1

Opracował: Tomasz Zaniuk

Babbie E., Badania społeczne w praktyce, Warszawa 2003, r. 5. Konceptualizacja,
operacjonalizacja i pomiar

.

Jednym z dwóch fundamentów nauki jest pomiar, czyli staranna, przemyślana obserwacja świata
rzeczywistego, której celem jest dokonanie opisu przedmiotów i zdarzeń w kategoriach wartości
(cech) składających się na zamienną.

Technicznym terminem określającym obrazy mentalne (subiektywne „obrazy” umysłu wiążące się
z danym pojęciem, zjawiskiem, np. uprzedzeniem) są koncepcje, które umożliwiają nam
komunikację i porozumienie co do ich konkretnego znaczenia. W badaniach społecznych proces
dochodzenia do porozumienia co do znaczenia terminów nazywamy konceptualizacją, jego wyniki
zaś- pojęciem (concept).

W szerszej perspektywie język i komunikacja są skuteczne tylko wówczas, gdy operują
w znacznym stopniu zbieżnymi obrazami mentalnymi. Podobieństwa obrazów mentalnych wiążą
się z konwencjami, przyjętymi w naszym społeczeństwie. Słowniki, encyklopedie formalizują
i ujednolicają owe konwencje. Każdy z nas kształtuje swoje obrazy mentalne w taki sposób, by
odpowiadały takim konwencjom.

Abraham Kaplan (1964) wprowadził rozróżnienie na trzy klasy rzeczy, które mierzą uczeni:

1) przedmioty bezpośrednio obserwowalne, np. kolor jabłka, krzyżyk postawiony

w kwestionariuszu

2) przedmioty obserwowalne pośrednio, wymagające „stosowania bardziej wyrafinowanych,

złożonych i pośrednich obserwacji”, np. respondentka postawiła krzyżyk w kwestionariuszu
przy słowie „kobieta” i tym samym pośrednio obserwujemy jej płeć

3) konstrukty- twory teoretyczne, oparte na obserwacji, lecz nieobserwowalne ani

bezpośrednio,

ani

pośrednio, np.

współczynnik IQ-

konstrukt

matematyczny

wykorzystujący odpowiedzi z testu na inteligencję.

Pojęcia- konstrukty wywiedzione z procesu wzajemnego uzgadniania obrazów mentalnych.

Nasze koncepcje stanowią podsumowanie nagromadzonych obserwacji i doświadczeń, które
sprawiają wrażenie wzajemnie powiązanych. Mimo, że te obserwacje i doświadczenia są
przynajmniej subiektywnie realne, koncepcje i wywiedzione z nich pojęcia są jedynie tworami
mentalnymi. Terminy powiązane z koncepcjami są tylko narzędziami stworzonymi dla celów
systematyzacji i komunikacji. Termin taki jak uprzedzenie jest, z obiektywnego punktu widzenia,
tylko zbiorem liter. Nie ma poza tym żadnej wewnętrznej realności. Ma tylko takie znaczenie, jakie
zgodzimy się mu nadać.

Postrzeganie pojęć jako przedmiotów rzeczywistych nazywamy reifikacją. Reifikacja pojęć
w życiu codziennym jest dość powszechna.

Konstrukty są użyteczne. Pomagają nam porządkować, komunikować i rozumieć rzeczy, które są
prawdziwe. Pomagają nam przewidywać zjawiska rzeczywiste. Kontrakty mogą funkcjonować
w ten sposób ponieważ, mimo iż same nie są obserwowalne, pozostają w określonej relacji do
rzeczy, które są prawdziwe i obserwowalne.

2

Pomostem pomiędzy przedmiotami bezpośrednio i pośrednio obserwowalnymi, a użytecznym
konstruktem jest konceptualizacja, czyli proces, w toku którego określamy, co mamy na myśli
używając danego terminu w badaniach. W toku konceptualizacji powstaje szczególne, uzgodnione
dla celów badawczych znaczenie pojęcia. Proces określenia dokładnego znaczenia wymaga opisu
wskaźników, których będziemy używać dla pomiaru naszego pojęcia oraz rozmaitych jego
aspektów, zwanych wymiarami.

Konceptualizacja nadaje jasne znaczenie pojęciu przez wyszczególnienie jednego lub większej
ilości wskaźników tego, co mamy na myśli. Wskaźnik, to znak obecności lub nieobecności
badanego pojęcia.

Wzajemna wymienialność wskaźników oznacza, że jeśli kilka różnych wskaźników reprezentuje
w określonym stopniu to samo pojęcie, będą one wszystkie zachowywać się tak, jak
zachowywałoby się owo pojęcie, gdyby było rzeczywiste i mogło być obserwowalne.

Badacze społeczni koncentrują się na znaczeniach nadawanych słowom i działaniom przez samych
badanych. Prowadzi to do komplikacji w zakresie pojęć, którym interesują się badacze.

