uplementacji kwasu dokozaheksaenowego i innych kwasow tluszczowych omega 3 w populacji kobiet ciezarnych karmiacych piersia oraz niemowlat i dzieci do lat 3[1]

729

www.standardy.pl/

pediatria

standardy medyczne/

pediatria

2010

t. 7

729–736

standardy medyczne

Stanowisko grupy ekspertów

w sprawie suplementacji kwasu

dokozaheksaenowego i innych

kwasów tłuszczowych omega-3

w populacji kobiet ciężarnych,

karmiących piersią oraz niemowląt

i dzieci do lat 3

Position paper of the expert group on DHA and other omega-3

fatty acid supplementation in pregnant and lactating women,

infants and children up to 3 years of age

prof. Krzysztof Czajkowski

kierownik II Katedry i Kliniki Położnictwa
i Ginekologii WUM, Warszawa, Szpital
Kliniczny im. ks. Anny Mazowieckiej

prof. Mieczysława

Czerwionka-Szaflarska

konsultant wojewódzki w dziedzinie pediatrii

prof. Jadwiga Charzewska

kierownik Zakładu Epidemiologii i Norm
Żywienia IŻŻ

prof. Alicja Chybicka

prezes Polskiego Towarzystwa
Pediatrycznego

prof. Anna Dobrzańska

konsultant krajowy w dziedzinie pediatrii

dr Dariusz Gruszfeld

koordynator projektu badawczego UE
NUTRIMENTHE

prof. Jacek R. Imiela

konsultant krajowy w dziedzinie chorób
wewnętrznych

doc. Teresa Jackowska

przewodnicząca Oddziału Warszawskiego
PTP; kierownik Kliniki Pediatrii CMKP

prof. ewa Helwich

konsultant krajowy w dziedzinie neonatologii

prof. Maciej Kaczmarski

konsultant wojewódzki w dziedzinie pediatrii

prof. Ryszard Poręba

prezes Polskiego Towarzystwa
Ginekologicznego

prof. Janusz B. Książyk

kierownik Kliniki Pediatrii i Żywienia IPCZD

prof. Ryszard Lauterbach

kierownik Kliniki Neonatologii CMUJ w
Krakowie

prof. Witold Lukas

konsultant krajowy w dziedzinie medycyny
rodzinnej

dr Hanna Mojska

kierownik Pracowni Bezpieczeństwa
Chemicznego Żywności IŻŻ

prof. Andrzej Milanowski

kierownik Kliniki Pediatrii Instytutu Matki
i Dziecka

prof. Stanisław Radowicki

konsultant krajowy w dziedzinie
położnictwa i ginekologii

prof. Józef Ryżko

kierownik Kliniki Gastroenterologii,
Hepatologii i Immunologii IPCZD

prof. nadzw. Piotr Socha

kierownik Oddziału Gastroenterologii,
Hepatologii IPCZD
prezes Polskiego Towarzystwa
Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia
Dzieci

prof. Hanna Szajewska

kierownik Kliniki Pediatrii WUM, sekretarz
ESPGHAN

prof. Jerzy Szczapa

prezes Polskiego Towarzystwa
Neonatologicznego

prof. Jarosław Walkowiak

Uniwersytet Medyczny w Poznaniu,
I Katedra Pediatrii; kierownik Pracowni
Analityki Klinicznej i Badań Czynnościowych
Przewodu Pokarmowego

doc. Halina Weker

kierownik Zakładu Żywienia IMiDz

standardy medyczne/

pediatria

2010

t. 7

729–736

standardy medyczne

730

www.standardy.pl/

pediatria

Wprowadzenie

Podstawowym źródłem składników odżywczych po‑
winna być właściwie zbilansowana dieta. W sytuacji,
gdy z różnych przyczyn codzienna dieta nie pokrywa
zapotrzebowania na podstawowe składniki odżyw‑
cze można rozważyć stosowanie suplementacji. Su‑
plement diety to środek spożywczy, którego celem
jest uzupełnienie normalnej diety. Jest on skoncen‑
trowanym źródłem witamin lub składników mine‑
ralnych lub innych substancji wykazujących efekt
odżywczy lub inny fizjologiczny, pojedynczych lub
złożonych, wprowadzany do obrotu w formie umoż‑
liwiającej dawkowanie, w postaci: kapsułek, tabletek,
drażetek i w innych podobnych postaciach, saszetek
z proszkiem, ampułek z płynem, butelek z kroplo‑
mierzem i w innych podobnych postaciach płynów
i proszków

. Przez suplementację diety rozumiemy

również jej wzbogacanie, tzn. dodawanie do środków
spożywczych jednego lub kilku składników odżyw‑
czych, niezależnie od tego, czy naturalnie występują
one w tym środku spożywczym czy nie, w celu zapo‑
biegania niedoborom lub korygowania niedoborów
tych składników odżywczych w całych populacjach
lub określonych grupach ludności (zgodnie z poniżej
przywołanymi regulacjami).

