Wstęp do prawoznawstwa
dr M. Golecki
·ð egzamin pisemny, pytania otwarte i zamkniÄ™te w formie 2-stronicowego testu
·ð egzamin można zdawać wczeÅ›niej ustnie po umówieniu siÄ™ na dyżurze
·ð podstawÄ… do egzaminu jest wykÅ‚ad + podrÄ™czniki
Podręczniki rekomendowane:
 Wstęp do prawoznawstwa  Lech Morawski
(albo innych autorów: Nowacki i Tobor; Stawecki Winczorek)
wykład z dn.06/10/2012r.
Wstęp do prawoznawstwa:
1) dostarcza metody, umiejętności związane z czytaniem, rekonstruowaniem,
rozumieniem treści norm prawnych
2) wyjaśnienie podstawowych pojęć prawnych i instytucji prawnych
Nie jest to wykład systematyczny dotyczący którejś konkretnie gałęzi prawa  jest to
podejście ogólne, chodzi bardziej o reguły systemowe. Prawoznawstwo stanowi przedmiot
czysto propedeutyczny (propedeutyka tj. wprowadzenie, wstęp do jakiejś dziedziny wiedzy).
Umiejętnościami prawnika są 2 podstawowe kompetencje:
1) ustalenia walidacyjne  czyli ustalenia, jakie prawo obowiÄ…zuje w danym czasie,
systemie prawa, ustalenie stanu prawnego (w oparciu o narzędzia dostarczane przez
prawoznawstwo jako dyscyplinę nauki prawa  ćwiczyć tą umiejętność należy
samemu, to nie stanowi przedmiotu prawoznawstwa;
2) ustalenia interpretacyjne  wyjaśnianie, zrozumienie, wykładnia, znaczenie prawa,
normy interpretacyjne.
Zarówno ustalenia walidacyjne jak i interpretacyjne dokonywane są nieustannie w praktyce
stosowania prawa. Powstaje więc pytanie, jaka jest relacja między prawem stanowiącym
przedmiot ustaleń walidacyjnych i ustaleń interpretacyjnych a prawoznawstwem 
 wstępem do prawa . Otóż, są tu dwie kwestie zasadnicze:
1) prawo,
2) prawoznawstwo.
Wstęp do prawoznawstwa jest dziedziną wiedzy o charakterze naukowym; nie jest to jakaś
dziedzina konkretnego prawa. Znajomość treści przepisów nie jest wiedzą naukową.
Prawoznawstwo, to nauka o prawie.
Definicja prawoznawstwa naukowego (wg Wróblewskiego, Ziembińskiego)
Jest to zbiór usystematyzowanych i odpowiednio uporządkowanych twierdzeń na temat
prawa (oraz państwa jak i relacji państwa i prawa). Zbiór twierdzeń na temat prawa jest
oparty o metodÄ™ naukowÄ… owego uporzÄ…dkowania i usystematyzowania  tzw. paradygmat
naukowy (czyli wzór właściwy dla każdej nauki).
W prawoznawstwie ustalenie paradygmatu jest trudne, gdyż ścierają się różne podejścia 
przez to nie ma jednego paradygmatu naukowego. Wyróżnia się:
1) monizm metodologiczny  gdzie metoda jest jednolita dla danego przedmiotu,
2) pluralizm metodologiczny  gdzie jest wiele metod stosowanych dla badania danego
przedmiotu.
W przypadku prawoznawstwa występuje więc wielość paradygmatów prawoznawstwa.
Wynika to z aspektów językowych w prawie (gdzie język jest sposobem wyrażania prawa).
Będą to przykładowo metody: analityczne (badanie prawa na poziomie czysto językowym),
filozoficzne, empiryczne (badanie prawa w działaniu), logika prawnicza i wiele innych.
Prawo jest zjawiskiem językowym, ale oddziałuje na społeczeństwo, instytucje  wobec tego
zachodzą związki między prawem a społeczeństwem, przy czym społeczeństwo również
oddziałuje na prawo.
W XIX wieku uważano, że metodą właściwą dla prawoznawstwa jest metoda historyczna (np.
w Niemczech), polegająca na badaniu ewolucji, kształtowania się prawa (Friedrich Carl von
Savigny, ur. 21 lutego 1779 we Frankfurcie nad Menem, zm. 25 paz
dziernika 1861 w Berlinie
 jeden z najbardziej szanowanych i wpływowych XIX-wiecznych prawników. Minister ds.
kodyfikacji, stworzył niemieckie prawo czekowe i wekslowe, czołowy przedstawiciel
historycznej szkoły prawa).
We współczesnym prawoznawstwie jest preferowany monizm metodologiczny, przy czym
różnie kształtuje się ta kwestia w poszczególnych państwach (np. w Stanach Zjednoczonych 
prawo precedensowe, krytyka metod analityczno-językowych na rzecz badania prawa z
punktu widzenia psychologii, ekonomii, zarzÄ…dzania itd.).
Nasze kontynentalne, europejskie podejście monistyczne jest wyrazem ewolucji prawa
poczÄ…wszy od prawa rzymskiego.
W tekstach rzymskich, ówczesny prawnik okresu klasycznego  Celsus, pozostawił jedyną
definicję prawa, którą znała rzymska nauka prawa: "Ius est ars boni et aequi", czyli "prawo
jest sztuką stosowania tego co dobre i słuszne". Juryści rzymscy byli krytyczni wobec
przekształcania umiejętności, wiedzy praktycznej za którą uznawano wówczas prawo, w
wiedzÄ™ naukowÄ….
W średniowieczu, głównie we Włoszech, zderzono tą koncepcję z innym podejściem  tj.
dążono do rozciągnięcia metod i filozofii Arystotelesa na prawo.
W XVII wieku z kolei, zwolennicy prawa natury uważali, że należy stworzyć coś w rodzaju
jednolitej nauki o prawie, i prawie badanym oraz poznawanym przy pomocy rozumu 
podobnie jak w matematyce. Prawo rzymskie oceniali oni jako z
le uporzÄ…dkowane;
dochodzili do potrzeb zreformowania prawa i kształtowały się  postulaty kodyfikacji (jeżeli
prawo da się uporządkować, to w oparciu o wiedzę i prawa natury należy wyrazić to poprzez
kodyfikacjÄ™ prawa  Francja, Jean Daumat (ur. 30 listopada 1625, zm. 14 marca 1696) 
francuski prawnik i zwolennik monarchii absolutnej. David A. Combe określił go mianem
najświetniejszego umysłu prawniczego XVII wieku; R. Potie; podstawy do pierwszego
kodeksu cywilnego  Kodeks Napoleona  uporządkowano i usystematyzowano ówczesne
normy prawa cywilnego. /Jakie były postulaty idealnej kodyfikacji prawa z czasów
oświecenia?: Zbudowanie całkiem nowego systemu prawnego, zerwanie z feudalizmem, idea
wyłącznego obowiązywania kodeksu, kodeks krótki, sprawiedliwy, służący dobru
powszechnemu/.
Tak więc w oparciu o metodę badano relacje między definicjami, pojęciami i określano
odpowiedniÄ… strukturÄ™ i systematykÄ™ prawa.
Z kolei w Niemczech - Georg Wilhelm Friedrich Hegel (ur. 27 sierpnia 1770 w Stuttgarcie, zm.
14 listopada 1831 w Berlinie)  niemiecki filozof, twórca nowoczesnego systemu
idealistycznego, poddał krytyce prawo rzymskie.
Tak jak kształtowały się dążenia do kodyfikowania prawa, tak samo przeciwnicy tej koncepcji
podawali szereg argumentów przeciwko. Kodyfikacji towarzyszyły twierdzenia, że kodeks nie
musi oddawać czy opierać się o jakieś prawo natury  twierdzono, że kodeks sam stanowi
prawo.
Pozytywizm prawniczy  paradygmat na opisie obowiÄ…zujÄ…cego prawa (jurysprudencja
analityczna) przy zastosowaniu metody analityczno-językowej (Anglia, John Austin).
Analityczna teoria prawa (także analityczna filozofia prawa) - powstały w XX
wieku nurt teorii i filozofii prawa, bazujÄ…cy na twierdzeniach i metodach filozofii
analitycznej. Uważana jest za kontynuatorkę pozytywizmu prawniczego[1].
Analityczną teorię prawa cechuje skupienie na drobiazgowej analizie pojęć i
zwrotów języka prawnego i prawniczego, schematów rozumowań i argumentacji
prawniczej, niechęć do spekulacji metafizycznej oraz skupienie na kwestiach
metodologicznych. Często sięga też po narzędzia logiki prawniczej.
W ścisłym znaczeniu analityczna teoria prawa jest badaniem prawa jako zjawiska
językowego i jest kontynuatorką myśli George'a Edwarda Moore'a, Ludwiga
Wittgensteina i Bertranda Russella. Niekiedy nazwa ta odnoszona jest jedynie do
anglosaskiego obszaru kulturowego i charakterystycznej dla niego tradycji
zapoczÄ…tkowanej przez Jeremy'ego Benthama i Johna Austina. Ta anglosaska
tradycja odróżniana jest od kontynentalnej teorii i filozofii prawa i nosi nazwę
analitycznej jurysprudencji[2]. Jej najważniejszym przedstawicielem był Herbert
Hart.
W szerokim znaczeniu termin analityczna teoria prawa odnosi siÄ™ do wszystkich
teoretyków i filozofów, czerpiących z filozofii analitycznej. Związek ten jest często
jednak dość luz
ny i ogranicza się do prawniczych zastosowań metod filozofii
analitycznej (analizy logiczno-językowej)[3]. Taka analityczna teoria prawa jest
szeroko rozpowszechniona i jest dominujÄ…cym stanowiskiem w polskiej teorii
prawa.
W Anglii wykładano prawo rzymskie i prawo kościelne; prawa angielskiego nie wykładano
przypisując umiejętności i wiedzę jego stosowania praktyce (adwokatom, sędziom). John
Austin doszedł do wniosku o potrzebie tworzenia prawa obowiązującego przez państwo 
suwerena (tworzone i stosowane prawo przez państwo oraz poddanych). Prawoznawstwo
odtąd zaczyna być postrzegane w kategorii związków między państwem a prawem. Można
przyjąć, że wraz z Austinem powstało pojęcie  suweren, suwerenność .
Prawoznawstwo w ujęciu pozytywistycznym  to zbiór pojęć i twierdzeń na temat prawa
obowiązującego. Obowiązuje tu podejście analityczne i opisowe  nie badane są normy same
w sobie, tylko relacje zachodzące między normami, wynikające ze znaczeń pojęć i terminów
używanych do wyrażenia norm.
Pozytywizm prawniczy nie krytykuje prawa tylko je wyjaśnia (czysto opisowo-analityczny nie
występował).
Nauka normatywna prawa (tzw. normatywne prawoznawstwo)  Jeremy Bentham (ur. 15
lutego 1748 w Londynie, zm. 6 czerwca 1832 tamże)  angielski prawnik, filozof i
ekonomista, dżentelmen i ekscentryk. Reformator instytucji prawnych i społecznych,
prekursor pozytywizmu prawniczego. Jeden z głównych przedstawicieli liberalizmu. Jeden z
autorów filozoficznej koncepcji utylitaryzmu. W ekonomii zwolennik wolnego rynku. Jedną z
najsłynniejszych jego myśli było przekonanie, że ludzie pragną w życiu przede wszystkim
przyjemności cielesnych, które są dla nich ważniejsze niż dobro świata.
Fundamentem tej koncepcji była krytyka prawa opartego na precedensie i dążenie do
kodyfikacji prawa. Twierdzono, że prawo powinno maksymalizować użyteczność,
utylitaryzm, osiągać określone cele i służyć jak największej liczbie osób. Twierdzono również,
że nawet prawo obowiązujące może podlegać krytyce  tym większej, w im mniejszym
stopniu prawo to nie jest użyteczne (filozofia polityczna).
Obecnie można uznać, że prawo oddaje podejście analityczno-opisowe, ale nie ma miejsca
na jurysprudencję analityczną (omówiona wcześniej).
Rozumienie prawa i prawoznawstwo  ewolucja  w: Wielkiej Brytanii, w Europie
Kontynentalnej, w Stanach Zjednoczonych. (???)
W polskim rozumieniu /zaczerpnięte od Georga Friedricha Puchta (1798-1846)-prawnik
niemiecki, jeden z twórców niemieckiej historycznej szkoły prawa. Główną rolę w
powstawaniu prawa przyznawał prawu zwyczajowemu (mniejsze znaczenie mają
ustawodawcza działalność państwa i nauka prawa)/ prawoznawstwo dzieli się na 3 nurty,
dyscypliny:
1) filozofię prawa - będącą refleksją naukową na temat pojęcia prawa jako takiego,
2) nauki pozytywne  odnoszone do prawa tworzonego przez ustawodawcÄ™:
a. prawoznawstwo systematyczne (dogmatyki prawa)
b. prawoznawstwo pozytywne (historyczne, historia prawa)
Filozofia prawa  nauka, gdzie przedmiotem jest prawo a metodÄ… badawczÄ… jest analiza
rozwoju prawa wg Hegla, przy czym filozofii prawa jest tyle, ile jest filozofii.
Zasadniczo wyróżnia się 3 nurty:
1) nurt logiczno-językowy (analityczny)  tzw. konceptualizm, (jak John Austin);
przyjmuje że nauka o prawie obowiązującym nie jest refleksją na temat  możliwości ,
prawa naturalnego jak np.: Czym jest prawo? Czy prawo to zbiór powodów, racji
działania? Czy prawo to zjawisko społeczne? Jakie są relacje między prawem a innymi
systemami nakazów, zakazów, obowiązków nt. moralności, religii, innych wartości?
Czy prawo wpływa na moralność, czy moralność wpływa na prawo? To są główne
zagadnienia filozofii prawa.
KONCEPTUALIZM PRAWNICZY to takie tendencje filozoficznoprawne, które w
ogólnej refleksji prawnej kładą nacisk na konstrukcje intelektualne, organizujące
poglądy i spostrzeżenia dotyczące prawa, nie przywiązując przy tym wagi do
poznawania prawa w dziedzinie doświadczenia. Tendencja ta wyróżnia:
a) termin jest wyrażeniem, którym posługujemy się używając zwykle w sposób
odruchowy języka,
b) pojęcie budowane jest na wyższym poziomie refleksji, buduje się z nich siatkę
pojęciową danej nauki, określając ich związki w twierdzeniach, które dają w
rezultacie teoriÄ™ naukowÄ….
Według Jerzego Wróblewskiego:
POJ
CIE to znaczenie jakiegoś terminu zrelatywizowane do danego języka
Pojęcia prawnicze możemy podzielić na cztery grupy:
a) będące powtórzeniem terminów zawartych w języku prawnym- język prawniczy
występuje wówczas w roli metajęzyka względem języka prawnego,
b) terminy, których równokształtne odpowiedniki występują w języku prawnym ( np.
osoba prawna )
- zwiÄ…zane z konkretnym systemem prawa obowiÄ…zujÄ…cego,
- związane z systemami prawa obowiązującego, spełniającymi pewne warunki,
- zwiÄ…zane z wszelkim prawem
c) terminy, które nie występują w języku prawnym ( np. system prawa, luka w
prawie )
d) wszelkie pozostałe
Poglądy na temat budowania pojęć prawniczych:
a) pojęcia prawnicze buduje się indukcyjnie na podstawie analizy pojęć
występujących w języku prawnym konkretnego systemu prawa ( a więc
jursyprudencja partykularna doprowadza do wykształcenia pojęć jursyprudencji
generalnej )
b) pojęcia prawnicze buduje się na podstawie analizy funkcji przepisów, należących
do konkretnego systemu prawa, grupy systemów lub wszelkiego prawa, a więc
pojęcia mają służyć potrzebom praktyki stosowania prawa,
c) pojęcia prawnicze wyprowadza się dedukcyjnie z pojęć istniejących niezależnie od
tekstów prawa obowiązującego ( a więc pojęcia można wyprowadzić z prawa natury-
Hugo Grocjusz )
d) pojęcia prawnicze wyprowadza się dedukcyjnie z "istoty" przedmiotów idealnych,
na podstawie apriorycznej ontologii ( czyli pojęciom odpowiadają przedmioty
apriorycznie idealne )
e) pojęcia prawnicze traktuje się jako warunki poznania prawniczego,
wyprowadzajÄ…c je z danych a priori epistemologii prawniczej ( np. normatywizm
Kelsena- pojęcie normy podstawowej )
f) pojęcia prawnicze są rezultatem pewnych konwencji terminologicznych, których
uzasadnieniem są wartości operacyjne, jakie przejawiają się w badaniach nauk
prawnych ( a więc pojęcia to pewne narzędzia służące określonym celom badawczym
Próbę uporządkowania i usystematyzowania pojęciowej aparatury prawniczej
podjął W.N. Hohfeld. Jest ich osiem, a ich wzajemne relacje określa jako prawnicze
przeciwieństwa i korelacje, odpowiedniki, przedstawiając to w sposób następujący:
Jural right privilege power immunity
Opposites no- right duty disability liability
Jural right privilege power immunity
Corelatives duty no- right liability disability
Jural Opposites to pary terminów określanych jako opozycje.
