. treść norm prawnych oraz to, czy normy te
obowiÄ…zujÄ…. W procesie stosowania prawa obowiÄ…zuje bowiem zasada iura novit curia ( tj.
sÄ…d zna prawo). Od zasady tej przewiduje siÄ™ nieliczne wyjÄ…tki: przedmiotem ustalenia w
postępowaniu dowodowym może być treść prawa obcego i sposób stosowania lub treść
bardzo specjalistycznych norm prawa wewnętrznego np. prawa lotniczego. Ustalając w
dopuszczalnych przypadkach treść prawa, sąd korzysta z opinii biegłych.
Ciężar dowodu
Przepisy prawne regulujące proces ustalania faktów wskazują także, kto ma obowiązek
wykazywać inicjatywę w ustalaniu faktów, dostarczać informacji istotnych do
rozstrzygnięcia sprawy i kto ponosi ujemne następstwa tego, że pewnych faktów nie
wykazano.  Ciężar dowodu występuje w dwóch podstawowych znaczeniach.
W znaczeniu  formalnym ( procesowym) mówiąc o ciężarze dowodu, wskazuje się
podmioty, które powinny przejawiać inicjatywę w zbieraniu informacji oraz wykazywać
prawdziwość pewnych twierdzeń. W zasadzie inicjatywę taką powinny przejawiać strony
biorące udział w postępowaniu (np. powód- czyli ten który występuje z określonym
żądaniem do sądu cywilnego i pozwany- ten, od którego powód czegoś żąda).
W znaczeniu materialnoprawnym mówiąc o ciężarze dowodu, określa się, kto ponosi
ujemne konsekwencje tego, że nie wskazano w postępowaniu, iż miały czy mają miejsce
30
jakieś fakty istotne dla rozstrzygnięcia sprawy. Jako zasadę przyjmuje się, że ujemne
konsekwencje niewykazania faktów istotnych dla sprawy ponosi ten, kto na tych faktach
opiera swoje żądanie albo kto odmawia czyjemuś żądaniu, powołując się na pewne fakty.
Inaczej mówiąc, ciężar udowodnienia pewnych faktów w sensie materialnoprawnym
spoczywa na osobie która z tych faktów wywodzi skutki prawne. Np. Jeżeli X żąda od Y
odszkodowania za zniszczoną przez Y rzecz, musi udowodnić, że Y rzecz zniszczył, jeżeli X
żąda od Y zapłacenia zaległego czynszu za okres 4 miesięcy wraz z odsetkami, musi
udowodnić, że Y był zobowiązany do płacenia czynszu w określonej wysokości i że zalega z
jego płaceniem przez okres 4 miesięcy.
Domniemanie prawne
Domniemaniem prawnym ( preasumptio iuris) nazywa się szczególnego rodzaju regułę
dotyczącą wiążącego ustalania faktów sformułowaną w przepisie prawnym ( a więc ustaloną
przez prawodawcÄ™) adresowanÄ… do organu stosujÄ…cego prawo i nakazujÄ…cÄ… mu:
a) uznawać za istniejący jakiś stan faktyczny istotny z prawnego punktu widzenia, dopółki
nie zostanie wskazane, że miał czy ma miejsce jakiś stan przeciwny (domniemanie
formalne);
b) uznawać za udowodniony jakiś fakt B, jeżeli w postępowaniu został należycie ustalony
fakt A (domniemanie materialne).
Przykładem domniemania formalnego jest domniemanie niewinności oskarżonego czy
domniemanie, że dziecko urodziło się żywe.
Domniemanie niewinności oskarżonego jest sformułowane w art. 5 ust. 1 Kodeksu
postępowania karnego, który brzmi: Oskarżonego uważa się za niewinnego, dopóki wina jego
nie zostanie udowodniona i stwierdzona prawomocnym orzeczeniem sÄ…du.
Przykładem domniemania materialnego jest domniemanie daty śmierci osób, które utraciły
życie podczas grożącego im wspólnie niebezpieczeństwa. Np. jeżeli udowodniono , że kilka
osób utraciło życie podczas niebezpieczeństwa, które im wspólnie zagrażało ( np. schodzącej
lawiny) to organ stosujący prawo jest obowiązany przyznać że osoby te zmarły jednocześnie,
nie czyniÄ…c tego ostatniego faktu przedmiotem dowodu.
Od domniemań prawnych należy odróżnić domniemania faktyczne (praesumptio facti).
Domniemanie faktyczne jest wnioskowaniem, w którym na tej podstawie, że ustalono jakieś
fakty, wnioskuje się, że miały albo mają miejsce jakieś inne fakty.