W Polsce suplementy diety to produkty spożywcze

podlegające następującym regulacjom prawnym:

Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o Bezpieczeń‑
stwie Żywności i Żywienia (Dz U Nr 171, poz. 1225);

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 9 paź‑
dziernika 2007 r. w sprawie składu oraz oznako‑
wania suplementów diety;

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 17 paź‑
dziernika 2007 r. w sprawie środków spożywczych
specjalnego przeznaczenia żywieniowego;

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 18
września 2008 r. w sprawie dozwolonych substan‑
cji dodatkowych, z dnia 4 września 2008 r.
Kwasy tłuszczowe omega‑3 są niezbędnymi skład‑

nikami diety. Spośród nich kwas αlinolenowy (ALA
– alpha-linoleic acid) nie jest syntetyzowany przez
organizm ludzki i uważany jest za prekursora po‑

zostałych kwasów z tej rodziny, przede wszystkim
długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów
tłuszczowych (LC‑PUFA – long chain polyunsatura-
ted fatty acids

), w tym kwasów dokozaheksaenowego

(DHA – docosahexaenoic acid) i eikozapentaenowe‑
go (EPA – eicosapentaenoic acid). Podstawowym
źródłem EPA i DHA są ryby morskie, olej rybi oraz
owoce morza. Kwasy omega‑3 posiadają właściwo‑
ści przeciwzapalne, zapobiegają miażdżycy naczyń
krwionośnych i dlatego znalazły zastosowanie w za‑
pobieganiu chorobom sercowo‑naczyniowym, zespo‑
łowi metabolicznemu oraz przewlekłym chorobom
zapalnym

2, 3, 4, 5

. Zasadnicze znaczenie ma również

zapewnienie właściwej podaży kwasów omega‑3
w okresie ciąży, laktacji, a także w wieku rozwojo‑
wym. Szczególnie istotne w tym okresie jest zaopa‑
trzenie organizmu rozwijającego się płodu i dziecka
w kwas dokozaheksaenowy, który w dużych ilościach
odkłada się w rozwijającym się ośrodkowym ukła‑
dzie nerwowym

Polska należy do krajów szczególnie zagrożonych

niedoborem kwasów tłuszczowych długołańcucho‑
wych omega‑3. Wyniki Wieloośrodkowego Ogólnopol‑
skiego Badania Stanu Zdrowia Ludności (WOBASZ)

pokazują, że spożycie ryb w populacji polskiej jest
niedostateczne. Przeciętna dzienna konsumpcja ryb
w grupie mężczyzn wynosiła średnio 16 g (przy za‑
lecanym spożyciu 35 g). Jedynie u mężczyzn w woje‑
wództwach kujawsko‑pomorskim, warmińsko‑ma‑
zurskim i zachodniopomorskim spożycie ryb było
powyżej wartości zalecanej. U kobiet, we wszystkich
województwach, spożycie ryb było poniżej zalecanej
wartości i wynosiło 15 g (zalecane 30 g).

Z ogólnopolskich badań sposobu żywienia

wyni‑

ka, że spożycie DHA w grupie kobiet w wieku 19–30 lat
wynosiło 110 mg, a u kobiet w wieku 31–50 lat – 120 mg.
Codzienna dieta nie pokrywała zatem zalecanych
przez Instytut Żywności i Żywienia 200 mg LC‑PUFA
n‑3 na dobę dla wszystkich grup wiekowych

Wzbogacanie diety w kwasy tłuszczowe omega‑3

powinno opierać się na propagowaniu spożycia ryb.
W przypadku kobiet ciężarnych, karmiących i ma‑

Słowa kluczowe:

kwas dokozaheksaenowy

długołańcuchowe

wielonienasycone kwasy tłuszczowe

rozwój

psychoruchowy

porody przedwczesne

depresja

infekcje

alergia

Key words:

docosahexaenoic acid

long-chain polyunsaturated

fatty acids

psychomotor development

premature

birth

depression

infection

allergy

731

www.standardy.pl/

pediatria

standardy medyczne/

pediatria

2010

t. 7

729–736

standardy medyczne

łych dzieci należy szczególnie zwracać uwagę na ja‑
kość produktów rybnych w żywieniu. Alternatywnie
należy podawać odpowiednie suplementy. Powinny
one być dobierane ze względu na dawkę i jakość
DHA. Skuteczność kliniczną (profilaktyka chorób
i stymulacja rozwoju) wykazują wyłącznie preparaty
kwasów tłuszczowych długołańcuchowych szeregu
omega‑3, a nie ich prekursor ALA zawarty w olejach
roślinnych. Konwersja ALA do długołańcuchowych
pochodnych jest niewielka, co może tłumaczyć brak
widocznych efektów takiej suplementacji.

