1

Wpływ środowiska rodzinnego na kształtowanie zachowania agresywnego i nieśmiałego.

WPŁYW ŚRODOWISKA RODZINNEGO NA

KSZTAŁTOWANIE ZACHOWANIA AGRESYWNEGO

I NIEŚMIAŁEGO

„ ... Silna, zgodna rodzina jest wspaniałym źródłem wsparcia dla małego
człowieka. Jeśli jednak nie dorównuje temu ideałowi, można niepokoić się o
ewentualny negatywny wpływ na dziecko...”.

1

Atmosfera panująca w domu rodzinnym ma ogromny wpływ na

prawidłowy rozwój społeczny dziecka. Dobry klimat panuje wówczas, gdy
członków rodziny łączą pozytywne więzi emocjonalne takie jak: miłość,
szacunek, wzajemne zaufanie, a stosunki między nimi oparte są na
współdziałaniu i wzajemnej pomocy. Zaburzenia więzi interpersonalnych mogą
natomiast przejawiać się np. : w postaci jawnej agresji w przypadku bójek,
kłótni, okazywaniu sobie wrogości, lub w formie dystansu, który powstaje z
powodu braku uczuć pozytywnych i obojętności uczuciowej. W związku z tym
niewydolność wychowawcza rodziny powoduje główne zachowania dewiacyjne
i zaburzenia wśród dzieci i młodzieży. Głównymi przejawami tych zachowań
są: ucieczki, z domu i wagarowanie, kontakty ze środowiskiem
zdemoralizowanym,

kradzieże,

alkoholizm,

nadużywanie

środków

odurzających, wandalizm, agresja, samouszkodzenia. Wielu badaczy wskazuje
na rodzinę jako główne źródło uwarunkowań zachowań agresywnych. Szukając
przyczyn zaburzeń zachowania w tendencji do agresywnych, impulsywnych,
gwałtownych reakcji, badania potwierdzają, że składały się na nie codzienne
stosunki między rodzicami i dziećmi czy w to postaci nadmiernej troskliwości,
do czego dołącza się chęć dogodzenia wszelkim ich kaprysom, czy też na
odwrót – w postaci całkowitego zaniedbywania dziecka. W pierwszym
przypadku stwarza się dziecku atmosferę cieplarnianą, w drugim – nie okazuje
mu się żadnego zainteresowania. Podobnie dzieci wychowywane przez
odrzucających rodziców sprawiały różne trudności wychowawcze – kłamały,
chodziły na wagary i niechętnie wykonywały obowiązki szkolne. Z drugiej
strony dzieci rodziców, którzy wykazują brak kontroli nad dzieckiem, hojnie

1.S. Turecki, S. Wernick, Jak zrozumieć problemy emocjonalne dziecka, Warszawa 2001.

darząc go przedmiotami i spełniając jego zachcianki, charakteryzowali się
nieposłuszeństwem, beztroską, łatwo wpadały w złość. Z badań socjologicznych

2

wynika, że zarówno nadmierny dystans uczuciowy, jak i nadmierna
koncentracja uczuciowa obojga rodziców na dziecku wpływają niekorzystnie na
rozwój jego ogólnego zachowania przystosowawczego oraz sprzyjają
powstawaniu i rozwojowi takich zaburzeń, jak zachowania gwałtowne i
destruktywne, zachowania buntownicze, antyspołeczne, kradzież i kłamstwa.
Ponadto stwierdzono, że postawa odrzucająca, zarówno matek, jak i ojców,
prowadzi do ogólnych trudności wychowawczych u ich synów. Uwidaczniają
się one w nadmiernej pobudliwości, negatywnym nastawieniu do otoczenia
społecznego. Z kolei postawa ochraniająca rodziców wskazuje na istotne
związki z niektórymi rodzajami zachowań córek; nie wykazano ich natomiast w
odniesieniu do chłopców. Okazało się, ze dziewczęta ochraniane przez rodziców
cechuje nerwowość, agresja i zawziętość.

Badania świadczą o tym, że wrogość, odrzucenie lub silna wręcz zaborcza

miłość, bezwarunkowa akceptacja dziecka przez rodziców sprzyjają
kształtowaniu u niego zachowań agresywnych.

Dziecko, którego domowe życie jest zamknięte w sztywne ramy

autorytetu rodzicielskiego, które w domu nie ma żadnych praw, lecz tylko
obowiązek „bez żadnego sprzeciwu ustępować”, nagromadzony gniew będzie
wyzwalało natychmiast, gdy tylko znajdzie się poza domem i nie będzie
odczuwało grożącej mu bezpośrednio kary. Wyniki badań wskazują, że
wychowanie dziecka w atmosferze wysokich wymagań wiąże się negatywnie z
jego funkcjonowaniem społecznym. Postawa wymagająca rodziców sprzyja
pojawieniu się w zachowaniu dziewcząt i chłopców negatywnego nastawienia
do otoczenia społecznego, przyczynia się do ich konfliktowego współżycia w
społeczności szkolnej.