Wymiar- możliwy do wyszczególnienia aspekt pojęcia. Moglibyśmy wyróżnić współczucie dla
ludzi i współczucie dla zwierząt, moglibyśmy odróżnić współczucie jako gotowość do przebaczania
od współczucia jako litości. Tak więc moglibyśmy wyróżnić współczucie na kilka jasno
zdefiniowanych wymiarów.

Pełna konceptualizacja wymaga zarówno określenie wymiarów, jak i wskazanie różnych
wskaźników dla każdego z nich.

Wyróżniamy 3 rodzaje definicji: realne, nominalne i operacyjne.

„Definicja realna, wedle logiki klasycznej nie jest wyrazem uzgodnienia znaczenia pewnego
wyrażenia, lecz stwierdzeniem zasadniczej natury lub cech istotnych pewnego bytu. Pojęcie
zasadniczej natury jest jednak tak niejasne, że określenie to staje się bezużyteczne dla
rygorystycznego badania” (C. Hempel, 1952)

Definicja nominalna zostaje przypisana do danego terminu bez żadnych roszczeń co do tego, że
stanowi ona odbicie „realnego” bytu. Definicja nominalne są arbitralne.

Definicja operacyjna- precyzuje sposób pomiaru danego pojęcia- czyli działanie jakie będziemy
w tym celu wykonywać. Definicja operacyjna jest raczej nominalna, niż realna. Daje ona
maksimum jasności co do znaczenia danego pojęcia w konkretnych badaniach. Np. zajmując się
badaniem statusu społeczno-ekonomicznego (SSE), możemy po prostu stwierdzić, że będziemy go
traktowali jako kombinację dochodu i poziomu wykształcenia. Tym samym odcinamy się od innych
możliwych aspektów SSE: pozycji zawodowej, własności, pochodzenia, etc.

3

Diagram obrazujący kolejne kroki pomiaru:

Konceptualizacja

Definicja nominalna

Definicja operacyjna

Pomiary w świecie rzeczywistym

Konceptualizacja polega na uściśleniu i udoskonaleniu abstrakcyjnych pojęć, operacjonalizacja
polega na stworzeniu konkretnych procedur badawczych (operacji), które pozwolą na dokonanie
empirycznych obserwacji odpowiadających tym pojęciom w świcie rzeczywistym.

Operacjonalizując dane pojęcie, badacz musi zdawać sobie sprawę z tego, jaki zakres zmienności
go interesuje. Nie jest konieczne badanie całego zakresu zmienności w danym przypadku. Powinno
się brać pod uwagę to, co jest potrzebne ze względu na cel badań.

Stopień precyzji to kolejna troska badacza podczas operacjonalizacji zmiennych. Sprowadza się ona
do tego, z jakim stopniem dokładności określić różnice między różnymi możliwymi wartościami
składającymi się na daną zmienną.

Każda zmienna musi mieć dwie istotne cechy: po pierwsze, składające się na nią wartości muszą
być wyczerpujące. Aby zmienna mogła być w jakikolwiek sposób użyteczna w badaniu, musimy
być w stanie sklasyfikować każdą obserwację w kategoriach wartości składających się na zmienną.
Np. przy badaniu sympatii partyjnych podanie 2 odpowiedzi: republikanin, demokrata jest
niewystarczające. Respondent może popierać inną frakcję ideologiczną, np. partię Zielonych, albo
nie ma żadnych sympatii partyjnych.

Wartości zmiennej muszą być także wzajemnie rozłączne. Każda obserwacja musi dać się
zaklasyfikować w kategoriach jednej i tylko jednej wartości. Musimy na przykład zdefiniować
„zatrudniony” i „bezrobotny” w taki sposób, by nikt nie był jednocześnie jednym i drugim. Oznacza
to, że musimy być w stanie zaklasyfikować osobę, która pracuje, ale jednocześnie szuka pracy.

Poziomy pomiaru

Wartości zoperacjonalizowane jako rozłączne i wyczerpujące mogą być powiązane również w inny
sposób. Na przykład wartości składające się na zmienną mogą reprezentować różne poziomy
pomiaru.

Zmienne, których wartości są jedynie wzajemnie rozłączne i wyczerpujące, to miary nominalne.
Wśród przykładów wymienić można: płeć, wyznanie, miejsce urodzenia, etc. Mimo, że wartości
tworzące każdą z tych zmiennych- jak na przykład- „mężczyzna” i „kobieta” składają się na
zmienną płeć- różnią się od siebie, wyczerpują wszystkie możliwe rodzaje ludzkiej płci i nie
posiadają żadnej dodatkowej struktury. Mierniki nominalne stanowią jedynie zbiór nazw lub
określeń cech.

4

Zmienne o wartościach, które możemy logicznie uporządkować, to miary porządkowe. Różne
wartości zmiennej porządkowej odpowiadają względnie niższemu lub wyższemu poziomowi
zmiennej. Zmienne tego typu to: klasa społeczna, konserwatyzm, alienacja. W kategoriach
zmiennej porządkowej można nie tylko określić, czy dwie osoby są takie same, czy też różne, lecz
również stwierdzić, że jedna z nich jest „bardziej” niż druga- a więc bardziej konserwatywna,
wyalienowana.