Cel

Celem Grupy Ekspertów jest przedstawienie zaleceń
dotyczących właściwej podaży kwasów tłuszczowych
omega‑3, wśród których istotnymi zagadnieniami są:

właściwy bilans w diecie;

dodatkowa podaż w postaci suplementów;

bezpieczeństwo.

Metodyka

Stanowisko Polskiej Grupy Ekspertów zostało opra‑
cowane na podstawie dostępnych systematycznych
przeglądów piśmiennictwa, stanowisk ekspertów,
rekomendacji innych towarzystw naukowych lub
grup ekspertów. Przeprowadzono również dodatko‑
wą analizę publikacji, z uwzględnieniem szczególnej
sytuacji populacji polskiej.

Kobiety w ciąży i matki karmiące

zalecenIe

Kobiety w ciąży i karmiące powinny otrzymywać
suplementację min. 200 mg DHA dziennie, jednak
w przypadku małego spożycia ryb należy uwzględnić
suplementację wyższą, np. 400–600 mg DHA dzien‑
nie. Stosowano znacznie wyższe dawki i wykazano
ich bezpieczeństwo, do 1 g DHA na dobę i 2,7 g oleju
rybiego na dobę.

UzasadnIenIe

Zaleca się dodatkową suplementację jedynie DHA,
gdyż dodatkowa podaż tego kwasu z rodziny omega‑3
zwiększa osoczowe stężenie tego składnika we krwi
pępowinowej (nie zwiększa się stężenie EPA pomimo
dodatkowej podaży). Zgodnie ze stanowiskiem eks‑
pertów

, w celu zapewnienia prawidłowych zasobów

DHA w organizmie matki i zapewnienia prawidłowej
dystrybucji DHA do płodu, kobiety w ciąży powinny
otrzymywać suplementację 100–200 mg DHA dzien‑

nie dodatkowo do zalecanego spożycia dla całej po‑
pulacji

. W większości badań oceniających efekty

suplementacji kobiet ciężarnych i karmiących sto‑
sowano wyższe dawki suplementu

12, 13,

14, 15

. Oceniano

w nich suplementację dodatkową, poza codziennym
spożyciem (np. ryb), w populacjach, w których spo‑
życie podstawowe ryb jest wyższe niż w populacji
polskiej. Tym bardziej w przypadku mniejszego spo‑
życia ryb należy postulować istotnie wyższe dawki
suplementu. Np. we Francji zaleca się podaż 500 mg
EPA+DHA dziennie

Metaanaliza badań z randomizacją wykazała,

że stosowanie przez kobiety ciężarne LC-PUFA nie-
znacznie przedłużało czas trwania ciąży.

W obu

grupach podobne były natomiast: odsetek porodów
przedwczesnych (<37. tyg. ciąży), odsetek noworod‑
ków urodzonych z małą masą ciała (<2500 g) oraz
odsetek ciężarnych, u których stwierdzono stan
przedrzucawkowy lub rzucawkę. Stwierdzono rów‑
nież podobną urodzeniową masę ciała oraz długość
ciała. Jedynie obwód głowy był statystycznie istot‑
nie większy w grupie, w której stosowano LC‑PUFA:
Znaczenie kliniczne niewielkich stwierdzanych róż-
nic nie jest jasne

. Ostatnio opublikowano wyniki

dużego badania z randomizacją przeprowadzonego
przez Makrides i wsp. na grupie 2399 kobiet ciężar-
nych, w którym oceniano efekt suplementacji 800 mg
DHA dziennie. W badaniu wykazano redukcję liczby
porodów przedwczesnych (<34. tyg. ciąży) w grupie
suplementowanej, a wzrost masy urodzeniowej ciała
wiązano głównie z późniejszym porodem.

Wyniki przeglądu systematycznego badań z ran‑

domizacją sugerują brak istotnego wpływu suple‑
mentacji LC‑PUFA w trakcie ciąży i/lub laktacji
na rozwój psychoruchowy oraz na rozwój narządu
wzroku dzieci urodzonych o czasie

. Podobnie praca

Makrides i wsp. nie wykazała wpływu suplementa‑
cji DHA u kobiet ciężarnych na funkcje poznawcze
i umiejętności językowe ich dzieci.

Wpływ na ryzyko depresji ciężarnych i poporodo‑

wej został oceniony wcześniej w małych badaniach
obserwacyjnych i interwencyjnych

19, 20, 21

. Rozbieżne

wyniki nie pozwalały na wyciągnięcie jednoznacz‑
nych wniosków. Praca Makrides i wsp. nie wykaza‑
ła wpływu suplementacji DHA u kobiet ciężarnych
na częstość depresji poporodowej.

