www.wakcji.elamed.pl

46

w akcji

6

/07

Psychologiczne aspekty sytuacji kryzysowych

W poprzednim numerze magazynu „w akcji” pisałyśmy
o stresie, który − jak zdefiniował go Hans Selye − jest
„nieswoistą reakcją organizmu na wszelkie stawiane
mu wymagania”. Wiemy już, że sposoby reagowania
w sytuacji stresu to normalne procesy przygotowujące
organizm psychicznie i fizycznie do reakcji obronnych,
poszukiwawczych, do ucieczki lub ataku. Organizm
mobilizuje się do odparcia lub uniknięcia zagrożeń,
względnie pokonania istniejących przeszkód. Jeżeli
mu się to udaje, jeżeli potrafi odeprzeć zagrożenie lub
pokonać przeszkodę, mówimy o korzystnym, pozytyw-
nym oddziaływaniu stresu, ponieważ stymuluje nas do
radzenia sobie, podejmowania wyzwań. Jest to sytu-
acja, w której uruchomienie reakcji typowej dla stresu
osiągnęło zamierzony cel – ponownie zaprowadziło
stan fizycznej i psychicznej równowagi w organizmie.
Gdy wynik tego działania jest szczególnie satysfakcjo-
nujący, początkowy lęk może się nawet przekształcić
w przyjemność, a trema w euforię. Jednak po przekro-
czeniu optymalnego poziomu stres ogranicza zdolność
jednostki do radzenia sobie z problemami, co prowadzi
do różnego rodzaju zaburzeń psychicznych i somatycz-
nych (stres szkodliwy).

Niszczące działanie stresu

Ma ono miejsce w dwóch przypadkach. Gdy stresor jest
zbyt silny, następuje zbyt duże pobudzenie organizmu
i powoduje dezorganizację zachowania. Przykładem
może być uczeń, który − mimo że jest dobrze przygoto-
wany do lekcji − przy tablicy nie potrafi sobie niczego
przypomnieć, a gdy wróci do ławki, przypomina sobie
odpowiedzi na wszystkie pytania. Gdy stres ma poziom
umiarkowany, działając w sposób ciągły, chroniczny,
powoduje permanentne podwyższone pobudzenie or-
ganizmu.

Powszechnie uważa się, że większość schorzeń, na

jakie cierpi człowiek współczesny, ma swoje źródło
w stresie. Nadmierne obciążenie stresem, jak i na-
wracające silne przeżycia „stresowe” są traktowane
jako przyczyna ogromnej liczby chorób psychosoma-
tycznych, do których zalicza się m.in. choroby ukła-
du krążenia, przewodu pokarmowego, nowotwory,
a także depresje, nerwice, lęki, fobie i inne zaburzenia
psychiczne.

Obserwuje się następujące objawy ostrego stresu:

– somatyczne: przyspieszone bicie serca, podwyż-

szone ciśnienie krwi, wzrost stężenia cukru we
krwi, hiperwentylacja, zawroty głowy, dzwonie-
nie w uszach, suchość w ustach, „gęsia skórka”,
potliwość, bóle głowy, napięcia mięśniowe, bóle

W artykule przyjrzymy się roli nadmiernego,
szkodliwego stresu oraz jego indywidualnym
symptomom.

Psychologiczne

aspekty

sytuacji

kryzysowych

– cz. IV

Stres szkodliwy

mgr Elżbieta Sideris

dyrektor Instytutu Ratownictwa Psychologicznego

mgr Bożena Paczuska-Jałowińska

zastępca dyrektora

fot. Shutters

tock

[e-mail]

w akcji

6

/07

Psychologiczne aspekty sytuacji kryzysowych

47

i drżenie mięśni, wymioty, bóle żołądka, częste
oddawanie moczu;

– psychiczne: trudności w podejmowaniu decyzji,

zaburzenia pamięci i koncentracji uwagi, kata-
stroficzne przewidywania dotyczące przyszłości
i negatywne, krytyczne myślenie o sobie samym,
myślenie irracjonalne, błędne interpretacje zna-
czenia zdarzeń;