Jural Corelatives to pary pojęć określające wzajemnie sobie odpowiadające, niejako
uzupełniające się sytuacje prawne podmiotów- stron stosunku prawnego.
Right to uprawnienie, któremu po stronie zobowiązanej odpowiada obowiązek- duty
Privilege ( liberty ) to brak obowiÄ…zku
Power to kompetencja, której korelatem jest podleganie kompetencji- liability
Immunity to wolność od podległości
2) nurt empiryczny  studia społeczno-prawne (egal studies; Stany Zjednoczone) 
badanie prawa z różnych punktów jako oddziaływanie na społeczeństwo (socjologia
prawa). Z kolei ekonomiczna nauka prawa  traktowała badanie prawa przy
zastosowaniu metod ekonomicznych wg:
a. modelu rynku  tzw. model rynkowy  ocena regulacji prawnych pod kÄ…tem
wpływi na rynek, gospodarkę,
b. modelu neoinstytucjonalnego - Podstawowym pojęciem w opisywanej teorii
jest instytucja. Jest ona różnie definiowana przez różnych autorów, podobnie
zresztÄ… jak inne terminy. Instytucja to prawne, administracyjne lub
zwyczajowe zasady regulujÄ…ce powtarzajÄ…ce siÄ™ ludzkie interakcje. Ich
podstawową funkcją jest zwiększenie przewidywalności ludzkich zachowań.
Struktura instytucjonalna w społeczeństwie składa się z reguł formalnych i
nieformalnych. Instytucje formalne to konstytucje, statuty, prawa oraz
wszelkie inne regulacje wprowadzane przez ekipy rzÄ…dzÄ…ce. Instytucje
nieformalne majÄ… swoje z
ródło w omawianej wyżej indywidualnej percepcji
świata, na którą wpływają tradycyjne wartości, wierzenia, poprzednie
doświadczenia jednostki itp. Są częścią kultury przekazywanej z pokolenia na
pokolenie . Dlatego też różnią się w różnych częściach świata. Mają też
ogromny wpływ na działanie reguł formalnych. Istnieją na to dowody w
otaczającym nas świecie. Te same instytucje formalne zapewniają szybki
rozwój jednym krajom, natomiast nie można zaobserwować tego zjawiska w
innych. Na przykład dzisiejsza konstytucja Federacji Rosyjskiej jest bardzo
zbliżona do francuskiej, a jednak Rosja boryka się z dużymi problemami.
Podobnie niektóre kraje Ameryki Południowej przyjmowały konstytucję
Stanów Zjednoczonych, co nie zapewniło im jednak dobrobytu. Reguły
nieformalne mają według teorii instytucjonalnej bardzo duże znaczenie.
Odpowiednie reguły formalne są podstawą funkcjonowania państwa.
Odpowiednie prawo własności, zapewniające innowacyjność i pewność, jasny
system prawny itd. są niezbędne. Reguły nieformalne to bardzo często
przełożenie tych formalnych na życie codzienne, np. sposób interpretacji
jakiegoś przepisu, który jest stosowany przez wszystkich uczestników życia
gospodarczego. Poza tym są to wierzenia, system wartości - np. stosunek do
przekupstwa, który może wpłynąć na wydajność gospodarki państwowej.
Kognitywistyka  nauka o poznaniu, interdyscyplinarna, zorientowana na badania
empiryczne, formuje pewne hipotezy i twierdzenia co do tego w jaki sposób człowiek
poznaje (jak ludzie rozumiejÄ…, czytajÄ… prawo, co mu przypisujÄ…).
Prawo to zbiór przewidywań na temat zachowań sędziów i urzędników (koncepcja
tzw. realizmu)
3) nurt metodologiczny  zajmuje siÄ™ metodologiÄ… nauk prawnych, czyli badanie tego
czym jest prawoznawstwo (koncentracja nauki na metodzie).
W polskiej teorii filozofii prawa wyróżnia się 4 metody, podejścia:
1) metodÄ™ analitycznÄ…  wykorzystujÄ…cÄ…:
a. analizę językową prawa,
b. analizÄ™ ekonomicznÄ… prawa,
2) logikę  zasady wnioskowania, właściwego rozumowania (na ile logika znajduje
zastosowanie do prawa  wnioskowania mogą być oceniane jako prawa/fałsz;
wartość logiczna wypowiedzi; prawo nie jest zbiorem nakazów, zakazów, reguł
postępowania; wydaje się, że normy prawa nie powinny podlegać ocenie z punktu
widzenia prawda/fałsz)
3) metodÄ™ (nurt) fenomenologiczny (nauka o zjawiskach, o istocie prawa) oraz nurt
hermeneutyczny (nauka o wydobywaniu znaczenia tekstu prawa  problem znaczenia
tekstu prawa nie jest bezproblemowy),
4) podejście argumentacyjno-retoryczne  prawo nie tylko komunikuje, ale jest
przedmiotem do przekonywania (jak przedstawić coś nie tylko to komunikując, ale
argumentująco przekonać); argumentacja prawnicza, erystyka, fortele erystyczne.
Dogmatyki prawa (dyscypliny prawoznawstwa wg Puchta)
- badają treści obowiązujących norm prawnych w odniesieniu do poszczególnych gałęzi i
dyscyplin prawa.
System prawa dzieli się na gałęzie prawa, a przedmioty dogmatyczne odzwierciedlają ten
podział.
przedmiot badań vs. metoda regulacji
Dogmatyki dzielą się według kryterium przedmiotu badań oraz według metody regulacji.
Metody regulacji: cywilistyczna, karnistyczna, administracyjna.
Dyscypliny historyczne  opierają się na rekonstruowaniu treści obowiązujących kiedyś norm
by dotrzeć do tekstu lub znaczenia autentycznego.
pandektystyka vs. komparatystyka
Komparatystyka prawnicza (inaczej prawo porównawcze, od łac. comparo -
porównywać)  badania prawnoporównawcze, w których studiuje się podobieństwa i
odmienności prawa poszczególnych państw. W komparatystyce prawniczej można
dokonywać porównań pomiędzy systemami prawa występującymi na świecie: common law,
prawo kontynentalne (ang. civil law), szariat, prawo hinduskie, chińskie, dawniej także tzw.
prawo socjalistyczne, itp. W pewnym zakresie komparatystyka prawnicza może obejmować
także prawo międzynarodowe i prawa od niego pochodne, np. prawo Unii Europejskiej.
Bardzo często komparatystyka prawnicza dokonywana jest w obrębie poszczególnych
dziedzin prawa, wtedy możemy mówić o porównawczym prawie konstytucyjnym, prawie
cywilnym porównawczym, prawo administracyjnym porównawczym, prawie karnym
porównawczym, itd.
Komparatystyka prawnicza może obejmować sam opis i analizę obcego porządku
prawnego, nawet jeżeli nie porównuje się go bezpośrednio z innym porządkiem prawnym.
Znaczenie badań prawnoporównawczych wzrasta we współczesnym świecie w związków z
globalizacją i potrzebą poruszania się w różnych porządkach prawnych.
W 1900 r. w Paryżu odbył się pierwszy światowy zjazd komparatystyki prawniczej.
Przedmiotem porównania mogą być: ustroje, poszczególne organy państwowe, kultury
polityczno-prawne, systemy prawne, gałęzie prawne, poszczególne instytucje prawne (np.
małżeństwo, pożyczka, orzeczenie), poszczególne normy prawne.
Prekursorem komparatystyki prawniczej był Solon (ur. ok. 640 p.n.e., zm. 561 p.n.e.), który
jeżdżąc po różnych krajach doskonalił wiedzę o innych systemach prawnych po czym
wprowadził tzw. Reformy Solona. Badania prawnoporównawcze przeprowadzał już
Arystoteles. W dziele Ustrój Aten porównał około 180 poleis greckich. Z kolei Monteskiusz
opisywał ustroje poszczególnych państw, badał także wpływ klimatu na ustrój.
Jurysprudencja - termin wieloznaczny związany z naukami prawnymi. Jurysprudencja może
być rozumiana jako:
·ð Synonim prawoznawstwa,
·ð Synonim teorii prawa, czyli ogólnej nauki o prawie,
·ð Specyficzna dla krajów anglosaskich ogólna nauka o prawie (odpowiednik
kontynentalnej teorii prawa),
·ð Opinie uczonych prawników (a wiÄ™c doktryna prawa).
W ramach teorii prawa funkcjonowało wiele nurtów teoretycznych, określanych mianem
jurysprudencji, m.in.:
·ð Analityczna jurysprudencja - dominujÄ…cy nurt anglosaskiej jurysprudencji;
·ð Jurysprudencja interesów - nurt niemieckiej cywilistyki koÅ„ca XIX wieku rozwijany
przez tzw. szkołę w Tybindze (m.in. Rudolfa Iheringa i nastawiony na teleologiczną
wykładnię prawa;
·ð Jurysprudencja ogólna - nurt teoretyczny w naukach prawnych, dążący do
wypracowania wspólnej aparatury pojęciowej dla wszystkich gałęzi prawa;
·ð Jurysprudencja pojęć (Begriffsjurisprudenz) - nurt niemieckiej cywilistyki II poÅ‚owy XIX
wieku, będący skrajnym pozytywizmem prawniczym;
·ð Socjologiczna jurysprudencja - nurt teoretyczny z poczÄ…tku XX wieku, wiążący nauki
prawne z socjologiÄ… prawa.
wykład z dn. 20.10.2012r.
12.30-13.30  na dyżurach konsultować ewentualne przepisanie oceny
3 rodzaje dyscyplin prawniczych:
1) zagadnienia teoretyczno-prawne (tj. problemy związane z metodą, różne
paradygmaty naukowe, problem interdyscyplinarności prawa, problem tego co
stanowi przedmiot badań prawa  koncentracja na przedmiocie to odpowiedz
na
pytanie  czym prawo jest?
2) grupa dyscyplin  przedmioty historyczno-prawne
3) przedmioty określane jako dogmatyki prawa
Odpowiedz
na pytanie dlaczego te 3 dyscypliny się wykształciły należy zacząć od odpowiedzi
na pytanie  czym jest prawo?
DziÅ›  pkt 1)
Odpowiedz
na pytanie czym jest prawo  znajduje się już w prawie rzymskim.
Wg Ulpiana (członek komisji Justyniańskiej  kodeks Justyniana)  student prawa na początku
studiów powinien dowiedzieć się o pochodzeniu słowo prawo  ius.
Ius wywodzi się od iustitia (sprawiedliwość).
Prawo jest zatem sztuką dobra i słuszności (ius est ars boni et aeuqi)  definicja o znaczeniu
dydaktycznym  def. Celsusa.
 Student prawa jako termin wywodzi się też już od czasów prawa rzymskiego  od Ulpiana.
Ulpian koncentruje się na związku pomiędzy prawem a sprawiedliwością. To sytuuje nas w
koncepcji tego czym prawo jest przy czym powinniśmy odnosić się także do tego czym jest
sprawiedliwość.
Ulpian przytaczając def. Celsusa że prawo jest sztuką a nie nauką; jest wiedzą praktyczną a
nie teoretyczną  wskazuje na umiejętność; jurystów nazywa kapłanami (związek formalizmu
prawniczego z sakralnym charakterem prawa w czasach starożytnych; ubiór sędziego 
rozróżnienie quasi kapłanami a profanami nieznającymi prawa). Prawnicy jako kapłani
odróżniają to co słuszne od niesłusznego; uprawiają filozofię prawdziwą a nie udawaną. Ta
filozofia jest wyidealizowana, niemniej wskazuje na związek z wartościami  dobra,
słuszności, celu który prawo powinno realizować (prawoznawstwo powinno pokazać sposób
dojścia do osiągnięcia tego celu). Filozofia udawana to nauka  Ulpian podkreśla praktyczny
wymiar prawa czyli filozofiÄ™ prawdziwÄ….
W okresie klasycznego prawa rzymskiego  sakralny charakter prawa i prawników jako
 kapłanów straciły już aktualność.
Richard Poesner  poruszał problem teorii prawa, ich adekwatności; twierdził, że prawo i
religia były od zawsze związane ze sobą i wiele podobieństw pozostało do dnia dzisiejszego
aktualnymi przy czym prawo powinno być naukowe, więcej naukowego ducha (punkt wyjścia
podobny do Ulpiana ale konkluzja odwrotna). Krytyka zbyt praktycznego podejścia do prawa
może wywodzić się z amerykańskiego realizmu.
Samo podejście co do tego jak nauczać prawoznawstwa stanowi przedmiot sporu  czy w
podejściu praktycznym czy teoretycznym.
Filozofia prawa
Jest to filozoficzna refleksja nad prawem jako powinnością w świetle jego ostatecznych
uwarunkowań a nie w świetle uwarunkowań względnych. Oznacza to że zasadniczy
przedmiot stanowi prawo nie obowiązujące w konkretnym systemie ale prawo w ogóle
(badamy pojęcie prawa a nie konkretne teksty prawne). Pojawiają się tu 2 problemy:
1) czym prawo jest  problem ontologiczny (ontologia  dysc. filozoficzna zajmujÄ…ca siÄ™
istotą rzeczy, bytu  tu chodzi o istotę prawa). Prawo może być: faktem społecznym,
konwencją samą, zbiorem tekstów, wypowiedzi językowych; monizm albo pluralizm;
itd. (wiele różnych możliwości).
2) problem epistemologiczny  jak my to prawo poznajemy, jak możemy stwierdzić że
prawo to zbiór tekstów, to fakt społeczny itd. Zasadniczo przyjmuje się, że:
a. prawo poznaje się w taki sam sposób jak każde zjawisko społeczne (tzw.
naturalizm  prawo jest elementem świata do pewnego stopnia)
b. antynaturalizm  prawo ma charakter zasadniczo odmienny od innych zjawisk
ponieważ istnieje zasadnicza różnica między 2 typami wypowiadania, 2
typami poznawania, 2 typami rzeczywistości i prawa. Między rzeczywistością a
prawem istnieje różnica  wskazuje się na 2 sfery:
i. sfera bytu  tego co jest  stanowi przedmiot badań dyscyplin
naukowych:
1. przyroda, natura  nauki przyrodnicze
2. człowiek  jako jednostka i jako grupa  nauki społeczne
ii. sfera prawa
Zwolennicy antynaturalizmu uznawali że prawo jest powinnością, prawo
statuuje powinność (nakazy, zakazy itd.), która jest zasadniczo odmienna od
bytu (fakty). Radykalna odmienność między bytem a powinnością ma
charakter metafizyczny (istota świata i prawa są różne od siebie).
W problemie epistemologicznym filozofem wypowiadającym się w tej materii był np.
Immanuel Kant.