Sugeruje się, że w przypadku kobiet ciężarnych

korzystny jest wpływ suplementacji kwasami ome‑
ga‑3 (2,7 g kwasów omega‑3/dobę) na ryzyko rozwoju

standardy medyczne/

pediatria

2010

t. 7

729–736

standardy medyczne

732

www.standardy.pl/

pediatria

alergii u dzieci w wieku późniejszym. W jednym ba‑
daniu z randomizacją i odległą obserwacją efektów
suplementacji (po 16 latach) wykazano spadek często‑
ści astmy oskrzelowej w grupie suplementowanej

Ostatecznie biorąc pod uwagę podstawowe zapo‑

trzebowanie na kwasy tłuszczowe omega‑3, wydaje
się, że minimalne spożycie DHA powinno wynosić
200 mg, sugeruje się natomiast wyższe spożycie
kwasów omega‑3. Stosowano znacznie wyższe dawki
i wykazano ich bezpieczeństwo, do 1 g DHA na dobę
i 2,7 g oleju rybiego na dobę.

Niemowlęta

zalecenIe

Suplementacja DHA w przypadku niemowląt może
być korzystna wtedy, gdy spożycie DHA z pokarmem
jest niewystarczające.

Zespół ekspertów przyjmuje aktualne (grudzień

2006) wytyczne Dyrektywy Unii Europejskiej doty‑
czące zasad suplementacji LC‑PUFA w mleku mody‑
fikowanym dla niemowląt. Zgodnie z nimi:

zawartość LC‑PUFA szeregu n‑3 nie powinna
przekraczać 1% całkowitej ilości kwasów tłusz‑
czowych;

zawartość LC‑PUFA szeregu n‑6 nie powinna
przekraczać 2% kwasów tłuszczowych;

zawartość EPA powinna być mniejsza niż DHA,
a zawartość DHA nie powinna być większa niż
zawartość LC‑PUFA typu n‑6.
Nie zaleca się dodatkowej suplementacji DHA die‑

ty niemowląt karmionych piersią.

UzasadnIenIe

Coraz więcej badań potwierdza korzystne efekty
przedłużonej suplementacji DHA wprowadzanej po‑
wyżej 6. tyg.ż. lub 4. m.ż. i podawanej do końca 1. r.ż.,
a zatem przekraczającej okres uznawany za szcze‑
gólnie krytyczny dla rozwoju ośrodkowego układu
nerwowego (do 4. m.ż.)

23, 24

. Ocenianymi efektami

suplementacji DHA były: ostrość widzenia (dojrzewa‑
nie ostrości widzenia), rozwój psychoruchowy i roz‑
wój fizyczny oraz częstość infekcji.

W metaanalizie badań z randomizacją

(Co-

chrane Review

) nie stwierdzono, aby suplementacja

LC‑PUFA korzystnie wpływała na poprawę ostrości
widzenia lub przyspieszenie rozwoju psychorucho‑
wego. Jednocześnie wskazano na bezpieczeństwo
takiej suplementacji. Zwraca uwagę różnorodność
metodyki badań: różne dawki suplementu, metody

oceny skuteczności działania, czas suplementacji
i wreszcie wiek oceny efektów suplementu. Szcze‑
gólne uwagi krytyczne należy zgłosić do metod oceny
rozwoju psychoruchowego, które w znacznej części
wykorzystywały testy używane przez neurologów
do wykrywania istotnych zaburzeń neurorozwojo‑
wych (np. skala Bayley), a nie dyskretnych i oczeki‑
wanych przy suplementacji zmian tempa rozwoju.

Należy również zwrócić uwagę na badania, w któ‑

rych stosowano wyższą dawkę suplementacji DHA
(min. 0,3% wszystkich kwasów tłuszczowych). Przy
takiej dawce suplementacji uzyskiwano korzystne
efekty w postaci poprawy ostrości widzenia. Dlatego
European Food Safety Authority

(EFSA) w swojej opi‑

nii na temat oświadczeń zdrowotnych suplementacji
DHA wskazała na korzystny efekt tej suplementacji
w wyższych dawkach (około 0,3%) na dojrzewanie
ostrości widzenia w 1. r.ż.

Wyniki dwóch niedawno opublikowanych badań

z randomizacją sugerują, że suplementacja mleka mo‑
dyfikowanego DHA i AA zmniejsza ryzyko infekcji

27, 28

Ponadto można obecnie stwierdzić, że w trakcie

karmienia naturalnego lub mlekiem modyfikowa‑
nym dla niemowląt nie istnieje potrzeba niezależne‑
go podawania suplementu DHA.

Jeżeli hydrolizaty białka serwatki lub kazeiny

o znacznym stopniu hydrolizy nie zawierają w swym
składzie DHA, należy rozważyć odpowiednią podaż
DHA.

Niemowlęta urodzone przedwcześnie

zalecenIe

Korzystna i bezpieczna jest suplementacja DHA mie‑
szanek dla niemowląt urodzonych przedwcześnie, jed‑
nak nie ustalono optymalnych dawek suplementacji.