– behawioralne: unikanie sytuacji wywołujących lęk,

wycofanie się z kontaktów społecznych, zaburzenia
snu, nadmierne picie i zażywanie leków, zaburzenia
łaknienia, często wzrost poziomu agresji, hiperaktyw-
ność lub apatie, utrata zainteresowania otoczeniem
i życiem seksualnym.
Lekarze medycyny zachodniej pojmują stres jako

reakcję organizmu na nagły lub chroniczny stan za-
burzenia równowagi pomiędzy obciążeniami, którym
jesteśmy poddawani, a zasobami energii, siły i odpor-
ności, jakie posiadamy. Znawcy tradycyjnej medycyny
chińskiej i medycyny Dalekiego Wschodu rozumieją
stres jako czynnik wywołujący w mózgu i ciele napię-
cie. To utrzymujące się napięcie powinno być według
nich rozładowane po to, by zarówno mózg, jak i cały
organizm człowieka mógł odpocząć i zregenerować
się. Te sposoby myślenia zawierają optymistyczne
i pozytywne konsekwencje praktyczne co do radzenia
sobie ze stresem. Jeśli bowiem rozumieć stres jako
relację między obciążeniem a zasobami, to wynika
z tego, że możemy wpływać na poziom stresu, nie
tylko ograniczając obciążenia, ale także zwiększając
poziom swoich możliwości radzenia sobie w trudnych
sytuacjach. W związku z powyższym pamiętajmy, że
mamy wpływ na poziom doznawanego stresu, możemy
go kontrolować i na nas spoczywa odpowiedzialność
za jego poziom.

W ostatnich latach na całym świecie, a w szczegól-

ności w krajach wysoko rozwiniętych rośnie liczba osób,
które na skutek różnych czynników przekroczyły stan
równowagi między spalaniem zasobów a możliwością
odnowy. W szybkim tempie rośnie liczba ludzi, którzy
ulegają załamaniu psychicznemu na podłożu stresu.
Jednym z poważnych problemów jest rosnąca liczba
osób, które nie radzą sobie z następstwami przeżytych
ekstremalnych, traumatycznych zdarzeń (PTSD – zespół
stresu pourazowego, o którym pisałyśmy w jednym z po-
przednich artykułów).

Pisałyśmy również, że strażacy − jako osoby bezpo-

średnio ratujące życie ofiar − są narażeni na ciągły
stres związany z ciążącą na nich odpowiedzialnością
za życie i bezpieczeństwo innych ludzi. Kumulujące się

www.wakcji.elamed.pl

48

w akcji

6

/07

Psychologiczne aspekty sytuacji kryzysowych

napięcia i urazy mogą z czasem wpływać na obniże-
nie optymalnego progu funkcjonowania w trudnych
sytuacjach.

Badania

Badania nad skutkami stałej styczności z „drobnymi”
dramatycznymi wydarzeniami wykazały, że istotna
liczba narażonych ratowników wykazuje objawy
charakterystyczne dla zespołu stresu pourazowego.
U niektórych osób reakcje te utrzymują się przez
dłuższy czas. Dla wielu obrazy, dźwięki i zapachy
związane z wypadkiem pozostają na stałe w pamięci.
Dzieje się tak, gdyż wspomnienia te rejestrowane są
w stanie podwyższonej wrażliwości na bodźce zmy-
słowe i są odtwarzane jak nagranie wideo z niezwy-
kle dużą szczegółowością wydarzeń. Osoby te nie są
w stanie streścić tych wydarzeń, lecz odczuwają przy-
mus odtwarzania ich w sposób, w jaki ich doświad-
czyły i pamiętają. Wspomnienia te utrzymują się
przez wiele lat i czę-
sto pochodzą z cza-
sów, kiedy możliwo-
ści uzyskania wspar-
cia psychologicznego
były małe lub żadne.
W takich sytuacjach
naturalnymi reakcja-
mi obronnymi są wy-
parcie, zaprzeczenie
i unikanie. Tego typu
reakcjom sprzyjają kulturowy stereotyp „macho”
(obawa o utratę pracy) oraz brak wiedzy, umiejętno-
ści i wsparcia psychologicznego.