31
y
ródła ustaleń
Ustalając fakty niezbędne do rozstrzygnięcia sprawy, organ stosujący prawo korzysta z wielu
z
ródeł informacji. Zaliczamy do nich:
a) zeznania świadków,
b) przesłuchania stron,
c) opinie biegłych,
d) dokumenty,
e) oględziny.
Jeżeli z
ródłem informacji jest osoba, dowód nazywa się osobowym, jeżeli jest nim rzecz ( np.
dokument), dowód nazywa się rzeczowym
Oględziny- to bezpośrednie zbadanie miejsca ( wizja lokalna), osób (obdukcja) czy
przedmiotu dokonane przez organ stosujący prawo. Często oględziny są poprzedzone
przeszukaniem ( zwanym rewizją) określonych miejsc ( np. mieszkania) czy osoby,
przeprowadzanym po to, by uzyskać określone dowody, np. dokument czy rzecz.
Zasady oceny dowodów
Historycznie wykształciły się dwie podstawowe zasady oceny dowodów:
a) zasada legalnej oceny dowodów,
b) zasada swobodnej oceny dowodów,
Zasada legalnej formalnej oceny dowodów głosi, że dowody mają taką wartość w ustalaniu
faktów, jaką wyznacza im prawo. Normy prawne zatem określają, jakie warunki muszą być
spełnione, aby można było dany fakt uznać za ustalony (udowodniony).
Zgodnie z zasadą swobodnej oceny dowodów organy stosujące prawo, rozważając wartość
zgromadzonych dowodów, kierują się swoim przekonaniem, nieskrępowanym ustawowymi
regułami. Swobodna ocena dowodów nie oznacza dowolności. Organ, który rozstrzyga
sprawę, może dać wiarę temu, a nie innemu świadkowi, może opierać się na tych, a nie
innych dokumentach, ale nie innemu świadkowi, może opierać się na tych, a nie innych
dokumentach, ale musi uzasadniać swoją decyzję.
32
 Ad 2.
Decyzja walidacyjna, jako decyzja cząstkowa procesu, ustala ważne (obowiązujące) z
ródło
podstawy normatywnej finalnej decyzji stosowania prawa. W kulturze prawa stanowionego,
podstawa ta jest zazwyczaj wyrażona w przepisach aktu normatywnego. W kulturze prawa
anglosaskiego, podstawa może być wyrażona w przepisach prawnych, ale może także płynąć
z precedensu prawotwórczego.
W sytuacji, gdy podstawą decyzji jest norma sformułowana w obowiązujących
przepisach aktu normatywnego, przepisy te mogą wchodzić albo do aktów normatywnych
prawa państwowego ( wewnętrznego), znajdującego się na poziomie prawa całego państwa
lub prawa lokalnego ( jednostek autonomicznych w państwie federacyjnym lub jednostek
podziału terytorialnego w państwach jednolitych) albo do aktów prawa międzynarodowego
lub ponadnarodowego ( np.: prawa Unii Europejskiej), odgrywających współcześnie coraz
większą rolę w stosowaniu prawa przez organy krajowe.
Korzystanie z przepisów prawnych jako podstawy normatywnej decyzji może wiązać się z
rozstrzyganiem kolizji pomiędzy nimi, prowadzącym do wyboru jednego z kolidujących
przepisów jako takiej podstawy. Kolizje te są zwykle rozstrzygane w oparciu o klasyczne
zasady wypracowane przez doktrynÄ™ i praktykÄ™ prawniczÄ…. Kolizje hierarchiczne wymagajÄ…
zastosowania zasady lex superior, eliminującej przepis o niższej mocy prawnej. Kolizje
czasowe wymagają zastosowania zasady lex posterior, eliminującej przepis wcześniejszy,
jeżeli nie posiada on wyższej mocy prawnej, niż przepis póz
niejszy. Kolizje zakresowe
natomiast wymagają zasady lex specialis, dający pierwszeństwo przepisowi szczegółowemu
w stosunku do przepisu o charakterze ogólnym.