UzasadnIenIe

Dzieci urodzone przedwcześnie są szczególnie za‑
grożone niedoborem kwasu DHA. Wynika to prze‑
de wszystkim ze znacznego skrócenia w ich rozwo‑
ju wewnątrzmacicznym trzeciego trymestru ciąży,
w którym to okresie transport DHA przez łożysko
jest najbardziej efektywny.

Systematyczny przegląd piśmiennictwa badań

z randomizacją (Cochrane Review) pozwala na krytycz‑
ną ocenę efektów suplementacji LC‑PUFA u wcześnia‑
ków. Podobnie jednak, jak w przypadku badań u dzieci
urodzonych o czasie, analizowane badania różniły się
dawką suplementu, stopniem wcześniactwa i parame‑

733

www.standardy.pl/

pediatria

standardy medyczne/

pediatria

2010

t. 7

729–736

standardy medyczne

trami pomiarowymi. Wskazano na bezpieczeństwo tak
stosowanej suplementacji

. Ostatnie dane pochodzą‑

ce z piśmiennictwa sugerują konieczność znacznego
zwiększenia zawartości DHA w mleku modyfikowa‑
nym do wartości co najmniej 1,5% składu wszystkich
kwasów tłuszczowych, w celu osiągnięcia korzystnego
wpływu na rozwój psychoruchowy

Dzieci do 3. r.ż.

zalecenIe

Zalecane spożycie kwasów tłuszczowych omega‑3
wynosi 150–200 mg na dobę. U dzieci, które nie spo‑
żywają regularnie ryb należy uwzględnić suplemen‑
tację tych kwasów.

UzasadnIenIe

Ta grupa wiekowa dzieci jest szczególna, gdyż stop‑
niowo dieta niemowlęcia zostaje zastąpiona dietą
człowieka dorosłego. Niestety w diecie małych dzieci
zazwyczaj nie występują produkty będące bogatym
źródłem kwasów tłuszczowych omega‑3, gdyż zwy‑
czajowo spożycie ryb jest niskie.

Z ogólnopolskich badań sposobu żywienia wyni‑

ka, że spożycie DHA w grupie dzieci w wieku 1–3 lata
wynosi przeciętnie (mediana) 10 mg/dzień (chłopcy
– 9 mg, dziewczynki – 11 mg).

Zalecenia suplementacji mogą odnosić się głównie

do kalkulowanego zapotrzebowania żywieniowego
na te kwasy. Zalecenia dotyczące spożycia LC‑PUFA
n‑3 w Europie wynoszą: dla dzieci w wieku od 7 do 24
miesięcy – 100 mg DHA dziennie, a dla dzieci od 2.
r.ż. do 18 lat – 250 mg EPA+DHA dziennie. Ponadto
analizowano wpływ suplementacji kwasów omega‑3
na rozwój dziecka i ryzyko chorób – ocenie poddano
rozwój psychoruchowy, ryzyko miażdżycy i infekcji
dróg oddechowych.

Nie publikowano badań oceniających wpływ póź‑

nej suplementacji DHA na rozwój psychoruchowy
w populacji dzieci powyżej 1. r.ż.

Pośrednio można wskazywać na potencjalne korzy‑

ści suplementacji kwasami długołańcuchowymi ome‑
ga‑3 w zakresie profilaktyki chorób związanych z ze‑
społem metabolicznym i ryzykiem miażdżycy poprzez
przeniesienie obserwacji i wyników badań prowadzo‑
nych u osób dorosłych. Wobec danych o wczesnym
początku procesów miadżycowych (od pierwszych lat
życia), należy brać pod uwagę potencjalne korzyści
spożycia kwasów omega‑3 przez dzieci mimo braku
odpowiednich badań w tej grupie wiekowej.

Ostatnio zwraca się uwagę na inne działania kwa‑

sów omega‑3, w tym korzystny wpływ na częstość
infekcji. U dzieci w wieku 18–36 miesięcy, otrzymu‑
jących w suplementacji 130 mg DHA dziennie (bada‑
nie z randomizacją), stwierdzano mniej infekcji dróg
oddechowych

Bezpieczeństwo suplementacji kwasów

omega-3

Ważne jest zapewnienie wysokiej jakości źródła
DHA, bez ryzyka zanieczyszczenia metalami cięż‑
kimi, dioksynami oraz polichlorowanymi bifenylami
(PCB), które mogą być szkodliwe dla płodu. Źród‑
łem kwasów omega‑3 mogą być produkty spożywcze
(ryby) lub suplementy diety.

ryby

Najlepszym źródłem długołańcuchowych kwasów
omega‑3 w diecie są tłuste ryby morskie, które spo‑
żywane w ilości 1–2 porcji na tydzień pokrywają za‑
potrzebowanie na LC‑PUFA n‑3. Jednak ze względu
na istniejące obecnie ryzyko zanieczyszczeń ryb mor‑
skich metylortęcią i dioksynami, w przypadku ko‑
biet planujących ciążę, kobiet ciężarnych, matek kar‑
miących piersią i małych dzieci należy ze szczególną
uwagą wybierać odpowiednie gatunki ryb (przewaga
ryb z akwenów naturalnych nad hodowlanymi, ogra‑
niczenie spożycia ryb drapieżnych)