3) dodatkowo 3 problem  ujęcia związane z tzw. hermeneutyką (hermeneutyka 
nauka o wydobywaniu sensu czegoś  tu, sensu prawa, w jaki sposób wydobywany
jest sens norm i wypowiedzi o charakterze powinnościowym). Czy sens wynika z
treści wypowiedzi i ma on charakter zobiektywizowany czy też sens wynika ze
sposobu interpretowania tekstu. Niektórzy twierdzą, że każda wypowiedz
podlega
interpretacji, nie ma wypowiedzi jasnych same przez siÄ™. Prawoznawstwo prowadzi
do różnych metod interpretowania prawa (problem spierania się wzajemnie tych
metod). W polskiej praktyce problem ten przejawia się w 2 podejściach:
a. clara non sunt interpretanda  to co jasne nie wymaga interpretacji
b. omnia sunt interpretanda  wszystko podlega interpretacji
Błąd naturalistyczny  to nic innego jak nierozróżnianie wypowiedzi na temat faktów
i wypowiedzi na temat powinności. (zwrócił na to uwagę David Hume ?)
Od ww. rozumianej filozofii prawa należy odróżnić tzw. teorię prawa.
Teoria prawa
Punktem wyjścia jest założenie dotyczące statusu ontologicznego prawa. Przyjmuje się, że
prawo jest przede wszystkim zjawiskiem o charakterze językowym (rozważania nad językiem
prawnym a językiem prawniczym; teoria prawa a dogmatyki prawa). Teoretycy prawa
budują pewną siatkę pojęciową odnoszącą się do dogmatyk. Przedmiotem tu są: jak się
prawo tworzy oraz jak się prawo stosuje. Relacje pomiędzy językiem a rzeczywistością,
metody analizy języka, relacje między językiem prawnym a prawniczym, różnice między
normami a przepisami, zasadami a normami prawa, zagadnienia zwiÄ…zane z aksjologiÄ…
prawniczą i etyką prawniczą. Dominacja rozważań nad tekstem prawnym, jego interpretacją i
sposobem stosowania. Przyjmuje siÄ™ tu pewne ustalenia filozoficzno-prawne.
Nie jest więc oczywiste czym prawo jest. Można wyróżnić 3 podejścia do prawa:
1) Ulpian  relacja między prawem a sprawiedliwością  podejście właściwe dla szkoły
prawa natury (prawa naturalnego)  ius naturalism; utożsamianie prawa z pewnymi
nakazami niepochodzącymi od człowieka:
a. z
ródłem prawa jest wola boga, istoty boskiej, spoza świata przyrody, stwórcy
świata i tym samym autorem praw  tak rozumiane prawa stanowią więc
prawa natury. Odkrywając byt odkrywamy te prawa mogąc się właśnie do
nich stosować.
b. z
ródłem prawa jest natura a nie bóg  koncentracja na związku pomiędzy
bytem, rzeczywistością, naturą i dochodzenie do tego jak powinno być.
c. koncepcje prawno-naturalne:
i. o charakterze naturalizmy substancjalnego  pewne normy prawa
natury są niezmienne, mogą zostać odkryte przez człowieka ale nie
mogą zostać w żaden sposób zaktualizowane, nie można ich zmienić,
poznajemy je w odniesieniu do ich treści,
ii. o charakterze naturalizmu proceduralnego, formalnego  przyjmuje że
prawo natury może ulegać zmianie, ale samo tworzenie tego prawa
jest niezmienne (imperatyw Kanta ?), koncentracja na sposobie,
procedurze zrekonstruowania normy aniżeli na samej normie,
2)
Koncepcja prawa naturalnego św. Tomasza z Akwinu
XIII wiek  upowszechnił filozofię Arystotelesa, łączył z filozofią Platona, największym
osiągnięciem była spójna koncepcja prawa naturalnego. Wyróżnił  dochodząc do tego czym
jest prawo w znaczeniu lex  że prawo jest nakazem tego co posiada władzę, jest to nakaz
rozumu wydany ze względu na dobro wspólne, a następnie ogłoszone (promulgowane). Jest
tu odniesienie do podmiotu tego który stanowi władzę. Nakaz ma być zrozumiały,
niesprzeczny z zasadami racjonalności, prawo nie może służyć tylko i wyłącznie władcy.
Wyróżnił więc kilka typów praw:
1) prawo wieczne  będące rezultatem prawotwórczej działalności stwórcy, boga. Coś,
co Grecy (stoicy) utożsamiali z  logos . Człowiek nie ma żadnego wpływu na to
prawo, nie ma możliwości go poznać w całości.
2) prawo naturalne   tekstem z którym może się człowiek zapoznać jest natura,
natura bytu, natura człowieka  stanowiące wycinek prawa wiecznego.
3) prawo objawione  nakazy boga które zostały objawione np. w piśmie świętym.
(prawo stare i prawo nowe  odpowiednio do starego i nowego testamentu).
Warunkiem akceptacji tych norm prawa bożego jest posiadanie wiary. Niewierzący
nie musi tych norm akceptować a te normy prawa bożego nie wiążą niewierzących.
Natomiast wszyscy ludzie bez względu na wiarę muszą akceptować normy prawa
naturalnego poznawanego rozumem praktycznym. Podstawowym nakazem tego
prawa jest  dobro należy czynić a zła należy unikać (nakaz I-go stopnia). Dalej normy
np. nakazujące chronić życie i zdrowie (II stopień norm), normy nakazujące aby
człowiekowi żyło się dobrze, dostatnio  np. prawo własności (III stopień norm).
4) prawo pozytywne  tworzone przez człowieka; prawo ludzkie. Jest ono w istocie
tworzone przez władcę, przez państwo, dla dobra wspólnego, wspólnoty którą
władca rządzi. Konkretyzacja norm prawa naturalnego następuje poprzez:
a. rozwinięcie norm prawa naturalnego tj. drogą wnioskowań logicznych można
wyprowadzić normy szczegółowe z norm ogólnych (np. ochrona zdrowia
wynika z ochrony życia)
b. poprzez doprecyzowanie norm prawa naturalnego
Co w razie konfliktu normy prawa naturalnego a prawa pozytywnego?. To rozstrzygać miało
tzw. prawo oporu  jeśli jest uzasadniona obawa że prawo władcy nie odpowiada prawu
naturalnemu wówczas pod pewnymi warunkami przysługuje poddanym prawo oporu, do
zmiany władcy włącznie:
lex in iusta non est lex  ustawa która nie jest sprawiedliwa nie jest ustawą
& .pod pewnymi warunkami oczywiście, aby uznać, że można się przeciwstawić:
1) musi istnieć powszechne przekonanie co do tego że prawo stanowione przez władcę
jest sprzeczne z prawem naturalnym  nie jednostkowa opinia ale powszechność
takiego przekonania
2) musi istnieć racjonalne wysokie prawdopodobieństwo tego że aktywny opór
przeciwko władzy doprowadzi do jej zmiany (konsekwentnie, jeżeli nie można ocenić
pozytywnego efektu rewolucji nie powinniśmy się do niej zabierać),
3) celem zmiany jest maksymalizacja dobra wspólnego  urzeczywistnienie dobra
wspólnego a nie dobra jakiejś jednej grupy
Te wszystkie kryteria są bardzo ocenne. Przy zaistnieniu tych 3 przesłanek poddani powinni
wręcz podnieść prawo oporu (obowiązek moralny niestosowania niemoralnej ustawy).
Tak rozumiane prawo oporu powinno się stosować incydentalnie i wyjątkowo.
Drugi nurt po ius naturalism  to pozytywizm prawniczy.
Pozytywizm prawniczy koncentruje się na prawie stanowionym przez człowieka, jest
weryfikowane w oparciu o metodÄ™ empirycznÄ…. Stanowi pewien nakaz suwerena
obowiązujący na terenie państwa. W ramach tego kierunku były różne koncepcje:
1) imperatywna teoria prawa (imperatywna jurysprudencja)  J. Austin  z
ródłem prawa
jest wola suwerena. Prawo jest zbiorem nakazów suwerena a zatem z
ródłem nie jest
rozum (wg prawa natury) ani wola boga.
2) koncepcje prawno-naturalne  prawo może być czymś innym niż tylko nakaz
suwerena. Suweren tu stanowi pewnÄ… wyidealizowanÄ… konstrukcjÄ™ cechujÄ…cÄ… siÄ™:
a. nie może podlegać jakiejkolwiek zwierzchniej władzy, nie może podlegać
nakazom niepochodzącym od suwerena (bardzo specyficzne państwo,
niezależne w sensie zewnętrznym)
b. suweren posiada pełnię władzy niepodzielnej (wbrew dominującej
powszechnie do dziś zasady podziału władz)
Zdaniem Austina prawo międzynarodowe w świetle powyższej koncepcji jest tylko
pozytywną moralnością  wg niej, na tyle na ile państwa chcą postępować z tymi normami,
na tyle postępują, ale nikt ich nie może do tego przymusić. Cechą prawa pozytywnego jest
nie tylko to że jest to zbiór nakazów suwerena ale jest poparty groz
bÄ… zastosowania sankcji
przez suwerena. Kolejnym przypadkiem odrębności do ww. koncepcji będzie prawo
konstytucyjne wg Austina  rozumie je jako zbiór pewnych norm które suweren tworzy
wobec siebie samego (naruszenie tych norm wg Austina jest niesankcjonowane. Pozytywna
moralność od moralności różni się tym że jest wyrażona norami ale niesankcjonowanymi.
W tym opisie co najmniej 2 elementy majÄ… charakter czysto faktyczny:
1) władza  w jaki sposób jesteśmy w stanie zidentyfikować skuteczną władzę.
2) kwestia efektywności granicy do przypadków sankcjonowania i niesankcjonowania
prawa (ile norm jest z sankcjÄ… a ile bez).
Pozytywizm prawniczy więc wypełnił koncepcją suwerena  państwa to, czego nie było w
koncepcji prawa natury.
Hans Kelzen  wskazał konflikt jurysdykcji różnych systemów prawnych na terenie Austro-
Węgier. Co do zaplecza metodologicznego i filozoficznego, zauważył, że istnieje możliwość
pominięcia elementu faktycznego dotyczącego opisu sposobu funkcjonowania państwa do
refleksji na temat prawa. Przyjął że prawo można oderwać od empirycznej woli
ustawodawcy. Prawo zatem byłoby zbiorem pewnych norm powiązanych ze sobą i
stanowiących system. Interesuje go nie państwo a jednolity system prawa. y
ródłem
obowiązywania tych norm wg Kelzena jest tzw. norma podstawowa (zgodnie z jej treścią
wszystkie inne normy obowiÄ…zujÄ…, wskazujÄ…ca na system prawa obowiÄ…zujÄ…cy, norma ta nie
jest ustanawiana przez kogokolwiek  jej obowiÄ…zywanie stanowi warunek istnienia systemu
prawa).
norma podstawowa
normy konstytucyjne (jako z
ródło obowiązywania ustaw)
ustawy (jako z
ródło obowiązywania aktów wykonawczych)
ustawy i akty wykonawcze (jako z
ródło obowiązywania decyzji, wyroków)
decyzje, wyroki, umowy między stronami
KoncepcjÄ™ Kelzena nazwano normatywizmem (czysta teoria prawa  zajmuje siÄ™ tylko
prawem; brudna teoria prawa  wikła prawo w dziedziny polityki, socjologii itd.). Zgodnie z
teoriÄ… Kelzena prawnik zajmuje siÄ™ tylko ustaleniami walidacyjnymi (nie stricte
interpretacyjnymi).
Polska i środkowoeuropejska teoria prawa w znacznej mierze opiera się na ww. założeniach
 teorii Kelzena.
Realizm prawniczy& .
wykład z dn. 27.10.2012r.
nawiązanie do końca poprzednich wykładów:
Koncepcja św. Augustyna  raczej odnosiła się do tego, czym prawo powinno być, a
niekoniecznie czym jest.
Teoria prawa opiera się u św. Augustyna na założeniu konieczności posiadania przez państwo
pewnych instrumentów umożliwiających osiąganie stojących przed nim zadań. Podstawowe
okazuje się prawo pisane, ustanowione  oczywiście  przez państwo. Za prawem stoi
władza państwowa, mogąca zmusić każdego do poszanowania nakazów i zakazów
prawnych, względem opornych zaś mogąca stosować kary.
Åšw. Augustyn dochodzi do teorii z
ródeł prawa pisanego, znajdującego swe podstawy w
prawie boskim, wyróżniając dalej prawo naturalne oraz prawo doczesne. Taka jest właśnie
hierarchia z
ródeł prawa, gdzie fundamentalną rolę spełnia  prawo boskie (lex Aeterna, lex
Dei, lex Divina), do którego zasad nawiązuje  prawo naturalne (lex naturalis), a dopiero na
trzecim miejscu plasuje się  prawo doczesne , czyli ustanowione przez państwo (lex
temporalis).
Prawo boskie charakteryzuje się ponadczasowością i oznacza doskonałość. Człowiek
rozsądny, pogłębiający cnoty chrześcijańskie, stosuje w praktyce tylko zasady prawa bożego,
a te w zupełności wystarczają do prowadzenia życia godziwego i pojednania z Bogiem.
Prawo natury zajmuje drugie miejsce w tej hierarchii z
ródeł, zostało bowiem wpisane przez
Opatrzność w duszę ludzką. Człowiek z chwilą osiągnięcia wieku rozumnego odkrywa w swej
jaz
ni katalog praw podstawowych, do których urzeczywistnienia dąży. Są to prawa niezbędne
do życia i rozumnego rozwoju.
Prawo doczesne ustanowione przez ustawodawcę, zbliża się do rzymskiego pojęcia iuris
civilis, nie zawierając zasad idealnej sprawiedliwości, zmienia się dość często. Z punktu
widzenia mocy obowiÄ…zujÄ…cej jest zlokalizowane miejscowo i czasowo oraz charakteryzuje
się gwarancjami przymusu państwowego.
Koncepcja św. Tomasza z Akwinu
W przeciwieństwie do woluntaryzmu szkoły augustyńskiej św. Tomasz (1225-1274) ogłosił
pierwszeństwo rozumu, który dla trafnego wyboru dóbr musi poprzedzać wolę. Rozum, jako
primum principium, okazał się mu być regułą i miarą wszystkich czynów.
Św. Tomasz przeprowadził dwupoziomowy podział praw. Wyróżnił prawo istniejące samo
przez siÄ™ (per se) i prawa istniejÄ…ce przez uczestniczenie (per participationem). Per se istnieje
lex aeterna. Przez uczestniczenie istniejÄ…: prawo naturalne (lex naturalis), prawo ludzkie (lex
humana, lex positiva) i prawo boskie (lex divina).
Świat stworzony został z niczego (ex nihilo) aktem woli, wprost przez Boga, a stworzenie
odbyło się według bożych idei. Prawo wieczne jest zatem w doktrynie Tomasza boskim
porządkiem świata, określającym miejsce i cele rzeczy odzwierciedlonych w umyśle Boga.
Natomiast prawo naturalne zawdzięcza swoje istnienie uczestniczeniu prawa wiecznego w
naturze człowieka. Określane jest przez związek z prawem wiecznym, przez rozróżnienie
rozumu teoretycznego, zmierzajÄ…cego do prawdy i praktycznego, skierowanego w stronÄ™
dobra, oraz przez wskazanie jego istoty w tzw. inclinatio naturalis.
Podkreślony u św. Tomasza został charakter intelektualny prawa naturalnego. Jest ono
uczestnictwem rozumnego człowieka w prawie wiecznym. Uczestnictwo to winno być przede
wszystkim czynne, tj. polegające na znajomości i przestrzeganiu prawa wiecznego przez
człowieka. Prawo naturalne pozwala ludziom odróżnić dobro od zła. Trwale pozostaje ono w
człowieku, póki jest on istotą rozumną. Poznanie norm, zawartych w lex naturalis, następuje
wraz z rozwojem rozumu. Rozum określa naturalne cele człowieka, do których realizacji
posłuży wola. Prawo naturalne jest częścią prawa wiecznego, znajdującą się w granicach
poznawczych możliwości człowieka. Jest ono powszechne i niezmienne, podstawowe jego
zasady obowiązują powszechnie pod względem zarówno przedmiotowym, jak i
podmiotowym.