W badaniach polskich strażaków (Dudek B.: Zabu-

rzenia po stresie traumatycznym. GWP, Gdańsk 2003)
stwierdzono, że 86% funkcjonariuszy przeżyło przynajm-
niej jedno wydarzenie traumatyczne. Na szczęście nie
każde uczestnictwo w zdarzeniu traumatycznym kończy
się rozwinięciem PTSD. Wyniki badań wskazują jednak,
że na zaburzenie po stresie traumatycznym cierpi od 5%
do 58% uczestników.

Jednym z wielkich problemów społecznych stało się

również zjawisko wypalenia zawodowego. Zjawisko to
może dotyczyć w sposób pośredni strażaków i wszyst-
kich ratowników.

PSD

Zespół wtórnego stresu pourazowego stosunkowo
niedawno wzbudził zainteresowanie naukowców. Po
raz pierwszy odnotowano to zjawisko u małżonków

weteranów wojennych i bliskich krewnych osób, które
przetrwały holokaust. Dzieje się tak dlatego, że pod-
czas kontaktu z ofiarami słuchają oni wyznań osób
poszkodowanych, którzy doświadczyli traumatycznych
zdarzeń i przemocy. Długotrwałe słuchanie tych histo-
rii może powodować pojawianie się myśli i obrazów
o charakterze traumatycznym.

Na podstawie wywiadów z osobami pracującymi w in-

stytucjach zajmujących się ratowaniem życia i zdrowia,
pracowników szkół, służb medycznych i innych instytucji
socjalnych okazało się, że:
– 40% myślało o swojej pracy z klientami po urazach

bez wyraźnego powodu,

– 22% zgłaszało poczucie wyobcowania,
– 26% opisywało siebie jako zdrętwiałych emocjo-

nalnie,

– 28% miało poczucie skróconej przyszłości,
– 27% zgłaszało skłonność do irytacji i gniewu,
– 28% zgłaszało trudności z koncentracją.

Mimo że wtór ny

stres pourazowy jest
zjawiskiem częstym
wśród tej grupy zawo-
dowej, to nadal świa-
domość istnienia tego
problemu jest wśród
profesjonalistów bar-
dzo mała. Koniecz-
ność radzenia sobie
ze stresem powoduje,

że ludzie szukają sposobów rozładowania napięcia
i rozluźnienia. Istnieją zdrowe i naturalne sposoby ra-
dzenia sobie ze stresem. Napiszemy o tym w następ-
nym artykule.

W przypadku poważniejszych zaburzeń, takich jak

zaburzenia snu, odżywiania się, stanów depresyjnych,
napadowych lęków itp., należy skorzystać z pomocy spe-
cjalistycznej psychologa, lekarza psychiatry lub psycho-
terapeuty. Jest to konieczne także wtedy, gdy człowiek
w sposób szkodliwy radzi sobie ze stresem, szczególnie
gdy nadużywa alkoholu, używa narkotyków, leków czy
innych substancji chemicznych w celu poprawy swego
stanu fizycznego i psychicznego.

Sądzimy, że większość osób, dla których zdrowie i sa-

mopoczucie mają istotną wartość, może skorzystać z róż-
nego rodzaju psychologicznych treningów, warsztatów
czy szkoleń, których celem jest nabywanie umiejętności
radzenia sobie w trudnych sytuacjach, poprawienie re-
lacji z bliskimi osobami czy wreszcie nauka różnych spo-
sobów i technik relaksacyjnych.

‰

W szybkim tempie rośnie liczba ludzi, którzy
ulegają załamaniu psychicznemu na podłożu
stresu. Jednym z poważnych problemów jest
rosnąca liczba osób, które nie radzą sobie
z następstwami przeżytych ekstremalnych,
traumatycznych zdarzeń.