32, 33

Wysoka zawartość dioksyn w wędzonych bałty‑

ckich łososiach i wędzonych szprotkach, a metali
ciężkich – w wędzonym śledziu, przy najmniejszym
poziomie zanieczyszczeń w wędzonym hodowlanym
łososiu norweskim

, może być wskazówką wyboru

tego ostatniego produktu, spośród ryb żyjących w ba‑
senie Morza Bałtyckiego. Polecać też można ryby
atlantyckie, ale i tak ich spożycie jest ograniczane
do 1 dnia w tygodniu

sUPlementy

Suplementy LC‑PUFA n‑3 wytwarzane są przede
wszystkim z oleju pozyskiwanego z ryb morskich.
Należy zwrócić uwagę na fakt, że suplementy zawie‑
rające olej z wątroby rekina nie są źródłem LC‑PUFA
n‑3, a prawie wyłącznie alkilogliceroli. Nowymi źród‑
łami LC‑PUFA n‑3 są oleje pochodzące z alg mor‑
skich, np. Crypthecodinium cohnie i Schizochytrium
sp

. Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności

potwierdził bezpieczeństwo ich stosowania. W przy‑
padku suplementów zawierających wielonienasycone

standardy medyczne/

pediatria

2010

t. 7

729–736

standardy medyczne

734

www.standardy.pl/

pediatria

kwasy tłuszczowe, ze względu na ryzyko ich perok‑
sydacji, konieczna jest obecność odpowiednich ilości
witaminy E jako przeciwutleniacza.

Ograniczenia dodatkowej suplementacji kwasami

omega‑3 dla niemowląt dotyczą podaży kwasu EPA
(eikozapentaenowego), który poprzez konkurencję
z kwasem ARA (arachidonowym) może prowadzić
do zaburzenia wzrastania.

Takiego działania nie wykazuje DHA. Bezpie‑

czeństwo stosowania DHA wykazano w licznych ba‑
daniach na zróżnicowanych populacjach osób cho‑
rych i zdrowych.

Podsumowanie

Stanowisko Polskiej Grupy Ekspertów w sprawie suple-
mentacji kwasu dokozaheksaenowego i innych kwa-
sów tłuszczowych omega-3 przedstawiono w Tabeli 1.
Eksperci zwracają uwagę na szczególną rolę kwasu
dokozaheksaenowego w suplementacji omawianych
grup docelowych. Jako źródła kwasów tłuszczowych
omega-3 eksperci wymieniają ryby, pokarm matki,
suplementowane mieszanki dla niemowląt oraz su-
plementy diety. Należy brać pod uwagę ryzyko zanie-
czyszczenia ryb morskich w żywieniu omawianych grup
docelowych, co wymaga zwrócenia uwagi na jakość
spożywanych ryb.

Piśmiennictwo

Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeństwie Żywności i Żywienia
(dzU nr 171, poz. 1225)

lopez-Garcia e, schulze m, manson J. consumption of (n-3) fatty acids is
related to plasma biomarkers of inflammation and endothelial activation
in women, Journal of Nutrition, 2004;134:1806-1811

GIssI trial Investigators. dietary supplementation with n-3 polyunsatu-
rated fatty acids and vitamin e after myocardial infarction: results of the
GIssI-Prevenzione trial. Gruppo Italiano per lo studio della sopravvivenza
nell’Infarto miocardico. Lancet 1999;35:447-455

thies F, Garry Jm, yaqoob P i wsp. association of n-3 polyunsaturated fatty
acids with stability of atherosclerotic plaques: a randomised controlled trial.
Lancet

. 2003;361:477-85

mozaffarian d, Geelen a, brouwer Ia i wsp. effect of fish oil on heart rate
in humans: a meta-analysis of randomized controlled trials. Circulation.
2005;112:1945-52

Farquharson J, Jamieson ec, abbasi Ka i wsp.effect of diet on the fatty acid
composition of the major phospholipids of infant cerebral cortex. Arch Dis
Child.

1995;72:198-203

sygnowska e, Waśkiewicz a, Głuszek J i wsp. spożycie produktów spożyw-
czych przez dorosłą populację Polski. Wyniki programu WObasz Kardiologia
Polska

2005;63:6 (supl. 4)

szponar l, rychlik e, Ołtarzewski m. badania indywidualnego spożycia
żywności i stanu odżywienia w gospodarstwach domowych. Prace IŻŻ 101,
Warszawa 2003;101

Jarosz m, bułhak-Jachymczyk b. normy żywienia człowieka PzWl 2008.