Prawo pozytywne rodzi się z tego powodu, iż człowiek nie potrafi z pomocą rozumu poznać
w pełni prawa wiecznego. Dociera do pewnych ogólnych zasad, nie umie jednak rozpoznać
szczegółowych nakazów, adekwatnych do konkretnych stanów faktycznych. Stąd prawo
pozytywne jest uzupełnieniem prawa naturalnego. Nie wiąże ono sumienia, lecz należy je
przestrzegać dopóty, dopóki nie stoi ono w sprzeczności z prawem boskim. Prawo boskie
otrzymał człowiek w objawieniu.
Tomizm  system filozoficzny oparty na poglądach św. Tomasza z Akwinu. Tomizm
wywodzi się z filozofii średniowiecznej, a jego różne nurty są żywe aż do dnia dzisiejszego.
Tomizm bazuje na filozofii Arystotelesa tylko częściowo, ponieważ jest w dużym stopniu
nowatorskim systemem. Przejmuje z filozofii arabskiej realną różnicę między istotą i
istnieniem. Głównymi pojęciami są: istnienie, punkt, możność, kondycja, materia, przyczyna
sprawcza, przyczyna, substancja, przypadłości, istota.
Cechy charakterystyczne tomizmu to:
·ð prawda, piÄ™kno i dobro to powszechne atrybuty bytu. ZÅ‚o jest brakiem dobra i nie ma
swej substancji. Każdy byt w sposób naturalny dąży do pełnego urzeczywistnienia
swej natury (swej doskonałości).
·ð dusza ludzka jest rozumnÄ…, jednostkowÄ… formÄ… czÅ‚owieka. PoÅ‚Ä…czenie duszy i ciaÅ‚a jest
celowe, bo dusza może poznawać świat tylko poprzez zmysły ciała. Istnieją formy
rozumne pozbawione ciała (aniołowie), poznające rzeczywistość bez pośrednictwa
zmysłów.
·ð czÅ‚owiek posiada wÅ‚adze poznawcze i pożądawcze. WÅ‚adze poznawcze to zależne od
ciała zmysły oraz niezależny od ciała intelekt; władze pożądawcze to zależne od ciała
emocje i uczucia oraz niezależna od ciała wola. Tomizm zakłada pierwszeństwo władz
poznawczych nad pożądawczymi.
·ð przeznaczeniem czÅ‚owieka jest poznanie najwyższego dobra - oglÄ…danie Boga dziÄ™ki
"światłu chwały" (łac. lumen gloriae)
·ð czÅ‚owiek znajduje siÄ™ na drabinie bytów pomiÄ™dzy anioÅ‚ami i zwierzÄ™tami.
Etyka tomistyczna uczy, że istnieją cztery rodzaje wzajemnie sobie podporządkowanych
norm to jest miar ludzkiego czynu: prawo odwieczne, naturalne, pozytywne i ludzkie
sumienie. Etyka tomistyczna uczy, że ostateczną miarą czynu jest myśl Boga, Stwórcy
przyrody, a nie Jego wola, tym bardziej nie wola człowieka, do tego stopnia, że sam Bóg nie
może podstawowych praw moralnych zmienić. Etyka tomistyczna uczy, że prawo odwieczne
przejawia się we wspólnej ludziom rozumnej, psychofizycznej naturze człowieka jako prawo
naturalne; że prawowita władza wykłada i stosuje prawo naturalne, ustanawiając prawa
pozytywne; że wreszcie bezpośrednią normą ludzkiego czynna jest indywidualne sumienie,
które stosuje prawo naturalne do konkretnych sytuacji. Etyka tomistyczna odrzuca jako
groz
ne nieporozumienia błędy konwencjonalistów, którzy podstawę prawa moralnego widzą
w umowie, a więc we woli człowieka; błędy teologicznych woluntarystów, sądzących, że Bóg
mógłby aktem Swojej woli zamienić dobro moralne w zło, i teorie obiektywnych idealistów,
którzy umiejscawiają prawo lub wartości w bliżej nieokreślonej  sferze idealnej". Etyka
tomistyczna twierdzi, że prawo moralne ma podstawę w realnym bycie i myśli Boga, a
wtórne w realnej naturze ludzkiej.
Etyka tomistyczna jest etyką bezwzględnych wartości, absolutystyczną.
Za przykład prawa naturalnego może służyć norma, przepisująca rodzicom kochać swoje
dzieci j opiekować się nimi: natura psychofizyczna człowieka wymaga bowiem tej opieki a
zarazem skłania rodziców do jej wykonywania. Jest wiec rzeczą jasną, że prawo takie nie
może być zniesione przez żadną ustawę, przez żadną umowę ludzką: dopóki człowiek jest
człowiekiem, prawo to będzie obowiązywało. Jego podstawą jest myśl Boga, o tyle
mianowicie, o ile jest ona myślą Stwórcy i Rządcy świata, który taką właśnie naturę ludzką
stworzył i przyporządkował do Swoich celów; wynika stąd, że Bóg mógłby wprawdzie
stworzyć człowieka innym, ale stworzywszy go takim, jakim jest, nie może zmienić praw
natury nim rządzących. Jeśli chodzi o rolę władzy, nie może ona tworzyć prawa naturalnego,
ani go znosić: jej rolą jest je stosować i wykładać. Tak np. prawo naturalne nakazuje, aby
ludzie żyli w mieście, wzajemnie sobie nie przeszkadzając: władza (rząd, policja lokalna itd.)
wykłada to prawo i stosuje, nakazując np. by jeżdżono lewą, albo prawą stroną ulicy.
Sumienie w terminologii tomistycznej nie jest uczuciem, ale sylogizmem, aktem rozumu,
który ogólne prawo stosuje do konkretnego wypadku. Tak np. prawo moralne ogólne głosi,
że należy w miarę możności pomagać bliz
nim w potrzebie; spotkawszy nędzarza, proszącego
o jałmużnę, stwierdzamy, że jest to bliz
ni w potrzebie, i że mamy możność pomożenia mu;
wniosek wyciągnięty jest nakazem sumienia. Jest to norma bezpośrednia, która zawsze
obowiązuje, do tego stopnia, że nawet, gdy jesteśmy w błędzie, co do prawa, (np. gdy
sądzimy, że wypada niekiedy kłamać) albo co do sytuacji (mniemając np. że pies przed nami
jest człowiekiem) mamy obowiązek działać zgodnie ze sumieniem. Skądinąd każdy jest
jednak obowiązany wychować w sobie poprawne sumienie.
Tomizm jest więc i pod tym względem konsekwentnym realizmem.
Koncepcja prawa naturalnego (św. Tomasz rozróżnia 4 typy prawa) stanowi
rodzaj oficjalnego stanowiska kościoła katolickiego .
Neotomizm-
John Finnis (ur. 1940)  australijski filozof, specjalizujÄ…cy siÄ™ w filozofii prawa. Uznawany
jest za jednego z najważniejszych przedstawicieli współczesnej filozofii prawa natury.
Finnis jest uważany za jednego z najważniejszych współczesnych filozofów prawa. Jego
książka  Prawa naturalne i uprawnienia naturalne (1980) w istotnym stopniu przyczyniła się
do ożywienia tradycji prawnonaturalnej w drugiej połowie XX wieku.
Filozofia prawa Finnisa została sformułowana w opozycji do dominującego w krajach
anglosaskich nurtu pozytywistycznego, opierajÄ…cego siÄ™ na pracach Johna Austina i Herberta
L.A. Harta. Chociaż wywodzi się z tradycji tomistycznej (a ściślej z neotomizmu i
oksfordzkiego tomizmu analitycznego), to jest ona wyraz
nie odmienna od idei Tomasza z
Akwinu.
Dla Finnisa prawo natury nie jest (jak w tomizmie) systemem norm, będących wzorcem dla
prawa pozytywnego, lecz pewnymi wymogami stawianymi prawu pozytywnemu przez rozum
praktyczny i wynikajÄ…cymi z pewnej koncepcji natury ludzkiej. y
ródłem, z którego
wywodzone są normy prawnonaturalne, nie jest więc Bóg (pojawia się on dopiero pod
koniec wywodu Finnisa), lecz zdrowy rozsÄ…dek.
Zdaniem Finnisa różnorodność doktryn prawnonaturalnych wcale nie podważa
uniwersalnego charakteru samego prawa naturalnego. To nie prawo natury ulegało
zmianom, lecz ludzkie poglądy na nie. Wiele z tych poglądów okazało się błędnymi i zostały
zastąpione przez inne. Celem filozofów powinno być jednak dążenie do osiągnięcia
adekwatnego oglądu niezmiennego prawa natury. Teoria Finnisa chce uniknąć błędów
poprzedników, uwzględniając różnorodność ludzkich celów i wymogi współczesnych
społeczeństw demokratycznych. System zawiera też określoną teorię sprawiedliwości, oraz
daje filozoficzne podstawy dla systemu praw człowieka.
Dobra podstawowe
U podstaw całościowego rozwoju jednostki leżą pewne podstawowe dobra, mające (według
Finnisa) charakter uniwersalny i oczywisty dla wszystkich. KierujÄ…c siÄ™ wskazaniami rozumu
praktycznego, można na ich podstawie sformułować zbiór ogólnych norm moralnych,
będących z kolei wskazówką dla kształtowania prawa pozytywnego.
Takimi oczywistymi dla wszystkich, podstawowymi formami ludzkiego dobra mają być:
·ð życie,
·ð wiedza,
·ð zabawa,
·ð przeżycia estetyczne,
·ð życie w spoÅ‚ecznoÅ›ci, czyli przyjaz
ń i inne formy uspołecznienia,
·ð rozumność praktyczna, czyli zdolność posÅ‚ugiwania siÄ™ wÅ‚asnym rozumem w
działaniu,
·ð religia.
Dobra te są podstawowe, ponieważ nie mogą być wywnioskowane z innych przesłanek i są
koniecznym warunkiem rozwoju ludzkiego. Są one nieporównywalne między sobą, nie
można ich wymieniać czy przekładać na inne dobra. Chociaż w życiu można w różnym
stopniu dążyć do realizacji poszczególnych dóbr, nie należy rezygnować z żadnego z nich.
Wskazania rozumności praktycznej
Realizacją dóbr podstawowych kierować ma rozumność praktyczna, która jest z tego
powodu dobrem wyróżnionym. Finnis podaje listę wskazówek, którymi ma się ona kierować:
·ð wybory pomiÄ™dzy realizacjÄ… różnych dóbr powinny opierać siÄ™ na spójnym planie
życia,
·ð niedopuszczalne sÄ… arbitralne preferencje w wyborach pomiÄ™dzy dobrami,
·ð niedopuszczalne sÄ… arbitralne preferencje pomiÄ™dzy osobami,
·ð należy zachować odpowiedni dystans wobec wÅ‚asnych dziaÅ‚aÅ„ i nie absolutyzować
celów życiowych,
·ð należy starać siÄ™ zachowywać równowagÄ™ pomiÄ™dzy fanatyzmem a rezygnacjÄ… z
angażowania się w cokolwiek,
·ð należy zwracać uwagÄ™ na konsekwencje dziaÅ‚aÅ„ i w rozsÄ…dny sposób przyczyniać siÄ™
do powstawania dobra w świecie,
·ð nie należy realizować jednego dobra z pogwaÅ‚ceniem innych (choć można realizować
niektóre w wyższym stopniu niż inne),
·ð należy wspierać i dążyć do realizacji dobra wspólnego,
·ð należy postÄ™pować w zgodzie z wÅ‚asnym sumieniem.
Finnis twierdzi, że kierując się tymi wskazaniami rozumności praktycznej opierającej się na
podstawowych dobrach, jednostka będzie działała moralnie, tak długo, aż jej działanie
bezpośrednio nie naruszy któregoś z tych podstawowych dóbr. Różnorodność poglądów
moralnych jest traktowana jako naturalna konsekwencja różnych hierarchii podstawowych
dóbr, a w szczególności koncentrowania się wyłącznie na niektórych dobrach czy zasadach
rozumności praktycznej.
Krytyka teorii Finnisa
Teoria Finnisa spotkała się z licznymi krytykami, m.in. za arbitralność wielu tez
szczegółowych (np. listy dóbr naturalnych). Zarzucano jej także, że pomimo nowoczesnego
sformułowania problemu prawa natury, pozostaje w gruncie rzeczy teorią konserwatywną, a
nawet reakcyjnÄ…. Z kolei neoscholastycy (np. Russel Hittinger, Ralph MacInerny czy Henry
Veatch wskazywali, że jest to koncepcja pozbawiona wymiaru metafizycznego, i
odwoływanie się przez Finnisa do Tomasza z Akwinu jest dużym nadużyciem. Wiele zarzutów
(i to zarówno ze strony neoscholastyków, jak i nonkognitywistów) dotyczyło także sposobu w
jaki Finnis rozwiązuje problem rozdziału faktów i powinności.
Prawo a moralność / prawo a sprawiedliwość
lex in iusta non est lex  prawo które nie jest prawem sprawiedliwym, nie jest prawem
z definicji
Stwierdzenie, że prawo jest prawem, nie zawsze oznacza że prawo jest sprawiedliwe.
Problem w tym, kto ma sprawdzić, że prawo jest sprawiedliwe? Naturaliści tego nie
postulowali.
Relacja między ius a iustitia  między prawem a sprawiedliwością. Prawo i moralność tak jak
prawo i sprawiedliwość są ze sobą uwikłane, tak samo pozytywizm i naturalizm się
przenikają. Wszystkie podejścia  koncepcje prawa  mimo że są różne, przenikają się
wzajemnie. Dziś w XXIw. podejścia pozytywistyczne i naturalistyczne bardzo się do siebie
zbliżyły.
Relacja między prawem naturalnym a prawem pozytywnym  w kontekście lex in iusta non
est lex  współcześnie, od XX wieku ten problem stał się na nowo aktualny. Po II wojnie
światowej problem ten stał się aktualny w odniesieniu do prawa nazistowskiego i penalizacji
pewnych działań dokonywanych przez funkcjonariuszy systemu nazistowskiego (zbrodnie
nazistowskie z ich punktu widzenia były zgodne z prawem; w zakresie prawa cywilnego 
dyskryminacja niektórych grup ludności; ustawy pozbawiające obywatelstwa niemieckiego
społeczności żydowskiej). Powstała konieczność zbudowania narzędzia weryfikującego
ówczesne prawo niemieckie (co usunąć, co zostawić i w oparciu o co?). Wypracowano
rozwiązanie w oparciu o poglądy Gustava Radbrucha !!!. Był on autorem koncepcji
ustanawiającej coś pomiędzy naturalizmem a pozytywizmem  jego zdaniem prawo powinno
opierać się w odniesieniu do 3 celów które ma prawo realizować (natura prawa jest celowa):
1) zapewnienie bezpieczeństwa prawnego  zasada bezpieczeństwa prawnego  to jest
pewność prawa która jest gwarantowana przez pozytywizację prawa (przez to że
prawo jest publikowane, wydawane przez organy państwa, taki rodzaj zasady
państwa prawnego). Prawo jest po to aby racjonalnie kierować postępowaniem,
przez co pewność prawa sama w sobie stanowi wartość która powinna być
chroniona.
2) prawo musi realizować pewne podstawowe postulaty równości i sprawiedliwości 
zasada równości i sprawiedliwości prawa  równość wobec prawa. Tzn. że przepis
stosowany do obywatela A ma tak samo być stosowany do obywatela B. Czasem to
może prowadzić do konfliktów z zasadą 1). W takim przypadku ostatecznie wydaje
się, że bezpieczeństwo prawne miało przewagę nad równością, sprawiedliwością.
3) prawo powinno maksymalizować dobrobyt, winno służyć rozwojowi gospodarczemu
 zasada celowości prawa  prawo ma służyć jako narzędzie do rozwoju
cywilizacyjnego.
To jest Radbruch przedwojenny. W okresie powojennym, za inicjatywą amerykanów,
Radbruch pouczał Niemców na temat poglądów  czym jest prawo . Jego poglądy powojenne
były zasadniczo różne od przedwojennych. W tych poglądach zarysował taką koncepcję,
którą można nazwać odwołaniem do zasady lex in iusta non est lex. Uważał, że nie można
było odmawiać mocy obowiązującej prawu choćby niesprawiedliwemu z tym, że wprowadził
wartościowanie tj. uznając że prawo w najwyższym stopniu niesprawiedliwe może być nie
stosowane  nie jest prawem. Stawia znak równości między sprawiedliwością (w znaczeniu
formalnym  takie samo traktowanie każdego w odniesieniu do prawa) a równością prawa.