Badając

zachowania

agresywne

w

kontekście

środowiska

wychowawczego, badania dowodzą, że w rodzinach dzieci agresywnych
stosowanie kar było zjawiskiem częstszym niż nagradzanie. Ponadto osoby,
które ujawniły postawę agresywną, były kłótliwe, aroganckie, nie umiały
współżyć z innymi, często ich oskarżały i źle oceniały, rekrutowały się z tych,
które przeszły surowe, pełne kar wychowanie w rodzinie. W rodzinach dzieci
agresywnych występowało między rodzicami a dzieckiem zerwanie pozytywnej
więzi uczuciowej. Rodzice byli w stosunku do niego nastawieni zazwyczaj
wrogo i odrzucająco, okazywali mu niewiele miłość.

Kształtowanie się osobowości agresywnej jest również konsekwencją

wpływu określonych cech osobowości matki i ojca, oraz postaw
wychowawczych rodziców. Wyróżnia się następujące typy osobowości matek i
ojców, które przyczyniają się do negatywnego funkcjonowania emocjonalnego
dziecka:

Matka autokratyczna - wymaga od dziecka bezwzględnego posłuszeństwa i
podporządkowania się jej woli. Nieustannie steruje dzieckiem, hamując jego

3

samodzielność. Dziecko boi się matki, czuje się od niej zależne. Każde
niepowodzenie może wywołać u dziecka zagrożenie.

Matka pedantyczna - jest drobiazgowa, nieustępliwa, narzuca dziecku zbyt
wysokie wymagania. Dziecko, które nie może sprostać tym wymaganiom,
narażone jest na utratę jej miłości. W związku z tym każde niezaspokojenie
oczekiwań matki może być bardzo silnym przeżyciem dla dziecka.

Matka lękliwa - jest nadmiernie skrupulatna i opiekuńcza. Rozwiązuje za
dziecko wszystkie problemy, nie doceniając jego możliwości, co bardzo
utrudnia usamodzielnienie się dziecka.

Matka niezrównoważona - inaczej nerwowa, często przemęczona pracą, nie
znajduje czasu dla siebie i rodziny. Jest wybuchowa, zmienna i drażliwa.

Matka nie kochająca - nie troszczy się o dziecko. Pod byle pretekstem pozbywa
się go do krewnych, często je bije i upokarza. Nie poświęca czasu na zabawę
oraz nie pomaga i nie interesuje się postępami dziecka w nauce. Dziecko czuje
się odrzucone, nieszczęśliwe, i pozbawione poczucia bezpieczeństwa.

Matka nieszczęśliwa - to kobieta na ogół rozczarowana pożyciem małżeńskim.
Jest smutna i zgorzkniała. Czasem przelewa wszystkie uczucia na dziecko,
stając się nadmiernie opiekuńcza. Czasem jednak odrzuca dziecko zwłaszcza
gdy jest podobne do ojca. W ten sposób działa niekorzystnie na wrażliwość
emocjonalną dziecka.

Niektóre z omawianych typów mogą występować równocześnie, np.: matka
autokratyczna bywa jednocześnie nie kochająca czy agresywna.

Wśród typów ojców, którzy przyczyniają się do negatywnego funkcjonowania
dziecka, są:

Ojciec nieobecny - jest to osoba mało stanowcza, bierna. Autorytet jego
sprowadza się do minimum. Może to powodować brak zainteresowania
sprawami dziecka lub dominującą rolę matki.

Ojciec rygorystyczny - nadmiernie egzekwuje wymagania stawiane dziecku, bez
uwzględniania jego możliwości. Dziecko staje się wówczas nadmiernie
nerwowe i pobudliwe, lub zahamowane, skłonne do stanów lękowych.

Ojciec „groźny” -Z taką postawą mamy często do czynienia w rodzinach
alkoholików. Bywa, że ojcowie ci tają wrogość i nienawiść do własnych dzieci.

4

Z typami osobowości matek i ojców wiążą się postawy rodzicielskie, będące
ważnymi elementami w procesie wychowania, jak i kształtowania agresji.