Może jednak zdarzyć się, że podmiot stosujący prawo nie znajdzie podstawy decyzji w
obowiązujących przepisach prawnych. Z powodu obowiązywania tzw. nakazu podjęcia
decyzji, nie może odmówić orzekania. W takich sytuacjach, gdy występuje luka w prawie,
podmiot stosujący prawo może odwołać się do różnych rozumowań dodatkowych. Może
powołać decyzję na podstawie wnioskowania per analogiam legis ( zaczerpnięcie podstawy
decyzji z innego szczegółowego przepisu obowiązującego, regulującego przypadek podobny),
lub wnioskowania per analogiam iuris ( skonstruowanie dla potrzeb danej decyzji normy
wprowadzonej z zasad systemu prawa lub jego części). Może przeprowadzić wnioskowania
instrumentalne, w ramach których przyjmuje się np.:, że jeżeli dany czyn jest w systemie
prawnych nakazanych, to należy przyjąć, iż nakazany jest także czyn, który jest przyczynowo
33
wystarczający do niezrealizowania zakazu ( reguła instrumentalnego zakazu). Może wreszcie
przeprowadzić wnioskowania a contrario, a maiori ad minus oraz minori ad maius.
Może zdarzyć się także, że decyzja stosowania prawa oparta będzie na wcześniejszej
decyzji stosowania prawa (precedens) lub na normie pozaprawnej, głownie moralnej lub
zwyczajowej. Te ostatnie normy mogą występować jako podstawa decyzji albo wspólnie z
normą prawną (częściej) albo samodzielnie (rzadziej). Zapożyczenie podstawy decyzji z
innego systemu normatywnego ma zwykle miejsce wtedy, gdy sam prawodawca upoważnia
sędziego, zwykle pod pewnymi warunkami, do odwołania się do kryteriów takiej normy.
Ad 3.
DECYZJA INTERPRETACYJNA odnosi się do omówionej wyżej normy jako podstawy
decyzji. Jeżeli norma wprowadzana jest z przepisów prawnych, procesowi interpretacji
podlegają najpierw przepisy, jego poszczególne słowa i zwroty (wykładnia językowa),
następnie, odkodowywana jest reguła jest reguła postępowania (hipoteza i dyspozycja normy
prawnej), zwykle z wielu przepisów, a w końcu ustalany jest jej sens językowy jako pełnej
wypowiedzi, także w oparciu o powiązania z innymi normami systemu ( wykładnia
językowo-logiczna oraz systemowa). Niekiedy istnieje potrzeba ustalenia sensu normy
poprzez odwołanie się do celu pracodawcy ( wykładnia celowościowa) lub (i) do funkcji
normy ( wykładnia funkcjonalna). Występowanie wspomnianych odesłań pozaprawnych (
zasady współżycia społecznego, interes społeczny, społeczno-gospodarcze przeznaczenie
prawa, dobro dziecka itp.) wymaga niekiedy skorygowania tego sensu przez założenie
aksjologiczne, przypisywanie przez sÄ…d takim zwrotom.
Wykładnia praktyczna to wykładnia dokonywana w procesie podejmowania decyzji
stosowania prawa. Różni się ona tym od wykładni autentycznej, legalnej czy doktrynalnej, że
dokonywana jest przy okazji procesu, który kończy się decyzją oraz że musi ona mieć rezultat
pozytywny ( tzw. proceduralny nakaz podjęcia decyzji). Fakt, iż dokonywana jest ona w
procesie decyzyjnym wpływa na jej zakres. Rozumowania interpretacyjne prowadzone są
równolegle do ustalenia stanu faktycznego, w związku z czym można stwierdzić, ze
wykładnia będzie dotyczyć coraz bardziej, w miarę przebiegu procesu, tylko tych elementów
normy, które przydatne są do kwalifikacji tego stanu faktycznego.
Ad 4. DECYZJA SUBSUMPCYJNA
Oznacza zestawienie elementów ustalonego stanu faktycznego z elementami zinterpretowanej
normy, będącej podstawą decyzji stosowania prawa. Zestawienie takie może dać wynik
negatywny ( ustalony stan faktyczny nie mieści się w zakresie normowania, czyli zakresie
34
czynów nakazanych lub zakazanych) oraz w zakresie zastosowania normy ( czyli zakresie
sytuacji, w jakich czyny określonych adresatów były przedmiotem obowiązku). Może dać
także wynik pozytywny, który prowadzi do decyzji ustalającej konsekwencje prawne
(sankcje).
Także w ramach tego rozumowania nie jest tak, że rozumowanie subsumpcyjne
dokonywane jest dopiero po zamknięciu trzech poprzednich rozumowań. Subsumpcja
cząstkowa, w odniesieniu do poszczególnych elementów stanu faktycznego dokonywana jest
wraz lub wkrótce po ich ustaleniu. Natomiast subsumpcja całościowa ustalana jest po
wyjaśnieniu całego stanu faktycznego w ramach danego procesu decyzyjnego.