Prawo pozytywne przestaje być prawem wtedy gdy staje się nie do zniesienia dla pewnej
grupy obywateli państwa i jest właśnie prawem łamiącym podstawowy wymóg równości,
narusza podstawowe prawa i wolności (katalog tych praw i wolności jest otwarty i się
rozwija). Dla kogo miała być ta koncepcja  jak ją stosować? (np. w odniesieniu do prawa
podatkowego). To sądy miały być tym podmiotem, który miał weryfikować w odniesieniu do
tej zasady prawo nazistowskie, zwłaszcza w 2 przypadkach:
1) gdy prawo to miałoby zostać zastosowane i byłoby niekorzystne dla obywatela;
pojawiała się tu kwestia pociągnięcia do odpowiedzialności osób stosujących prawo
nazistowskie niekorzystne dla obywatela ((uznanie, że prawo nazistowskie nie było
prawem, a co najwyżej  ustawowym bezprawiem  choć formalnie zostało
ustanowione to przez sprzeczność z zasadami sprawiedliwości i niekorzystność dla
człowieka to prawo jest bezprawne); bezprawiem ustawowym nie można się
zasłaniać skutecznie przed poniesieniem odpowiedzialności.
2) w latach 90-tych, po zjednoczeniu Niemiec, rozciągnięto ustawodawstwo RFN na
NRD. Wywołało to problem uznania działań regulowanych prawem NRD za działania
realizowane w ramach bezprawia ustawowego (potraktowano prawo NRD jako
prawo niesprawiedliwe i dalece szkodliwe; równolegle pojawiły się kwestie zakazu
retroakcji prawa).
Formuła Radbrucha znajdowała zastosowanie w latach 1948-1951r. w niemieckim
orzecznictwie sÄ…dowym. Po tym roku, po uchwaleniu konstytucji Republiki Federalnej
Niemiec, sędziowie mieli inne formalne ustawodawstwo.
lex in iustisima in non est lex  prawo w najwyższym stopniu niekorzystne nie jest prawem
(formuła Radbrucha)
Gustav Radbruch (ur. 21 listopada 1878 w Lubece, zm. 23 listopada 1949 w Heidelbergu)
 niemiecki filozof i profesor prawa, przedstawiciel neokantowskiej szkoły badeńskiej.
Minister sprawiedliwości Rzeszy w drugim gabinecie kanclerza Josepha Wirtha
(paz
dziernik 1921- listopad 1922) i dwu gabinetach Gustava Stresemanna (sierpień -
listopad 1923).
Przeszedł do historii głównie dzięki tzw. formule Radbrucha (lex iniustissima non est lex,
czyli prawo krańcowo niesprawiedliwe nie jest prawem), zgodnie z którą przepisy
prawa pozytywnego (stanowionego) (lex), które są "rażąco, w najwyższym stopniu
sprzeczne" z prawem naturalnym (ius), mogą i powinny być w procesie stosowania
prawa traktowane tak, jakby w ogóle nie obowiązywały.
O formule Radbrucha należy mówić w odpowiednim kontekście historycznym. Przed II
wojną światową w zachodniej filozofii prawa dominował skrajny, ortodoksyjny
pozytywizm prawniczy zakładający, że każda norma prawna, wydana przez odpowiedni
organ państwowy w odpowiedniej formie i w odpowiedni sposób jest częścią systemu
prawa i jest normą bezwzględnie obowiązującą.
Test dla pozytywizmu prawniczego przyniosła praktyka III Rzeszy, której instytucje
stanowiły prawo zgodnie z pozytywistycznymi kryteriami legalności, ale z pogwałceniem
podstawowych zasad etycznych (por. Ustawy Norymberskie). Orzeczenia Trybunału
Norymberskiego musiały się zatem odwoływać nie do niemieckiego prawa
stanowionego (lex), ale do "prawa naturalnego" (ius) i moralnych ocen sędziów.
Radbruch pisał:
 Pozytywizm utożsamiający ustawę z prawem jest współwinny udziału niemieckiej nauki
prawa w tworzeniu stanu prawnego lat narodowego socjalizmu
Wtedy zastosowano formułę Radbrucha pozwalającą rozpoznać i wyeliminować
ustawowe bezprawie (Unrecht). Formułę Radbrucha zaczął wykorzystywać Federalny
Trybunał Konstytucyjny najpierw w odniesieniu do prawa Niemiec nazistowskich, a w
latach 90. także prawa NRD (w szczególności słynnego przypadku strzelców na murze).
Koncepcje Radbrucha przesunęły tym samym niemiecką doktrynę prawa od coraz
bardziej niepopularnego pozytywizmu prawnego ku koncepcjom prawnonaturalnym.
W III Rzeczypospolitej Trybunał Konstytucyjny nie odwołał się do formuły Radbrucha.
Opowiedziano się za pozytywistyczną koncepcją prawa, co spowodowało nieuchylenie
systemu prawa uchwalonego w okresie PRLu, mimo że było ono w wielu przypadkach
niemoralne i niehumanitarne. W Polsce przyjęto koncepcję Harta  skazanie ale na
mocy przepisów wprowadzonych póz
niej, ex tunc.
Dziś prawo tworzone przez ustawodawcę  wg Roberta Alexego !!! (uczeń Radbrucha) 
można oceniać przez pryzmat:
1) zgodności z konstytucją  porządku konstytucyjnego, chronionych konstytucją praw i
wolności,
2) poziom prawnomiędzynarodowy ochrony praw i wolności  orzecznictwo
Europejskiego Trybunału Praw Człowieka i skatalogowane prawa i wolności
chronione prawem i systemem międzynarodowym (nawet gdy nie jest to formalnie
uzasadnione to jest tzw. dobrÄ… praktykÄ…)
3) ostatnim  zaworem bezpieczeństwa pozostaje zawsze formuła Radbrucha w
klasycznym ujęciu  jest ona w dzisiejszym świecie realizowana przez sądy 
doprecyzowują one w praktyce orzeczniczej pojęcia szkodliwości prawa, jego
uciążliwości w kontekście różnych praw, wolności. Nie chodzi o odwoływanie się
wprost do prawa naturalnego, ale z istoty jednak przez pryzmat powoływania się na
konstytucję i jej intepretowanie mamy do czynienia z takim odwołaniem.
Według Roberta Alexy'ego, współczesnego filozofa prawa, można wskazać trzy
zasadnicze grupy problemów filozofii prawa na przestrzeni dziejów. Są to zagadnienia
istoty prawa, jego wymiaru faktycznego oraz legitymizacji (uprawomocnienia).
Problem istoty prawa
Problem istoty prawa wskazywany jest często jako główne zagadnienie filozofii prawa,
odróżniające ją od innych nauk teoretycznoprawnych. Głównym pytaniem stawianym
przez filozofów jest "czym prawo jest w istocie", współcześnie sprowadzane do pytania
"z jakiego rodzaju bytów składa się prawo i jak te jednostkowe byty składają się na
pewną całość nazywaną prawem"[6]. Podstawowy spór jaki się tu wywiązał toczył się
między ideą prawa jako normy i ideą prawa jako faktu. Zgodnie z tym pierwszym
stanowiskiem prawo jest pewnym systemem norm, które można badać w sposób
analityczny (tak np. Hans Kelsen czy pozytywiści). Na odmiennym stanowisku stoją
realiści, traktujący prawo jako określony fakt społeczny, który należy badać metodami
odpowiednimi do nauk społecznych. Osobne spory toczyły się także wobec kwestii
definicyjnych (czym prawo różni się np. od obyczaju).
Problem faktyczności prawa
Problem ten (według Alexy'ego) odnosi się przede wszystkim do dwóch kwestii:
związków prawa z władzą oraz efektywności prawa[6]. W pierwszym z tych problemów
filozofia prawa ściśle wiąże się z filozofią polityki. Zasadniczymi kwestiami są tutaj to, czy
władza i stojąca za nią siła są koniecznym warunkiem prawa, a także problem
instrumentalizacji prawa, jego represyjności i związków z ustrojem politycznym.
Zagadnieniom faktycznej efektywności prawa bliżej natomiast do socjologii prawa. Dla
filozofii prawa interesujÄ…ce jest tutaj to, jakie relacje Å‚Ä…czÄ… system prawny i
społeczeństwo, a więc dlaczego i w jaki sposób prawo oddziałuje na zachowania
jednostek, czy też dlaczego pewne normy znajdują posłuch, a inne nie?
Problem legitymizacji prawa
Pytanie o legitymizacjÄ™ prawa, to pytanie o podstawy obowiÄ…zywania (czy
prawomocności) prawa. Dyskusje na ten temat najczęściej dotyczą związków prawa i
moralności, a więc tego czy moralność jest w konieczny sposób związana z prawem, lub
też co się dzieje w wypadku kolizji prawa i moralności. Filozofia prawa nie zajmuje się
przy tym jedynie badaniem podstaw prawomocności, lecz często ma charakter krytyczny
wobec zastanej rzeczywistości prawnej, wskazując na standardy, którym prawo powinno
sprostać, by było uznane za słuszne.
Sprawiedliwość  definiuje się ją w ramach etyki głównie, w ramach działu zajmującego się
moralnością. Terminologia. Prawo naturalne, sprawiedliwość, równość, a co z moralnością?
Czym jest moralność?
Konflikt między prawem a moralnością? Aby to rozwikłać, trzeba przyjąć czym jest prawo 
wg jakiej koncepcji, a czym moralność  też wg jakiej koncepcji. Co do prawa to będziemy
przyjmować koncepcję pozytywistyczną. Moralność natomiast, odpowiada na pytanie o
ocenę danych działań, czynów, z punktu widzenia pewnej koncepcji dobra. Prawo ma pewien
związek z powinnością, tak samo jest z moralnością. Normy moralne niekoniecznie trzeba
utożsamiać z prawem naturalnym. Mówiąc o moralności można mieć do czynienia z np.
moralnością prawniczą, chrześcijańską, świecką itd. Do czego obiektywizowana jest
moralność.
Moralność odnosi się do 2 typów norm:
1) pewnych regularnych zachowań, zauważalnych, powtarzalnych, względnie stałych.
Ludzie kierujÄ… siÄ™ pewnymi normami, w tym wymiarze sÄ… to normy moralne,
stanowią rację do działań, tzw. moralność pozytywna (sposób postępowania
większości osób należących do jakiejś grupy).
2) Istnieje też tzw. moralność równoległa (krytyczna)  z punktu widzenia dobra i zła
(np. wegeterianizm), nie ze względu na to czym kieruje się większość czy mniejszość.
Moralność odwołuje się do wartości  nimi zajmuje się aksjologia. Wartości mają charakter
zasadniczy z punktu widzenia moralności  taką wartością jest przede wszystkim dobro, zło,
piękno, godność. Moralność odnosi się do zachowań z punktu widzenia takich wartości
podstawowych. Tak pojętej moralności należy przeciwstawić pojęcie sprawiedliwości.
Sprawiedliwość nie jest wartością podstawową. Sprawiedliwość nie ma charakteru
podstawowego ponieważ z definicji ma ona charakter relacyjny, dotyczy pewnej proporcji
między czymś a czymś, bycia zgodnym z jakimiś wymogami. Sprawiedliwość służy czemuś,
wyrównywaniu. Klasyczną koncepcję sprawiedliwości rozwinął Platon a następnie
Artystoteles. Według Arystotelesa sprawiedliwość to cnota  pewna zdolność do
dokonywana aktów sprawiedliwych, bycia sprawiedliwym. Platon definiował sprawiedliwość
jako podstawową cnotę wg której należy oddawać każdemu to co mu się należy (ale ze
względu na co?). Sprawiedliwość sprowadza się do treści pewnej proporcji, reguły
rozdzielania i wyrównywania dóbr w ramach pewnej wspólnoty. Oznacza to, że
sprawiedliwość zakłada istnienie pewnych wartości, co jest dobrem, co jest zasługą,
ciężarem. Arystoteles przyjmuje, że są 2 typy sprawiedliwości:
1) sprawiedliwość dystrybutywna (rozdzielcza)  rozdzielanie w oparciu między
zasługami a dobrem do podziału; dobra materialne i niematerialne; należy się cześć
albo należy się pewne dobro materialne.
2) sprawiedliwość wyrównująca  domaga się zapewnienia pewnej równowagi między
stratom a zyskiem (niekoniecznie tylko w wymiarze materialnym, np. obraza kogoÅ›).
W oparciu o co jednak mierzyć relacje między zasługą a dobrami, nagrodą, zdolnościami,
szkodą a należnościami itd. Artystoteles odwołuje się tu do zasady proporcjonalności lub
równości (śladami Pitagorasa  podejście arytmetyczne). Sprawiedliwość i równość także
więc pozostają w pewnej relacji do siebie.
Moralność nakazuje postępować zgodnie z zasadami sprawiedliwości. Sprawiedliwość opiera
się na spr. dystrybutywnej albo spr. wyrównującej. W obu przypadkach, wartość, dobro,
musi być odniesione do pewnej koncepcji dobra. W tym sensie sprawiedliwość nie może być
sama z siebie wartością podstawową (zasadniczą).
Różnice zasadnicze między prawem a moralnością:
1) z punktu widzenia charakteru norm prawnych a reguł moralnych  prawo to zbiory
pewnych zakazów i nakazów; z moralnością jest w istocie podobnie. Tym co różnicuje
jest charakter tych różnych norm. Prawo jest systemem normatywnym
sformalizowanym i zinstytucjonalizowanym bardziej niż moralność. Normy moralne
nie są tworzone, uchylane, zmieniane w taki sam sposób jak normy prawne. Normy
prawne stosowane są w oparciu o określoną procedurę, normy moralne nie.
Sformalizowanie  normy prawne są opisane w treści innych norm, prawo jest
systemem zamkniętym (Gunther Teubner  prawo jest systemem autopoietycznym 
autopoiesis - samostwarzajÄ…cym siÄ™, z normy wynika norma). SkÄ…d siÄ™ biorÄ… normy
moralne. Wg niektórych, normy moralne odpowiadają pewnym obiektywnym stanom
rzeczy, pewnym wartościom, które po prostu istnieją. Normy moralne nie kształtują
się w sposób zinstytucjonalizowany jaki można odnieść do norm prawnych.
2) prawo co do zasady, jego przedmiotem, nie są intencje, pewne myśli, stany
wewnętrzne. Moralność dotyczy nie tylko sfery zewnętrznych działań podmiotu ale
przeżyć podmiotu (można przeżyć, działać niemoralnie, ale również można myśleć
niemoralnie), sfery psychicznej. Prawo dotyczy przejawów zewnętrznych zachowań.
3) co do zasady, podmiotem prawa są nie tylko osoby fizyczne ale także instytucje.
W moralności oceny moralne dotyczą czynów, działań konkretnych ludzi a nie
instytucji czy grup.
Typy 3 relacji między moralnością a prawem:
1) relacje przedmiotowe  dotyczą treści norm a norm moralnych, np. art. 415 Kc [Kto z
winy swej wyrządził drugiemu szkodę, obowiązany jest do jej naprawienia] pokrywa
siÄ™ z normÄ… moralnÄ… a zatem normy moralne sÄ… przedmiotem zainteresowania
prawa, zachodzi relacja przedmiotowa.
2) relacje walidacyjne  ustalenia walidacyjne dotyczÄ… obowiÄ…zywania. W przypadku
prawa i moralności takim przykładem jest wcześniej opisana koncepcja
nieobowiązywania prawa niesłusznego, niemoralnego. Przypadki nie uznawania przez
prawo pewnej normy moralnej.
3) relacje funkcjonalne  nie kwestionuje siÄ™ obowiÄ…zywania norm moralnych z jednej i
norm prawnych z drugiej strony. Stwierdza się istnienie pewnych zależności między
tymi normami w tym sensie, że ich pokrywanie się co do treści (zachodzenie relacji 1 i
2) może prowadzić do wzmocnienia skuteczności faktycznego oddziaływania zarówno
norm prawnych jak i norm moralnych. Jednocześnie, jeśli mamy do czynienia z
konfliktem moralności i prawa to prowadzi to do osłabienia tak normy prawa jak i
normy moralnej.
wykład z dn. 17.11.2012r.