Koletzko b, lien e, agostoni c i wsp. World association of Perinatal medi-
cine dietary Guidelines Working Group. the roles of long-chain polyunsa-
turated fatty acids in pregnancy, lactation and infancy: review of current
knowledge and consensus recommendations. J Perinat Med. 2008;36:5-14

eFsa Panel on dietetic Products, nutrition, and allergies (nda); scientific
Opinion on dietary reference Values for fats, including saturated fatty acids,
polyunsaturated fatty acids, monounsaturated fatty acids, trans fatty acids,
and cholesterol. EFSA Journal 2010;8 (3):1461. doi:10.2903/j.efsa.2010.1461.
www.efsa.europa.eu

Helland Ib, smith l, saarem K i wsp. maternal supplementation With Very-
-long-chain n-3 Fatty acids during Pregnancy and lactation augments
children’s IQ at 4 years of age. Pediatrics 2003;111:39-44

Judge mP, Harel O, lammi-Keefe cJ. maternal consumption of a docosahe-
xaenoic acid-containing functional food during pregnancy: benefit for infant

Konflikt interesów został przedstawiony
Konsultantowi Krajowemu z Dziedziny Pediatrii

prof. nadzw. dr hab. n. med. Piotr Socha

Klinika gastroenterologii, hepatologii i immunologii
instytut „Pomnik – Centrum Zdrowia Dziecka”
04-730 Warszawa, Al. Dzieci Polskich 20

p.socha@czd.pl

tABELA 1.

Zalecenia suplementacji DHA i innych kwasów tłuszczowych omega‑3.

GRUPA DOCeLOWA

ZALeCeNIe

Kobiety ciężarne i karmiące

Kobiety w ciąży i karmiące powinny otrzymywać suplementację min. 200 mg DHA dziennie, jednak
w przypadku małego spożycia ryb należy uwzględnić suplementację wyższą, np. 400–600 mg DHA
dziennie. Stosowano znacznie wyższe dawki i wykazano ich bezpieczeństwo, do 1 g DHA na dobę
i 2,7 g oleju rybiego na dobę.

Niemowlęta

Suplementacja DHA w diecie niemowląt może być korzystna wtedy, gdy spożycie DHA z pokarmem
jest niewystarczające. Zespół ekspertów przyjmuje aktualne (grudzień 2006) wytyczne Dyrektywy
Unii Europejskiej dotyczące zasad suplementacji LC-PUFA w mleku modyfikowanym dla niemowląt.
Nie zaleca się dodatkowej suplementacji DHA w diecie niemowląt karmionych piersią.

Dzieci do 3. r.ż.

Zalecane spożycie kwasów tłuszczowych długołańcuchowych omega-3 wynosi 150–200 mg na dobę.
U dzieci, które nie spożywają regularnie ryb należy uwzględnić suplementację tych kwasów.

CMY

Sequoia_Omegamed_205x285_5mm_SM_v2a.pdf 11/10/10 4:44:23 PM

standardy medyczne/

pediatria

2010

t. 7

729–736

standardy medyczne

736

www.standardy.pl/

pediatria

performance on problem-solving but not on recognition memory tasks at
age 9 mo. Am J Clin Nutr. 2007;85:1572-7

Krauss-etschmann s, shadid r, campoy c i wsp. effects of fish-oil and folate
supplementation of pregnant women on maternal and fetal plasma concen-
trations of docosahexaenoic acid and eicosapentaenoic acid: a european
randomized multicenter trial. Am J Clin Nutr. 2007;85:1392-400

makrides m, Gibson ra, mcPhee aJ i wsp. effect of dHa supplementation
during Pregnancy on maternal depression and neurodevelopment of young
children. JAMA. 2010;304:1675-1683

aaFsa (France). avis de l`agence fracaise de securite sanitaire des aliments
relative a l`actualization des apports nutritionnels conseilles pour les acides
gras. march 1, 2010. http://www.afsa.fr/cgi-bin/countdocs.cgi. documents/
nUt2006sa0359en.pdf. accessed march 25, 2010

szajewska H, Horvath a, Koletzko b. effect of n-3 long-chain polyunsaturated
fatty acid supplementation of women with low-risk pregnancies on pregnan-
cy outcomes and growth measures at birth: a meta-analysis of randomized
controlled trials. Am J Clin Nutr. 2006;83:1337-44

dziechciarz P, Horvath a, szajewska H. effects of n-3 long-chain polyun-
saturated fatty acid supplementation during pregnancy and/or lactation
on neurodevelopment and visual function in children: a systematic review
of randomised controlled trials. submitted

sontrop J, avison Wr, evers se i wsp. depressive symptoms during pregnan-
cy in relation to fish consumption and intake of n-3 polyunsaturated fatty
acids. Paediatr Perinat Epidemiol. 2008;22:389-99

doornbos b, van Goor sa, dijck-brouwer da i wsp.supplementation of a low
dose of dHa or dHa+aa does not prevent peripartum depressive symp-
toms in a small population based sample. Prog Neuropsychopharmacol Biol
Psychiatry