Ad. 5
DECYZJA USTALANIA KONSEKWENCJI prawnych zakłada pozytywną decyzję
subsumpcyjną, chociaż może się zdarzyć, że sąd odstępuje od wymiaru konsekwencji ( np.: w
przypadku obrony koniecznej wg art. 25 par.3 k.k.). w przypadku gdy zakres normowania
obejmuje czyny nakazane lub zakazane, konsekwencja jest sankcja ( konsekwencja
negatywna). W przypadku gdy zakres normowania obejmuje czyny, do których adresat jest
uprawniony, ustalenie konsekwencji prawnych polega na stwierdzeniu czyjegoÅ› prawa,
któremu może odpowiadać obowiązek wykonania czegoś lub powstrzymania się od działania
przez innego adresata.
W ramach ustalania rodzaju sankcji, sąd ma ograniczone pole wyboru. Pracodawca określa
jaka sankcja ( karna, egzekucyjna czy nieważności) ma być zastosowana. Natomiast w
przypadku sankcji stopniowalnych ( a więc nie w przypadku sankcji nieważności), na
podstawie różnych wskazówek, zazwyczaj pochodzących także od pracodawcy, ustala
wymiar sankcji rodzaju dla konkretnego przypadku.
Ad. 6
UZASADNIENIE DECYZJI stosowania prawa oznacza racjonalizację treści decyzji. Jest
istotnym rozumowaniem procesu, chociaż nie wymaganym w przypadku podejmowania
każdej decyzji stosowania prawa. Kodeksu postępowania cywilnego, karnego czy
administracyjnego normujÄ… przypadki kiedy uzasadnienie jest konieczne ( np.: w przypadku
gdy żąda tego strona lub gdy miało miejsce votum separatum, itp.).
Podstawową funkcją uzasadnienia jest przekazanie odbiorców decyzji co do racjonalności,
trafności oraz, zwłaszcza jeśli w procesie wystąpiły elementy aksjologiczne, słuszności
decyzji stosowania prawa. Odbiorcami uzasadnienia nie sÄ… tylko adresaci decyzji. Obok tych
ostatnich, argumenty uzasadnienia mogą być skierowane do innych podmiotów stosujących
35
prawo ( aby wskazać wagę argumentacji decyzyjnej i ewentualnie stworzyć precedens), do
instancji odwoławczej ( aby zapobiec uchyleniu decyzji), do środowiska prawniczego ( w
szczególności dotyczy to glosowanych orzeczeń najwyższych instancji sądowych) czy też do
publiczności w sensie szczególnym ( publiczność sali sądowej) czy ogólnym ( publiczność w
sensie społecznego odbioru decyzji) w przypadku spraw, którym towarzyszy szerokie
zainteresowanie.
WYMIAR SPRAWIEDLIWOÅšCI
Zgodnie z Konstytucją wymiar sprawiedliwości , sprawowany przez sądy , powinien być
oparty na czterech podstawowych zasadach.
ZASADY STATUSU PRAWNEGO I ORGANIZACYJNEGO ORGANÓW S
DOWYCH
ZASADA ZASADA ZASADA ZASADA
WA
AŚCIWOŚCI NIEZALEŻNOŚCI BEZTRONNOŚCI NIEZAWISA
OŚĆI
Sądy powinny być Zasada ta jest Zasada ta nakazuje Zasada niezawisłości
Fachowe. Chodzi tu o gwarancją autonomii neutralność polega na
obsadę personalną, sądów i sędziów względem podporządkowaniu
określenie kompetencji względem innych jakichkolwiek sądów wyłącznie
rzeczowej sadów oraz organów państwowych interesów Konstytucji i
sposobu organizacji i osób ustawą
sądów
Postępowanie przed sądem
ZASADY POST
POWANIA PRZED S
DEM
ZASADA ZASADA ZASADA
JAWNOÅšCI DWUINSTANCYJNOÅšCI PUBLICZNEGO
POST
POWANIA POST
POWANIA WYROKU
y
ródło opracowania (cytaty):
1. Sławomira Wronkowska  Podstawowe pojęcia prawa i prawoznawstwa
2. Jolanta Jabłońska-Bonca  Wstęp do nauk prawnych
3. Andrzej Korybski, Leszek Leszczyński, Antoni Pieniążek  Wstęp do prawoznawstwa
4. Andrzej Redelbach  Wstęp do prawoznawstwa
5. Katarzyna Czajkowska- Matosiuk  Aplikacje prawnicze tom 1
36