Pozytywizm naturalizm i funkcjonalizm siÄ™ ze sobÄ… przeplatajÄ…  w tym zwiÄ…zki prawa z
moralnością.
O ile koncepcja prawa jest w tych teoriach zarysowana o tyle brakuje ogólnej teorii norm
czyli definicji dotyczącej wszystkich systemów normatywnych, która ujmowałaby
normatywność  wypowiedzi wyrażające powinność.
Jeśli definiujemy prawo jako zbiór swoistych norm (tworzonych i sankcjonowanych przez
państwo  def.Wróblewskiego) to warto powiedzieć czym jest zbiór norm jako taki, co to jest
 zbiór norm . Trudno jest udzielić jednoznacznej odpowiedzi  najbliższy był Kelsen (czysta
teoria prawa  wg której istnieje zasadnicze rozróżnienie pomiędzy normatywnością a
faktem). Występuje tu tzw. błąd naturalistyczny (przejście od naturalizmu do powinności) 
David Hume.
W sferze wypowiedzi (nawiązując do koncepcji pozytywistycznych) to prawo stanowi zbiór
specyficznych wypowiedzi, których znaczeniem jest powinność a nie informowanie, opis
pewnych stanów, zdarzeń. Jeżeli pojawiają się wypowiedzi o charakterze normatywnym to
pojawia się pytanie o związki między tymi wypowiedziami (np. nakazy mają inny sens i
znaczenie niż wypowiedz
stwierdzająca stan istniejący, prawdziwy czy fałszywy).
Do prawa jako całości nie stosuje się pytania czy jest prawdziwe czy fałszywe.
Kognitywizm  koncepcja wg której normy można oceniać z punktu prawdziwości czy fałszu
norm, zasad racjonalności.
Antykognitywizm  koncepcja twierdząca, że skoro nie można stwierdzić prawdy czy fałszu
norm prawnych to nie możemy o tych normach nic powiedzieć (co najwyżej, że adresat
zachował się zgodnie z normą lub niezgodnie z nią, a nie na temat fałszywości normy lub jej
prawdziwości  nie można poznać wartości logicznej normy).
Z drugiej strony mamy wcześniej omówiony pozytywizm i antypozytywizm, czy dalej
pozytywizm vs. naturalizm.
Relacja między prawem w rozumieniu przedmiotowym a prawem w rozumieniu
podmiotowym
Termin prawo jest wieloznaczny, co oddaje spór między głównie pozytywistami a
naturalistami. Tu istotne jest rozróżnienie ius i lex. Prawo w języku polskim może być
prawem w rozumieniu przedmiotowym (lex) lub podmiotowym (ius).
W rozumieniu podmiotowym prawo jest uprawnieniem  sferą wolności chronioną przez
prawo; tu prawo widziane jest z punktu widzenia adresata norm. W rozumieniu
przedmiotowym prawo widzimy z punktu widzenia autora norm, to nic innego jak zbiór
przepisów, norm prawnych, które to normy/przepisy mogą stanowić z
ródło praw
podmiotowych (mogą przyznawać dane prawa podmiotowe, możliwości działania etc.).
Na gruncie poszczególnych gałęzi prawa mamy szereg praw podmiotowych, analogicznie
praw przedmiotowych. Przykładowo na gruncie prawa cywilnego, karnego  prawo
własności (pr.cywilne  roszczenia odszkodowawcze ; pr. karne  sankcje kradzieży).
Na gruncie prawa administracyjnego również, np. Georg Jelinek wyróżniał prawa
podmiotowe proceduralne i prawa podmiotowe materialne oraz wynikajÄ…ce z nich decyzje
administracyjne (dec.adm.zwiÄ…zane  gdy prawo podmiotowe materialne przyznaje nam
określone uprawnienia a organ administracji jest związany w tym znaczeniu, że po spełnieniu
warunków organ musi wydać decyzję; oraz dec.adm. uznaniowe  organ może z ważnych
powodów, czasami niesprecyzowanych, odmówić wydania decyzji np. decyzję o warunkach
zabudowy czy pozwolenie na broń  tam gdzie pojawiają się klauzule generalne tam często
pojawia się w prawie administracyjnym uznaniowość decyzji administracyjnych. W decyzjach
uznaniowych prawo przedmiotowe materialne przyznaje uprawnienie organom państwa
swobodę decydowania). G.Jelinek wyróżniał publiczne prawa podmiotowe (których nie
można zbyć a tylko nimi rozporządzać) i prywatne prawa podmiotowe (zbywalne,
rozporządzalne). Dogmatyka prawa administracyjnego po G.Jelinku spozytywizowała się.
W rozumieniu prawa podmiotowego wyróżnia się natomiast 3 nurty ujmujące prawo:
1) teoretyczno, filozoficzno-prawny
2) prawo podmiotowe o charakterze cywilno czy prywatno prawnym
3) publiczne prawa podmiotowe
Na gruncie teoretycznym prof.Wróblewski definiuje prawa podmiotowe jako kompleksy
uprawnień zrelatywizowane do norm generalnych, mają one charakter uniwersalny
w odróżnieniu od przywilejów i przysługują podmiotom z mocy prawa przedmiotowego
w związku z pewnymi cechami tych podmiotów. Kompleks uprawnień oznacza, że np. prawo
własności cywiliści odnoszą do możliwości korzystania, rozporządzania rzeczą, obciążania jej
 i te prawa (korzystania, rozporządzania, obciążania itd.) stanowią kompleks uprawnień
związanych z podmiotowym prawem jakim jest prawo własności. Swoistość kompleksu
uprawnień oznacza, że prawo określa treść uprawnienia. Zrelatywizowanie do norm
generalnych (odróżniając od norm partykularnych czyli indywidualnych, konkretnych)
oznacza to, że z
ródłem prawa podmiotowego jest norma o charakterze ogólnym,
generalnym (ustanawiajÄ…ca prawo podmiotowe), a nie konkretna administracyjna decyzja
indywidualna (potwierdzająca w istocie spełnienie warunków do prawa podmiotowego).
Uniwersalność praw podmiotowych (odróżniając od przywilejów, które są przyznawane
konkretnym osobom, są indywidualne) oznacza że adresatem prawa podmiotowego czy
praw podmiotowych jest pewna klasa, grupa adresatów tych praw / tego prawa. Wróblewski
zwraca dalej uwagę, że jest ścisły związek z tak rozumianym prawem podmiotowym z
prawem przedmiotowym. Prawo przedmiotowe wyraża prawa podmiotowe, określa ich
treść, ale także normy prawa w znaczeniu przedmiotowym wskazują sposób ochrony prawa
w rozumieniu podmiotowym (ochrony prawa podmiotowego)  sprzężenie korelatywne z
pewnymi obowiązkami (np. prawo do życia jednej osoby koreluje z obowiązkiem
respektowania przez innych prawa do życia tej osoby).
Typy praw podmiotowych
Klasyczna systematyka z prawa amerykańskiego (aut. Wiliam Hohfeld) przyjmuje podział
praw podmiotowych w oparciu o kryteria wskazane także przez prof.Wróblewskiego.
Hohfeld zauważył, że mogą istnieć prawa podmiotowe niezwiązane korelatywnie z
obowiÄ…zkami o charakterze uniwersalnym.
1) Prawo kształtujące  prawo do kształtowania mocą jednostronnego aktu woli sytuacji
drugiej osoby. Nie ma tu korelatu.
2) Przywilej
3) Immunitet
4) Wierzytelność
pr.kształtujące przywilej immunitet wierzytelność
korelat - brak obowiÄ…zku korelatem jest brak korelatem jest korelatem jest istnienie
uprawnienia niemożliwość obowiązku (dług)
skutecznego
dochodzenia roszczenia
W prawie amerykańskim prawo to law (przedmiotowe) i right (podmiotowe ale znacznie
szerzej ujmowane niż w polskim znaczeniu). W prawie angielskim nie posługujemy się
praktycznie koncepcjÄ… prawa podmiotowego.
wykład z dn. 01.12.2012r.
Koncepcja nadużycia prawa podmiotowego
Prawo podmiotowe przysługuje danej osobie; gdy osób jest więcej pojawia się możliwość
konfliktu praw podmiotowych różnych osób. Może wystąpić na gruncie zarówno działań
faktycznych jak i tzw. działań konwencjonalnych.
Rzymianie zwrócili uwagę, że z jednej strony  wg Gaiusa  w kontekście testamentu  kto
używa, korzysta ze swego prawa nikomu nie szkodzi - Qui iure suo utitur, neminem laedit .
W tym przypadku  ius jest uprawnieniem (do korzystania z testamentu). Oznacza to, ze w
granicach uprawnień prawa podmiotowego można robić to co się podoba i takie korzystanie
 w granicach nie może być z zewnątrz ograniczane. Nie oznacza to, że to uprawnienie jako
takie z zewnątrz nie może być ograniczane. Można sobie wyobrazić, że ktoś sporządził
testament, w którym kogoś wydziedziczył. Dokładne tłumaczenie tej paremii znajduje się
współcześnie w art. 544 Kodeksu Napoleona (francuski kodeks cywilny; przełom XIX i XXw.).
Koncepcja prawa podmiotowego została ukształtowana w ramach rozważań dotyczących
tego przepisu właśnie. We Francji w Colmare sąd miejscowy okręgowy orzekł w sprawie
dotyczącej mieszkańców sąsiadujących budynków. Jedne budynek posiadał okno na
sąsiednią posesję natomiast drugi miał komin na dachu zasłaniający światło temu
pierwszemu. Sąd wydał wyrok stwierdzając że własność jest prawem absolutnym (wg. art.
544 z przeniesioną paremią jw.) jednakże w sytuacji w której to działanie powoduje szkodę,
umniejsza korzystanie z uprawnień innej osoby, występuje szkoda, to wówczas uprawnione
jest przyznanie odszkodowania, zadośćuczynienia wynikającego z naruszenia, ograniczenia
uprawnienia drugiej osoby. Tak wykształciła się cała grupa naruszeń w sprawach tzw.
sąsiedzkich. Do tej sprawy, z 1855r. w judykaturze, powszechnie przyjmowano że prawo
własności ma charakter absolutny; ta sprawa stała się precedensem. Skutek tego orzeczenia
 doktryna wykształciła teorię, że może występować tzw. szykanowanie sąsiada  chęć
szkodzenia, szykanowania poprzez używanie własnego prawa podmiotowego (w tej sprawie,
komin nie służył niczemu innemu jak tylko temu, aby zasłaniać światło słoneczne sąsiadowi).
Stąd koncepcja nadużycia prawa podmiotowego.
Mówi się tu o tzw. zewnętrznej koncepcji nadużycia prawa podmiotowego. Nie można
stwierdzić, że ktoś nie może korzystać ze swojego prawa, ale w związku z tym korzystaniem i
szkodą innej osoby powstaje obowiązek odszkodowawczy, zadośćuczynienia. Powstaje
problem dowodowy  jak wykazać złą wolę, intencję nadużywającego prawa podmiotowego.
Uzasadnienie w ramach teorii zewnętrznej opiera się na tym, że to co może z prawa wynikać
ma charakter zewnętrzny w stosunku do prawa podmiotowego; nie zadajemy pytania w jaki
sposób sąsiad powinien wykonywać i korzystać ze swojego prawa własności (swojego prawa
podmiotowego).
Kolejna podobna sprawa miała miejsce w 1915r. (Clemenbajar?). W tej sprawie  również
konflikt sąsiedzki między właścicielem nieruchomości, inżynierem, pionierem lotów
balonowych startujących z jego nieruchomości  co wywoływało uwagi sąsiada że działalność
sąsiada mu przeszkadza. Postawił więc wysoki płot zakończony ostrymi sztachetami. Sąd
stwierdził i w tej sprawie że doszło do nadużycia prawa podmiotowego argumentując że
konieczne jest wprowadzenie kryterium zobiektywizowanego  sam płot był nieracjonalny,
ta swoista  budowla była skonstruowana w celu przeszkadzania lotom balonów. Ten sposób
nadużycia prawa podmiotowego winien być zobiektywizowany tj. czy budowa płotu służy
obiektywnemu celowi (celowi dla którego buduje się  zazwyczaj płot .
StÄ…d koncepcja subiektywna (sprawa Colmare) i zobiektywizowana (sprawa Clemenbajar)
w nadużyciach prawa podmiotowego.
To prowadzi do kolejnego etapu w koncepcjach nadużyciu prawa podmiotowego  w latach
20tych  Marcel Planior (Francuz, prawnik)  zauważył, że prawo się cofa gdy zaczyna się
nadużycie prawa podmiotowego. Powiedzenie że coś jest uprawnione ale jednocześnie jest
nadużyciem jest wewnętrznie sprzeczne, bo istotne jest żeby wziąć pod uwagę cel któremu
służy uprawnienie. Teoria zewnętrzna przez niego kreowana koncentruje się na problemie:
gdzie się prawo podmiotowe kończy?  kończy się tam, gdzie wyznaczają granicę przepisy
obowiązujące (granica szersza) oraz granica węższa  czyli racja służąca prawu
podmiotowemu (do początku nadużycia).
Teoria zewnętrzna vs. wewnętrzna w rozumieniu prawa podmiotowego
Te teorie mają swoje odzwierciedlenie także w prawie polskim. W prawie przedwojennym
art. 135 Kodeksu zobowiązań   kto rozmyślnie lub przez niedbalstwo wyrządził drugiemu
szkodę wykonując swe prawo obowiązany jest do jej naprawienia, jeżeli wykroczył poza
granicę wykreślone przez dobrą wiarę lub cel ze względu na które dane prawo mu służyło .
Nie mamy do czynienia wprost ze stwierdzeniem że takie działanie jest wprost bezprawne
(teoria zewnętrzna zobiektywizowana).
Od 1964r. w KC art. 5   Nie można czynić ze swego prawa użytku który byłby sprzeczny ze
społeczno-gospodarczym przeznaczeniem tego prawa lub z zasadami współżycia
społecznego. Takie działanie lub zaniechanie uprawnionego nie jest uważane za
wykonywanie prawa i nie korzysta z ochrony . (teoria wewnętrzna  tam gdzie zaczyna się
nadużycie kończy się prawo).
Na przykładzie innych ustawodawstw  w BGB - niedopuszczalne jest wykonywanie prawa
które miałoby na celu wyrządzanie szkody innej osobie (koncepcja szykany; zbliżona do teorii
wewnętrznej). Prawo niemieckie przyjmuje zasadę dobrej wiary  odnosi się przede
wszystkim do zobowiązań a poprzez orzecznictwo rozszerzono stosowanie tej zasady na
wszelkie korzystanie z różnych praw podmiotowych.
W prawie szwajcarskim, w kodeksie zobowiązań, również podobieństwo do zasady dobrej
wiary  jeśli ktoś wykonuje swoje prawo powinien to czynić zgodnie z treścią zasad dobrej
wiary a ten kto prawa tego nadużywa nie jest chroniony przez prawo (teoria wewnętrzna).
W prawie austriackim (1916r.)  również odnosi się do szykany.
Od połowy XXw. odchodzi się od pierwotnego rozumienia paremii  kto używa, korzysta ze
swego prawa nikomu nie szkodzi - Qui iure suo utitur, neminem laedit . Była już w prawie
rzymskim inna zasada wypracowana przez Gaiusa, że co prawda prawo własności jest
absolutne (odnoszące się w tym przypadku do niewolników) ale z pewnych względów
doznaje ono ograniczenia w korzystaniu (nie jest interesem właściciela srożenie się nad
niewolnikami, nieludzkiego ich traktowania). Powinno się traktować prawa jako absolutne
ale też jednocześnie powinno się uwzględniać użytek z danego prawa  odniesienie do
interesów uprawnionego.