Do postaw prawidłowych wychowawczo zaliczamy:

- akceptację

- współdziałanie

- uznawanie swobody

- aktywność

- poszanowanie praw dziecka

Do postaw niewłaściwych zaliczamy:

- odrzucenie

- unikanie kontaktu z dzieckiem

- nadmierne ochranianie

- stawianie nadmiernych wymagań

Reasumując, postawy rodzicielskie wpływają na pozycję dziecka w

rodzinie. Dziecko odtrącone, czuje się niepotrzebne, czasem walczy o swoją
pozycję, lub zwraca na siebie uwagę złym zachowaniem, choć nie
akceptowanym przez rodziców ale powodującym, że staje się ośrodkiem
zainteresowania. Wielu psychologów jest zgodnych co do tego, że odtrącenie
dziecka rodzi agresję, nieposłuszeństwo lub lękliwość, co warunkuje trudności
zaspokajania potrzeby akceptacji w środowisku poza rodzinnym. Unikanie
kontaktu z dzieckiem powoduje, że staje się ono uczuciowo niestałe, nieufne,
bojaźliwe lub agresywne. Dziecko niezdolne jest do wytrwałości i koncentracji.
Często popada w konflikty ze szkołą, w której czuje się niepotrzebne, podobnie
jak i w domu. Na dziecku rodziców nadmiernie ochraniających, skupia się
uwaga wszystkich. Jego potrzeby dominują nad potrzebami innych, wszyscy mu
służą. Takie postępowanie rodziców opóźnia osiągnięcie przez dziecko
dojrzałości emocjonalnej i społecznej, co może przyczyniać się do złego
przystosowania dziecka w środowisku szkolnym. Nadmierne wymagania
stawiane dziecku i nieliczenie się z jego możliwościami sprzyja kształtowaniu
się takich cech jak: brak wiary we własne siły, brak zdolności do koncentracji i
podatność na frustracje.

5

Omówione postawy rodzicielskie mają wpływ na rozwój pewnych cech
osobowości, od których zależy zaspokojenie lub frustracja potrzeb
psychospołecznych dziecka. Rodzice o właściwych postawach wychowawczych
zaspokajają spontaniczne potrzeby dziecka. Rodzina oddziaływuje na jednostkę
najdłużej, często przez całe życie. Wraz z wiekiem dziecka, niektóre jej funkcje
przejmują stopniowo inne środowiska wychowawcze oraz instytucje opiekuńcze
i kształcące. Jednak za opiekę nad dzieckiem, wychowanie i prawidłowy rozwój
odpowiedzialni są przede wszystkim rodzice.

Środowisko rodzinne wpływa również na proces kształtowania

nieśmiałości. Niewłaściwe stosunki uczuciowe w rodzinie, brak zainteresowania
emocjonalnego ze strony rodziców, postawa odrzucająca lub silna, wręcz
zaborcza miłość, bezwarunkowa akceptacja dziecka są ważnym czynnikiem
powodującym rozwój zachowania nieśmiałego. Odrzucenie, zaniedbanie lub
nadmierne ochranianie ze strony rodziców współwystępuje z kształtowaniem się
u córek i synów zachowań wycofujących, unikających kontaktów z grupą
rówieśniczą, nieśmiałych. Odtrącająca postawa rodziców wobec dziecka lub
nadmierne ochranianie opóźnia u niego osiągnięcie dojrzałości emocjonalnej i
społecznej, kształtuje bierność, brak inicjatywy, ustępliwość i trudność w
przystosowaniu się wynikające z zahamowania. Nieśmiałość może wynikać z
tego, że dziecko w dzieciństwie spotkało się z niewłaściwym stosunkiem
otoczenia, tj. rodziców, nauczycieli, rodzeństwa, kolegów; zamiast oczekiwanej
miłości – obojętność, stałe podkreślanie wad, niedocenianie zalet,
niesprawiedliwe ocenianie pracy, wysiłków – albo przesadna troska, tłumienie
samodzielności. Powstawaniu zachowania nieśmiałego sprzyjają małe
wymagania rodziców wobec dziecka oraz ich specyficzne rodzaje, a mianowicie
nie pobudzające aktywności i samodzielności dziecka – bezwzględne
posłuszeństwo, konieczność zwierzania się rodzicom ze wszystkich „swoich
spraw”, wymagania nie wykraczające poza zajmowanie się jedynie swoją osobą,
na przykład wymóg dbania o wygląd ubrania, utrzymywania porządku w swoich
rzeczach i książkach oraz szeroko stosowane ograniczenia samodzielności i
aktywności dziecka we wszystkich jego działaniach. Nieśmiałość może być
spowodowana również zbytnim ograniczeniem przez rodziców aktywności
dziecka, wskutek czego nie przejawia ono inicjatywy oraz nie ma należycie
ukształtowanych nawyków samodzielnego działania. Rodzice wyręczają
dziecko, wykonując za nie różne czynności z zakresu samoobsług. Po
rozpoczęciu nauki szkolnej rodzice rozwiązują za nie zadania domowe.
Utrudniają mu lub wręcz zabraniają nawiązywania kontaktów zabawowych z
rówieśnikami, obawiając się, że wpłyną niekorzystnie na jego zachowanie.