. 2009;33:49-52

rees am, austin mP, Owen c, Parker G. Omega-3 deficiency associated with
perinatal depression: case control study. Psychiatry Res. 2009;166:254-9

Olsen sF, Osterdal ml, salvig Jd i wsp. Fish oil intake compared with olive oil
intake in late pregnancy and asthma in the offspring: 16 y of registry-based
follow-up from a randomized controlled trial. Am J Clin Nutr 2008;88:167-75

birch ee, Hoffman dr, castaneda ys i wsp. a randomized controlled trial
of long-chain polyunsaturated fatty acid supplementation of formula in
term infants after weaning at 6 wk of age. Am J Clin Nutr 2002;75:570-80

Hoffman dr, birch ee, casteneda ys i wsp. Visual function in breast-fed term
infants weaned to formula with or without long-chain polyunsaturates at 4
to 6 months: a randomized clinical trial. J Pediatr 2003;142:669-77

simmer K, Patole s, rao sc. longchain polyunsaturated fatty acid supple-
mentation in infants born at term. cochrane database of systematic reviews
2008, Issue 1. art. no.: cd000376. dOI: 10.1002/14651858.cd000376.pub2

the eFsa Jornal 2009;941:1-14

Pastor n, soler b, mitmesser sH i wsp. Infants fed docosahexaenoic acid- and
arachidonic acid-supplemented formula have decreased incidence of bron-
chiolitis/bronchitis the first year of life. clin Pediatr (Phila) 2006;45:850-5

birch ee, Khoury Jc, berseth cli wsp. the impact of early nutrition on in-
cidence of allergic manifestations and common respiratory illnesses in
children. J Pediatr 2010;156:902-6

simmer K, schulzke sm, Patole s. longchain polyunsaturated fatty acid
supplementation in preterm infants. cochrane database syst rev. 2008
Jan 23;(1):cd000375. review

lapillonne a, Jensen cl. reevaluation of the dHa requirement for the pre-
mature infants. Prostaglandins leukot essent Fatty acids 2009;81:143-150

minns lm, Kerling eH, neely mr i wsp. toddler formula supplemented
with docosahexaenoic acid (dHa) improves dHa status and respiratory
health in a randomized, double-blind, controlled trial of Us children less
than 3 years of age. Prostaglandins, leukotrienes and essential Fatty acids
2010;82:287-293

Opinion of the scientific Panel on contaminants In the Food chain on a re-
quest from the commission related to mercury and methylmercury in food.
adopted on 24 February 2004

Opinion of the scientific Panel on contaminants In the Food chain on a re-
quest from the commission related to the safety assessment of wild and
farmed fish. adopted on 22 June 2005

Usydus z, szlinder-richter J, Polak-Juszczak l i wsp. Fish products available
In polish market – assessment of nutritive value and human expposure
to dioxins and rother contaminanants. Chemisphere 2009;74:1420-1428

center for Food safety and applied nutrition, U.s. Food and drug admini-
stration an What you need to Know about mercury in Fish and shellfish.
2004 ePa and Fda advice For: Women Who might become Pregnant Women
Who are Pregnant nursing mothers young children. http://www.fda.gov/.

Lekarz

XXI wieku

Cykle konferencji

pod wspólnym hasłem:

Problemy

alergologiczne

w praktyce

⇨

Sesja druga:

prof. Jerzy Kruszewski, prof. Barbara Rogala

1. Diagnostyka alergologiczna – omówienie i porównanie różnych metod
2. Przedstawienie metod diagnostycznych na konkretnych przypadkach z udziałem słuchaczy

⇨

Sesja trzecia:

prof. Wiesław Gliński

1. Leczenie chorób skóry o podłożu alergicznym – aktualne kierunki
2. Przedstawienie metod leczniczych na konkretnych przypadkach z udziałem słuchaczy

⇨

Sesja pierwsza:

prof. Bolesław Samoliński, prof. Andrzej Fal, prof. Marek Kowalski,

prof. Anna Bodzenta-Łukaszyk

1. Teoria a praktyka w alergii. Współczesna definicja a popularne rozumienie
2. Kazuistyka – omówienie praktyczne na konkretnych przypadkach z udziałem słuchaczy

Spotkania edukacyjne tworzymy
według nowej koncepcji: wykłady
są wzbogacane omówieniami
konkretnych przypadków, a każdy
z uczestników może brać czynny
udział w ich analizowaniu.

Medius Sp. z o.o. n ul. Okrężna 49A n 02-925 Warszawa
tel. 22 642 09 40, 22 642 11 14 n fax 22 642 19 96, 22 651 71 15
e-mail: szkolenia@standardy.pl n www.imed.pl

PUNKTóW

EDUKACyJN

yCH