W prawie angielskim, w prawie prywatnym koncepcja prawa podmiotowego right siÄ™ nie
przyjęła; prawnicy myślą w kategoriach roszczeń, nie prawa podmiotowego. Jedno
roszczenie na gruncie common law, a drugie roszczenie na gruncie słuszności z tytułu jakby
czynu niedozwolonego (z prawotwórczych orzeczeń sądów). Zgodnie z obowiązującą tam
teorią utraconego powództwa  poprzez niewykonywanie uprawnienia ktoś może dojść do
czasu, że może działać w sposób naruszający niewykonywane uprawnienie. Jeśli przez 8 lat
ktoś znosi naruszenia prawa np. własności, to utracił uprawnienie aby żądać o zaniechanie
jakichś działań.
Teoria Windscheida tzw. teoria woli  prawo podmiotowe opiera siÄ™ na wyrazie woli danego
podmiotu (wola prawnie chroniona). Podmiot w granicach swojej woli może swobodnie
działać, korzystać z prawa podmiotowego. Dotyczy to zarówno działań tego podmiotu jak i
innych podmiotów. Pojawia się problem  co się dzieje gdy dana osoba nie może skutecznie
wyrazić swojej woli (np. nieletni, niezdolny do dokonywania czynności prawnych).
Rudolf Ihering  teoria prawa interesu. Prawo ma realizować określone interesy, nie wolę i
wolności, ale pewne cele cywilizacyjne. Prawo podmiotowe to prawnie chroniony interes
zgodnie z tą teorią. Są pewne ograniczenia tej teorii  nie zawsze prawo podmiotowe leży w
interesie danego podmiotu  jeśli nawet, nie trzeba korzystać z prawa podmiotowego gdy
tego nie chcemy.
Prawo najczęściej jest mieszaniną interesów i praw  stąd tzw. teoria mieszana. Rozumienie
prawa podmiotu jako przejawu woli i jednocześnie jako interesu. Prawo podmiotowe służy
realizacji zasady użyteczności (odmiana teorii interesu)  Jeremy Bentham. Maksymalizacja
użyteczności domaga się tworzenia praw podmiotowych.
Utylitarianie - Programem utylitarystów (główny przedstawiciel John Stuart Mill) jest próba
obiektywnego ustalenia zasad działań przynoszących pozytywne i negatywne efekty.
Podstawowym kryterium rozróżniania działań pozytywnych i negatywnych stała się dla
utylitarystów zasada użyteczności. Głosi ona, że postępowanie jest słuszne, jeśli prowadzi do
uzyskania jak największej ilości szczęścia i jak najmniejszej ilości nieszczęścia, przy czym dla
różnych odłamów utylitaryzmu samo pojęcie szczęścia było różnie pojmowane przez różnych
przedstawicieli tego kierunku filozofii, co prowadziło często do skrajnie różnych wniosków
praktycznych. Wielu utylitarystów podkreśla wagę efektów postępowania. Ich zdaniem,
intencja czynu nie ma większego znaczenia etycznego  ważne jest tylko, czy daje on więcej
efektów korzystnych czy szkodliwych. W potocznym znaczeniu utylitaryzm to dążenie do
osiągania celów praktycznych, materialnych.
Libertarianie - Z uznaniem wolności człowieka oraz zasady samoposiadania łączy się uznanie
prawa własności jako jednego z praw naturalnych. Własność jest tu rozumiana jako ogół
dóbr wytworzonych przez człowieka, jak również tych uzyskanych na drodze podarunku lub
dobrowolnej wymiany. Jako że w libertarianizmie własność uznana jest za nierozłączną część
wolności, kradzież staje się formą inicjowania agresji, łamiącą wyżej wymieniony aksjomat.
W związku z tym każdy posiadacz danego dobra (i jedynie on) ma nieograniczone prawo do
dysponowania swoją własnością.
Funkcje prawa
I element krytyczny
Prawo zazwyczaj realizuje funkcje:
1) kontrola zachowań  prawo pełni tą funkcję, wyznacza granice dozwolonych
zachowań, jest pewnym systemem zarządzania przy pomocy reguł znanych
podmiotom do których są adresowane. Kontrola zachowań polega na tym że nasze
zachowania powinny być zgodne z treścią obowiązujących norm. Jeśli w 100% prawo
byłoby tak rozumiane, to właściwie w rozumieniu szeroko akceptowanym prawa jako
zbioru reguł, prawo przestałoby być prawem  byłoby skutecznym systemem
zarządzania ale nie prawem. Prawo którego nie można złamać nie zdając sobie
sprawy z tego że jest coś, co reguluje zachowaniem, nie jest prawem.
2) rozdziału dóbr i ciężarów  prawo stanowi narzędzie realizacji polityki rozdziału dóbr i
ciężarów.
3) regulacji konfliktów  gdy jest konflikt to są różne sposoby ich rozwiązywania:
1) typ kontraktowy  polega na zawieraniu umowy, ugody; gdy nie istniejÄ…
przeszkody w ich zawarciu pomiędzy stronami
2) typ mediacyjno-koncyliacyjny  dwie strony pozostajÄ…ce w konflikcie + mediator.
3) typ arbitrażowy  decyzje arbitra są wiążące dla stron natomiast strony mają
wpływ na to kto będzie rozstrzygał dany spór.
4) typ sądowy (adiudykacyjny)  strony nie mają wpływu na to kto będzie rozstrzygał
spór. Orzeczenie sądu musi być oparte na obowiązującym prawie.
wykład z dn. 08.12.2012r.
W sytuacji, w której koszty społeczne są zerowe jedyna metodą rozwiązywania konfliktów są
umowy  ugody. Koszty transakcyjne w realnym świecie nie są zerowe, wobec tego nie tylko
umowy i ugody  typ kontraktowy  jest jedyną metodą rozwiązywania konfliktów. Gdy
koszty transakcyjne sÄ… niskie lub bardzo niskie, a ustawodawca tworzy odpowiednie
regulacje do rozwiązywania konfliktów, to strony zawsze będą w stanie zawrzeć umowę. Gdy
koszty nie sÄ… niskie (a nie sÄ… zazwyczaj niskie) to wg twierdzenia Coase`a (analiza
ekonomiczna prawa) prawo winno brać pod uwagę skutki ekonomiczne konfliktu, bo strony
nie będą w stanie samodzielnie ustanowić ostatecznej alokacji zasobów. Sędziowie powinni
wydawać wyroki a ustawodawca prawo, które powinny odpowiadać podstawowym zasadom
wskazywanym przez ekonomistów, aby w pełni wykorzystywać posiadane zasoby. Jest tu
tego rodzaju problem, że o ile odniesieniu do procesu tworzenia prawa ocenia się skutki
ekonomiczne regulacji, o tyle w procesie stosowania prawa (sędziowie i urzędnicy) trudno
się dopatrzyć obowiązku wydawania orzeczeń zgodnych z zasadą efektywności
(ekonomicznej). W tym kontekście nie ocenia się działania organów administracji, sądów. Nie
może stanowić podstawy unieważnienia decyzji, orzeczenia sądu to, że jest ono
nieefektywne (ekonomicznie). Punktem odniesienia dla kontroli stosowania prawa jest
zasada praworządności a nie ekonomiczności. Zatem, postulat Coase`a jest nie dający się do
zastosowania. Twierdzenie pozytywne Coase`a  gdy koszty transakcyjne sÄ… niskie, to
konflikt będzie zazwyczaj zawsze pozytywnie rozwiązany.
Druga droga to tzw. normatywne twierdzenie Coase`a  w warunkach gdy koszty
transakcyjne nie są zerowe to powinno się dążyć do obniżenia kosztów transakcyjnych,
zatem ustawodawca powinien to robić przy tworzeniu prawa a stosujący je  w praktyce.
II zwarta koncepcja funkcji społecznych prawa zgodnie z teorią Harta  funkcjonalizm i
realizm prawniczy
Funkcjonalizm i realizm prawniczy wg prawników amerykańskich  Pounds stwierdził, że
prawo które jest nauczane nie jest rzeczywistym prawem bo takim jest zgodnie z definicją
jest zbiór przewidywań odnośnie decyzji sędziów i urzędników (prawo w książkach). Oznacza
to że nie można pominąć czym jest prawo w znaczeniu  nierzeczywistym . Prawo jest
zbiorem reguł, ale to prawo nie pozwala często przewidzieć w jaki sposób urzędnicy,
sędziowie się  zachowają stosując prawo. Przepisy nie dają na to odpowiedzi jakie
orzeczenie wyda sąd. Trzeba szukać wiedzy której nie znajdzie się w oparciu o treści
podręczników, ustaw, komentarzy itd. To realiści nazywali prawem w działaniu  prawo z
znaczeniu  nierzeczywistym . Prawo w działaniu to zbiór dyrektyw pozwalających
formułowanie przewidywań odnoście treści prawa z jego stosowania  właśnie decyzji
sądów, urzędników  predyktywistyczna teoria prawa. Dobry prawnik posiada znajomość
przepisów, ustaw, techniki interpretacyjne itd.  ale co ważniejsze, winien posiadać
umiejętność przewidzenia co zrobi sąd, urząd itd. Skąd czerpać tą wiedzę? W ramach
realizmu  funkcjonalizmu - zarysowały się tu nurty twierdzące, że metodą właściwą dla
prawoznawstwa uzupełniającą wiedzę prawniczą jest psychologia społeczna, ekonomia,
intuicja w procesie wykształcenia prawniczego, i inne.
Realizm się załamał w latach 50-60tych i został wyparty przez teorię uprawnień, teorię
procesu sądowego. W Europie realizm zawsze był wypierany przez naturalizm i pozytywizm
prawniczy.
Istotność problemu funkcji społecznych prawa została wyeksponowana przez realistów
prawniczych w Ameryce. Pounds wskazał, że prawoznawstwo ma na celu zbudowanie
wspólnej teorii funkcji prawa, choć nie był w stanie sprostać do końca temu zadaniu. O to,
czego prawo ma dotyczyć czy jakie funkcje ma realizować, realiści nie byli zgodni. Wg nich,
prawo dotyczy sporów rzeczywistych i potencjalnych, które winny być rozwiązywane i
którym należy zapobiegać. Przyjmowali, że prawo pełni jedną funkcję tj. do rozwiązywania i
zapobiegania sporom  wg Luela. Jeżeli prawo powinno być narzędziem do rozwiązywania
konfliktów, to również winno zapobiegać powstawaniu sporów.
Wg Josepha Raza funkcje społeczne prawa można wyróżnić jako skutki wynikające z
tworzenia prawa i jego stosowania:
1) bezpośrednie funkcje społeczne prawa  wynikają bezpośrednio z treści
obowiązujących przepisów i ze sposobu ich stosowania przez organy, sądy.
2) pośrednie funkcje społeczne prawa  prawo pełni je (np. funkcja informacyjna o
rzeczywistości, o istniejących stosunkach społecznych) ale pośrednio, bo nie to jest
celem prawa; celem jest regulowanie a nie informowanie, edukowanie. Jest to
funkcja wtórna względem bezpośredniej f.społ. prawa.
Funkcje społeczne prawa bezpośrednie można podzielić na:
1) funkcje pierwotne
a) prawo karne i odpowiedzialność deliktowa - jest to zapobieganie niewłaściwym
zachowaniom i promowanie zachowań korzystnych (np. prawo karne). Jakie to
są niewłaściwe i właściwe zachowania? Pounds twierdzi, że zachowania właściwe
zaspakajają większość ludzi, winny być one promowane przez system prawa a
sprzeczne z tym, winny być przez prawo ograniczane poprzez sankcje tożsame z
dolegliwością. W istocie poprzez ten aspekt korzystności (utylitaryzm,
maksymalizacja użyteczności) mówimy jednocześnie o skuteczności prawa.
b) prawo cywilne i cele indywidualne - prawo nie jest tylko narzędziem w znaczeniu
negatywnym, tylko zapobiegającym szkodliwym działaniom, zachowaniom. Nie
można prawa utożsamiać tylko z prawem np. karnym. Prawo ma dostarczać
narzędzi służących prywatnym transakcjom. To jest uznawane jako kolejna
funkcja prawa. Prawo ma szereg instrumentów umożliwiających działanie,
którego nie można byłoby podejmować, gdyby prawo nie istniało lub nie
zawierało takiej regulacji i nie pełniłoby takiej funkcji. W szczególności
uwidacznia się to na przykładzie działań zbiorowych  np. prawo o fundacjach,
stowarzyszeniach, kodeks rodzinny i opiekuńczy w kontekście instytucji
małżeństwa i rodziny, kodeks cywilny  w odniesieniu do spółki cywilnej, itd. Bez
prawa nie można byłoby realizować działań zbiorowych. Drugim typem narzędzi
to jest to, co prawo dostarcza w celu umożliwiania nam realizacji naszych
własnych praw, celów indywidualnych (czek, weksel), np. prawo spadkowe z
zasadą wolności testowania, zasada wolności i swobody umów.
c) prawo służy dostarczaniu usług i redystrybucji dóbr  funkcja ta realizowana jest
głównie w obszarze prawa administracyjnego, finansowego, celnego,
skarbowego, podatkowego. Dostarczanie usług to wskazanie na administrację
świadczącą (w odróżnieniu od policji administracyjnej). Administracja świadczy
usługi na naszą rzecz, pośrednio lub bezpośrednio.
d) odnosząca się do konfliktów  funkcją pierwotną jest tylko i wyłącznie
rozwiązywanie konfliktów nieprzejrzystych. Konflikt nieprzejrzysty a przejrzysty 
to sprawa skomplikowana. J.Raz twierdzi, że konflikt nieprzejrzysty to taki gdzie
strony nie wiedza jakie jest prawo i z tego wynika konflikt. Ludzie idÄ… do sÄ…du
tylko dlatego że nie wiedzą jakie jest prawo; każdej ze stron wydaje się że prawo
jest takie jak jej się wydaje. Ten fakt generuje potencjalnie dużą liczbę
konfliktów. To z
le dla ludzi uczestniczÄ…cych w takich konfliktach ale dobrze dla
systemu prawa, bo dzięki temu system prawa się sam koryguje  gdy nie
wiadomo jak optymalnie rozwiązać prawnie problem, to ustawodawca posługuje
się nieprzejrzystym prawem. Można w ten sposób zmniejszyć koszty tworzenia
prawa  udając że konflikt się rozwiązuje prawem, które w istocie samo jako
takie nie rozwiązuje konfliktu. Nie chodzi też o to że system prawa powinien
generować dużą liczbę konfliktów z powodu nieprzejrzystości prawa.
2) funkcje wtórne
a) jeśli prawo jest nieprzejrzyste, to prawo należy zmienić. Wtórną funkcją prawa
będzie istnienie procedur zmiany prawa, funkcja odnosi się do samego prawa,
prawo tworzy samo siebie, tworzy narzędzia do zmiany samego siebie. Procedury
realizacji tej funkcji to:
1) normy kompetencyjne  wskazanie kto tworzy prawo, uczestniczy w tym
procesie,
2) wskazanie w jaki sposób, w jakich formach tworzone jest prawo  czy
nowelizacja, czy precedens sÄ…dowy itd.
b) dostarczenie procedur egzekwowania prawa jako kolejna funkcja wtórna.
Rozumie siÄ™ tu 3 etapy:
1) etap stosowania prawa  wydawanie decyzji indywidualnych i konkretnych
wydawanych na podstawie generalnych i abstrakcyjnych norm prawnych.
Prawo reguluje proces stosowania prawa.
2) etap kontroli stosowania prawa  mamy do czynienia z instancyjnością w
procesie kontroli stosowania prawa, wielostopniowy system odwoławczy od
decyzji i wyroków,
3) etap egzekucji - dostosowanie stanu rzeczywistego do tego co wynika z
prawomocnego wyroku lub decyzji, w oparciu o narzędzia i tryb których
dostarcza prawo.