Na podstawie dotychczasowych rozważań można stwierdzić, iż nie-

śmiałość generuje się w tych przypadkach, w których wymagania stawiane
dzieciom przez rodziców są bardzo wysokie lub bardzo niskie.

6

Nie bez znaczenia dla kształtowania nieśmiałości są techniki dyscypliny
wychowawczej, stosowane przez rodziców w celu egzekwowania wymagań,
zakazów i w ogóle kierowania postępowaniem swych dzieci. Analizując
postawy wychowawcze rodziców, których dzieci przejawiały nieprawidłowe
postawy społeczne, stwierdza się, że bardzo wyraźne powiązania występują
między wychowaniem nadmiernie surowym a biernością społeczną. U dzieci
karanych surowo za drobne przewinienia wytwarza się lękliwość i brak
pewności siebie, co wpływa hamująco na ich aktywność życiową. Badania
wykazały, że u dzieci surowo traktowanych przez rodziców zaburzenia w
dziedzinie emocjonalnej, przejawiały się w lękach, przygnębieniu i
pobudliwości uczuciowej. Zaburzenia te są przenoszone do szkoły i ujawniają
się w postaci bierności społecznej, nieufności wobec nauczycieli i kolegów oraz
lęku przed odpowiedzią. W świetle tych danych wydaje się, iż istnieje związek
między stosowaniem w treningu wychowawczym technik podkreślania mocy a
kształtowaniem się zachowania nieśmiałego. Badania określające układ
podstawowych elementów składowych sytuacji wychowawczej w rodzinie
(charakter stosunku emocjonalnego, poziom wymagań i rodzaj sankcji)
sprzyjający rozwojowi nieśmiałości u dzieci wykazały, że dzieci nieśmiałe
pochodzą często z rodzin, które okazują dziecku mało uczucia, stawiają bardzo
wysokie wymagania i karzą dotkliwie za nie dość dokładne wywiązanie się z
zadań. Nie zawsze te wymagania i zadania dostosowane są do wieku. Na
każdym kroku dziecko ponosi porażki, co utwierdza je w przekonaniu, że brak
mu umiejętności i zalet, które mają rówieśnicy. Stan ten pogłębia upokarzające
dla dziecka porównanie go z innymi dziećmi, zdaniem rodziców bardziej
udanymi.

Reasumując dziecko w rodzinie jest osobą a nie rzeczą, podmiotem a nie

przedmiotem, celem a nie środkiem. Prawidłowy rozwój dziecka wymaga
przede wszystkim wzajemnej miłości. Jan Paweł II powiada : „dzieci kochają
rodziców, choć niekiedy mają trudności w wyrażaniu swojej miłości” /Homilia
31 05 1982/. Wymaga to także sprawiedliwości. Dzieci, doznając od rodziców
krzywdy, odczuwają to szczególnie boleśnie, nieraz nawet do końca życia.
Wymaga to wreszcie życzliwości, która przyczynia się do pogłębiania więzi
emocjonalnej w rodzinie. Jak widać, ekspresja osobowości polega na tworzeniu
takiej atmosfery w rodzinie, aby dziecko mogło zaktualizować całą
potencjalność swej natury i stać się pełnowartościowym człowiekiem, wolnym i
odpowiedzialnym, odpowiednio przygotowanym do wykonywania ról w życiu.

Opracowała: Jolanta Śliżewska

7

Bibliografia:

1. Aronson E., Człowiek – istota społeczna, Warszawa 1995.
2. Borecka – Biernat D., Zachowanie agresywne i nieśmiałe młodzieży w

sytuacji ekspozycji społecznej, Wrocław 1998.

3. Danilewska J., Agresja u dzieci, Warszawa 2002.
4. Frączek A., Zumkley H., Socjalizacja a agresja, Warszawa 1992.
5. Frączek

A., O agresji uczniowskiej. Problemy Opiekuńczo-

Wychowawcze 2002, nr 1.

6. Grochulska J., Agresja u dzieci, Warszawa 1992.
7. Markocki Z., Wpływ sytuacji rodzinnej na przestępczość nieletnich w

Przemoc dzieci i młodzieży, pod red. J.Papieża, A.,Płukisa, Toruń 2000.

8. Ranschburg J., Lęk, gniew, agresja, Warszawa 1980.
9. Zimbardo P.G., Psychologia i życie, Warszawa 1994.