Pomiędzy funkcjami pierwotnymi i wtórnymi zachodzą relacje. Jeżeli prawo nie jest zupełne,
a tak jest zazwyczaj bo prawo nie jest w stanie regulować wszystkiego (zwłaszcza na
bieżąco), to uruchamiają się funkcje wtórne (kto prawo tworzy, ocena jakie prawo jest,
określenie procesu tworzenia i stosowania prawa w systemie prawa). Prawo jest systemem z
jednej strony niedomkniętym w znaczeniu materialnym (brak regulacji wszystkich
problemów potencjalnych); z drugiej strony w znaczeniu proceduralnym, kto ma prawo
tworzyć, stosować, jak je tworzyć i stosować  to prawo musi być zupełne (kwalifikowana
zupełność systemu prawa). Nawet gdy problem potencjalny nie jest rozwiązany prawnie to
musi istnieć norma prawna określająca kto prawo tworzy, w oparciu o jaką procedurę  na
wypadek problemów potencjalnych.
y
ródła prawa
Prawo jest czymś swoistym, odmiennym od innych systemów normatywnych. Istnieje coś
takiego jak teza społeczna (wg Josepha Raza). Zgodnie z tezą społeczną prawa, pewne fakty
społeczne nadają wartość normatywną prawu. J.Raz dodaje, że nie tylko z tezy wynika
wartość normatywna prawa ale także wartość moralna prawa. Prawo stanowi zbiór działań
społecznych, jest wytworem człowieka, nie jest rezultatem objawienia woli bogów, a
działalność ta przejawia się w postaci faktów społecznych. Z tezą faktów społecznych wiążą
się 2 kwestie weryfikacji tego co prawem. Jeżeli prawo uznamy jako nie przejaw działalności
człowieka, to nie wiadomo, czy norma jest zgodna z normą prawną naturalną a tym bardziej
nie ma pewności czy jest zgodność z normami społecznymi  sprowadzeniem do faktów
społecznych. Fakty społeczne nadają ważność prawu a zatem można je dookreślić. Teza
społeczna daje weryfikacje co do tego, czy norma która obowiązuje jest normą naszego
systemu prawa lub czy nie będąc normą naszego prawa, może być zastosowana (np. zbieg
norm prawa krajowego i prawa innego państwa).
Fakty społeczne o których się mówi w tezie społecznej prawa
Tworzenie prawa to czynności konwencjonalne. Czynność od czynności konwencjonalnej
różni się tym, że jej istota i skutki zawierają się w samej czynności. Ale już np. podniesienie
ręki w procesie głosowania, czynność podniesienia ręki wykracza poza fakt podniesienia ręki
 jest utożsamiana jako głos  za, przeciw lub wstrzymujący się w głosowaniu. Czynności
prawne są czynnościami konwencjonalnymi, ale nie tylko czynnościami konwencjonalnymi są
czynności prawne. Wyrok sądu również jest czynnością konwencjonalną. Wracając do
ustanawiania prawa, jego tworzenia, jest ono przejawem czynności konwencjonalnej.
Niektórzy spierają się z tym stwierdzeniem  2 koncepcje:
1) tworzenie prawa polega na tym że ustawodawca oświadcza swoją wolę; pewien akt
mowy; tworzenie prawa ma charakter językowy (nakaz lub zakaz jest efektem
tworzenia prawa  tworzenia wypowiedzi językowych)
2) tworzenie prawa to coś więcej niż tylko przejaw wypowiedzi językowej  to pewne
działanie o charakterze społecznym, to przede wszystkim fakt społeczny (nawiązanie
do koncepcji J.Raza). Faktem społecznym jest tu czynność konwencjonalna.
Nie każda czynność konwencjonalna ma skutki prawne.
Czynność konwencjonalna to takie działalnie osoby lub grupy osób z którym wiążą się pewne
skutki, wynikające z treści danej konwencji, treści pewnego zbioru norm. Ze względu na treść
norm czynność ma określone znaczenie, wywołuje określone skutki w konwencji tych norm.
wykład z dn. 15.12.2012r.
Pojęcie z
ródeł prawa jest wieloznaczne. Najczęściej rozumie się pod tym pojęciem:
1) z
ródła prawa w znaczeniu formalnym  akty prawne, rezultat procesu
prawotwórczego, uważane za z
ródła norm prawnych; zajmuje się nimi dogmatyka
prawa,
2) z
ródła prawa w znaczeniu materialnym  przyczyny dla których treść prawa jest taka
jak to by wynikało z treści aktów prawnych; to pojęcie odnosi się do całokształtu
przyczyn dla których np. prawo budowlane zawiera takie a nie inne regulacje prawne,
Na powyższym podziale uwidacznia się rozróżnienie między z
ródłami prawa a z
ródłami
poznania prawa z drugiej strony. Dotyczy to problematyki historyczno-prawnej. Np. Kodeks
Justyniana jest z
ródłem poznania prawa (fontes iuris oriundi  z
ródła prawa sensu stricto;
fontes iuris cognoscendi  z
ródła poznania prawa); ale na gruncie np. nauki prawa
rzymskiego  będzie on mógł stanowić z
ródło prawa dla rozstrzygania określonych casusów z
tej dziedziny. y
ródła poznania prawa zawierają wiele z
ródeł prawa, ale niekoniecznie obecnie
będą one miały znaczenie z
ródeł prawa w sensie formalnym. y
ródłem poznania prawa są też
w pewnym sensie materiały umożliwiające zapoznanie się z treścią obowiązujących ustaw 
np. Dziennik Ustaw, ale takim z
ródłem nie jest zbiór dokumentów w bazie prawnej np. Lex.
Rozróżnienie między oficjalnym organem promulgacyjnym jakim jest Dziennik Ustaw a
jakimkolwiek innym  przedrukiem nieoficjalnym jest istotne pod względem mocy prawnej.
y
ródła poznania prawa oficjalne  jak Dziennik Ustaw  też się wykształciły historycznie.
Początkowo istniały różne spisane kompilacje zawierające treść aktów prawa stanowionego,
ale problem polegał na tym w jaki sposób podchodzić do precedensów prawotwórczych 
gdzie w takiej sytuacji znalez
ć spisane, jednolicie ujęte wyroki sądów? (np. w Anglii). W
XVIIIw. w Anglii powołano oficjalny publikator wszystkich orzeczeń sądowych na które należy
się powoływać. Charakter takiego z
ródła może być różny. y
ródło poznania prawa może mieć
do pewnego stopnia walor znormatywizowany  domniemanie zgodności tekstu z treścią
aktu normatywnego (akty nieoficjalne nie majÄ… takiego waloru).
3) z
ródła prawa prof.L.Morawski wyróżnia 2 typy: z
ródła prawa samoistne i z
ródła
prawa niesamoistne  chodzi o z
ródła prawa w znaczeniu formalnym. Samoistne
z
ródła prawa to takie z
ródła prawa które stanowią samodzielną podstawę decyzji
stosowania prawa (np. ustawa, w oparciu o którą sąd może wydać orzeczenie w
jakiejÅ› sprawie). Niesamoistne z
ródła prawa to są z
ródła pewnych reguł które mogą
mieć zróżnicowany charakter. Niektóre z tych reguł mogą być normami. Reguły mogą
być tzw. egzegezami  dyrektywami wykładni prawa. Przepis jest niejasny w związku z
tym w oparciu o coś należy dokonać jego wykładni  wykładnia językowa, systemowa,
funkcjonalna, celowościowa (wykładnia prawa i dyrektywy wykładni  na egzaminie
Jð). W Anglii problematyka wykÅ‚adni ustaw stanowi przedmiot regulacji ustawowej 
ustawa określa jakie reguły i kiedy się stosuje a adresatem tej ustawy jest przede
wszystkim sądownictwo. W Polsce dyrektywy wykładni są rekonstruowane w oparciu
o poglÄ…dy doktryny i dorobek orzecznictwa sÄ…dowego ale nie majÄ… one tak jak w
Anglii oparcia w ustawie regulującej tą problematykę. Zdaniem więc
prof.Morawskiego dyrektywy wykładni są niesamoistnym z
ródłem prawa bo bez nich
nie jesteśmy w stanie zrekonstruować normy prawnej. Niesamoistnym z
ródłem
prawa poza dyrektywami wykładni mogą być również orzeczenia sądów. W Polsce
bezpośrednio orzeczenia sądów nie są z
ródłem prawa, ale jednak orzeczenia Sądu
Najwyższego nie są bez znaczenia w procesie stosowania prawa  są wiążące w
określonych przypadkach. Co prawda nie jest to obowiązująca ogólnie wykładnia
prawa, ale wiąże ona sędziów.
Różnica między systemem prawa precedensowego a prawa stanowionego polega na
tym, że w systemie prawa precedensowego orzeczenie prawotwórcze, wiąże
formalnie inne sądy, może stanowić podstawę wyroku w innej sprawie. W systemie
prawa stanowionego tak nie jest  sądy mogą się odwoływać do wyroków ale nie
musi, ale z pewnością już wyrok innego sądu nie może być samoistną i wyłączną
podstawÄ… orzeczenia sÄ…du. Czym innym jest precedens w systemie common law (tam
jest samoistnym z
ródłem prawa) a w systemie prawa stanowionego jest
niesamoistnym z
ródłem prawa.
Innym niesamoistnym z
ródłem prawa jest także rozporządzenie w sprawie zasad
techniki legislacyjnej (prawodawczej).
Od pojęcia formalne z
ródła prawa odróżnia się normatywne z
ródła prawa. Normatywna
koncepcja z
ródeł prawa zakłada, że normatywne z
ródła prawa to zespół reguł nakazujących
uznawać jakieś fakty za fakty o charakterze prawotwórczym. Składają się zdaniem
prof.Wróblewskiego reguły walidacyjne (jakie fakty uznawać za fakty prawotwórcze,
ustalenia obowiązywania norm) oraz reguły egzegezy czyli interpretacyjne, dyrektywy
wykładni, reguły inferencyjne (wnioskowania prawnicze, jak wyprowadzać treść norm z
innych norm w oparciu o reguły wnioskowania), oraz reguły kolizyjne (co robić, gdy przepisy
są ze sobą sprzeczne). Koncepcja częściowo się pokrywa z podziałem na z
ródła prawa
samoistne i niesamoistne prof. Morawskiego.
Normatywne z
ródła prawa umożliwiają nam udzielenie odpowiedzi na pytanie jakie normy
obowiÄ…zujÄ… w danym systemie prawa. y
ródła prawa wyznaczają i kształtują oraz stanowią
odzwierciedlenie pewnej koncepcji obowiązywania prawa przyjętej w danym systemie.
Problematyka obowiÄ…zywania prawa
Koncepcji obowiązywania prawa jest wiele. Chodzi tu oczywiście o ustalenia walidacyjne 
czy prawo obowiązuje, obowiązywało. Koncepcje zasadnicze to:
1) aksjologiczna koncepcja obowiązywania prawa  zakłada, że obowiązują te normy
które są zgodne z pewnymi normami moralnymi, albo służą ochronie pewnych
wartości. Aksjologia  to nauka o wartości. Prawo obowiązuje o tyle, o ile chroni
wartości (podobnie do formuły Radbrucha).
2) tetyczna koncepcja obowiÄ…zywania prawa  zgodnie z niÄ… w danym systemie
obowiązują tylko te normy, które pochodzą od suwerena; koncepcja wiążąca treść
obowiązującej normy z określonym podmiotem (podobnie J.Austin i jego koncepcja
suwerena). Krytykował tą teorię Kelsen wraz ze swoją piramidą z
ródeł prawa.
3) normatywna (systemowa) koncepcja obowiÄ…zywania prawa - w danym systemie
prawa obowiązują te normy których obowiązywanie wynika z innych norm,
hierarchiczne uporzÄ…dkowanie prawa (podobnie do teorii Kelsena)
Reguły walidacyjne prof.Wróblewskiego (norma N obowiązuje wtedy i tylko wtedy gdy& )
To stwierdzenie obowiązywania normy N odnosi się do spełnienia pewnych warunków
obowiÄ…zywania:
1) norma N została ustanowiona zgodnie z obowiązującymi normami, i gdy weszła w
życie,
2) mogą istnieć inne warunki wejścia w życie normy poza stwierdzeniem momentu aktu
wejścia jego w życie poprzez tego określenie w akcie prawnym, np. warunek
ogłoszenia aktu prawnego,
3) norma N nie musi aby obwiązywać, zostać ogłoszoną  może stanowić konsekwencję
wprowadzenia innych norm do systemu prawa z których treści norma N została
wyprowadzona w oparciu o reguły inferencyjne (wnioskowania prawnicze); norma N
stanowi konsekwencje wprowadzenia innych norm do systemu
4) norma N nie została formalnie uchylona (derogowana); może być derogacja wyraz
na
albo pośrednia,
5) norma N nie jest sprzeczna z żadną z norm obowiązujących w danym systemie,
względnie jeśli jest sprzeczna to nie traci mocy obowiązującej (będzie to zależało od
przepisów proceduralno-kompetencyjnych lub uznanych reguł kolizyjnych albo reguł
wykładni)
6) norma N nie została uchylona przez desuetudo (odwyknienie obowiązywania prawa
przez jego długie niestosowanie)
7) norma N nie jest sprzeczna z przyjętym systemem ocen oraz norm pozaprawnych.
Retroakcja prawa  skutki prawne odnoszą się do tych zdarzeń które już wystąpiły. Zakaz
retroakcyjności został wyprowadzony z treści art. 2 Konstytucji RP.
Retrospekcja prawa vs. retroakcja prawa.
Reguły kolizyjne
To są reguły umożliwiające w sytuacji konfliktu dwóch norm udzielenie odpowiedzi, która z
tych norm obowiązuje. Chodzi o szerzej rozumianą niezgodność norm, która może być:
1) sprzecznością norm  występuje niezgodność logiczna (formalna) w przypadkach,
gdy:
a) treścią normy N1 jest nakaz a normy N2 zakaz skierowany do tej samej osoby i
oznaczajÄ…cy to samo zachowanie
b) norma N1 nakazuje a jednocześnie norma N2 dozwala (tzw. dozwolenie mocne,
bezpośrednio wynikające z treści normy prawnej)
2) przeciwieństwem logicznym norm  wiedza z logiki sprowadzająca się w tym
przypadku do tego, że norma N1 i norma N2 nakazują różne zachowania niemożliwe
do jednoczesnego zrealizowania (nie można postąpić zgodnie z treścią normy N1 nie
naruszając normy N2, i odwrotnie). Nie ma tu sprzeczności norm a jest
przeciwieństwo norm. Jest to jeszcze kwestia relacji między tzw. regułą a wyjątkiem 
ten przypadek jest pozorny i takie przeciwieństwo może być uchylone w oparciu
o reguły kolizyjne.
3) niezgodnością prakseologiczną  Prakseologiczna niezgodność prowadzi do sytuacji w
której da się postąpić z treścią normy prawnej, ale nie zrealizuje się żadnego celu, nie
ma to sensu. Niezgodność prakseologiczna może być:
a) dwustronna - jedna norma nakazuje np. otwieranie drzwi a druga norma nakazuje
zamykanie drzwi. Kolejność działania nie ma wpływu na rezultat którego
bezsensowności nie da się uniknąć.
b) jednostronna  wystąpi tylko gdy zaistnieje tylko odpowiednia kolejność
działania. Np. jakaś norma prawna nakazuje wymienić rury pod ulicą, a inna
norma nakazuje wymienić asfalt na ulicy. Gdy wymieni się pierw asfalt, a
następnie rury, nie ma to sensu. W przeciwnym przypadku jest OK.
Wyodrębnia się 3 typy reguł kolizyjnych:
1) reguła kolizyjna chronologiczna (czasowa)  norma póz
niejsza uchyla normÄ™
wcześniejszą. Obowiązuje ta norma, która póz
niej została uchylona. Zakładamy, że
obie normy są równorzędne (lex posteriori derogat legi priori)
2) reguła hierarchiczna  norma wyższa uchyla normę niższą, ale norma niższa nigdy nie
uchyla normy wyższej. (lex superior derogat legi inferiori)
3) reguła treściowa  norma która jest bardziej szczegółowa uchyla normę która jest
bardziej ogólna. (lex specialis derogat legi generali)
W jakiej kolejności stosować te reguły? Czy istnieje hierarchia reguł kolizyjnych? Tak.
Kolejność jest: reguła hierarchiczna, chronologiczna i treściowa.
Są wyjątki od stosowania kolejności i tych reguł kolizyjnych. Takim wyjątkiem jest prawo
międzynarodowe i jego z
ródła.
przejrzeć podręcznik do rozdziału dot. stosowania prawa i wykładni