Dla wartości niektórych zmiennych odległości między nimi mają znaczenie. Zmienne takie to miar
interwałowe. W tym przypadku odległości logiczne między wartościami mogą być wyrażone w
postaci standardowych interwałów o określonym znaczeniu. Na przykład na skali temperatury
Fahrenheita różnica, czy inaczej odległość między 80 i 90 stopniami jest taka sama, jak między 40
i 50 stopniami.

Większość stosowanych w naukach społecznych zmiennych, które spełniają minimum kryteriów
pomiaru interwałowego, spełnia też kryteria pomiaru ilorazowego. W przypadku pomiaru
ilorazowego wartości składające się na zmiennej mają wszystkie strukturalne, poza tym zaś oparte
są na prawdziwym punkcie zerowym.

Badacza społeczni, tworząc i oceniając pomiary, zwracają szczególną uwagę na dwa aspekty:
rzetelność i trafność.

W ujęciu abstrakcyjnym rzetelność polega na tym, że dana technika, stosowana do tego samego
przedmiotu, daje za każdym razem ten sam wynik. Rzetelność nie zapewnia jednak podobnie jak
precyzja, poprawności wyniku.

W badaniach społecznych kwestia rzetelności pojawia się w wielu formach. Rzetelność staje się
problemem zawsze, gdy źródłem danych jest pojedynczy obserwator, ponieważ nie ma pewnego
zabezpieczenia przed wpływem subiektywnego nastawienia obserwatora. Nie jesteśmy w stanie
określić z całą pewnością, na ile otrzymane dane pochodzą z obserwowanych zjawisk, a na ile zaś
od samego obserwatora.

Czasem dobrze jest przeprowadzić ten sam pomiar więcej niż raz. Taką technikę nazywamy
metodą testu powtórnego. Jeżeli nie masz powodów, aby oczekiwać zmiany poszukiwanych
informacji, powinieneś otrzymać za każdym razem tę samą odpowiedź. Jeżeli odpowiedzi są różne,
twoja metoda może być nierzetelna.

Innym sposobem zapewnienia rzetelności informacji otrzymywanych od ludzi jest stosowanie
mierników, których rzetelność została udowodniona w poprzednich badaniach.

Pomiar może się okazać nierzetelny także z powodu osób zatrudnionych przy realizacji badań,
takich jak ankieterzy czy koderzy. Powszechną praktyką zabezpieczania się przed nierzetelnością
ankieterów w badaniach sondażowych jest zatrudnienie kontrolera, który przeprowadza rozmowy
telefoniczne z respondentami w wybranej podpróby i weryfikuje w ten sposób niektóre informacje.

W zwyczajowym ujęciu trafność odnosi się do zakresu, w jakim miernik empiryczny adekwatnie
odzwierciedla prawdziwe znaczenie danego pojęcia.

5

Nowak S., Metodologia badań społecznych, Warszawa 2007, r. 4.2 Prawa nauki
i generalizacje historyczne.

Jeżeli jakieś uogólnienie jest sformułowane przy użyciu terminów uniwersalnych, tj. takich, których
znaczenie jest wolne- explicite lub implicite- od czasowo-przestrzennego odniesienia, to nazywamy
je prawem nauki.

Od praw nauki wymaga się, aby były one empirycznie rozstrzygalnymi i w należytym stopniu
empirycznie uzasadnionymi uniwersalnymi twierdzeniami jakiejś nauki.

Twierdzenia muszą być sformułowane za pomocą uniwersalnych terminów jakiejś dyscypliny
naukowej i orzekać zachodzenie określonych (ogólnych albo statystycznych, lecz ważnych
w zasięgu uniwersalnym) relacji między desygnatami tych terminów.

Jeżeli jakieś twierdzenie nazywamy ogólnym prawem nauki, oznacza to, że relacja, którą ono
orzeka między desygnatami użytych w nim terminów uniwersalnych, ma charakter ogólny (tzn.
bezwyjątkowy) i że zostały przeprowadzone odpowiednie obserwacje zmierzające do uzasadnienia
tego prawa, które nie ujawniły ani jednego przepadku niezgodnego z tym twierdzeniem. Prawa
nauki mogą różnić się poziomem swojej teoretycznej ogólności, np. jedno prawo opisuje
prawidłowości uczenia się ważnych jedynie dla psów, drugie przypisuje te same prawidłowości
również innym ssakom z ludźmi włącznie.

Twierdzenia spełniające w/w wymogi formalne, ale dotychczas nie uzasadnione w stopniu
należytym, nazywamy hipotezami.

Uogólnienia historyczne lub inaczej: generalizacje historyczne, mogą mieć ogólny
(bezwyjątkowy) lub statystyczny charakter. Wyróżniają się one tym, że podmiot ich jest nazwą
ogólnohistoryczną lub też zakres podmiotu jest ograniczony czasowo-przestrzennymi
współrzędnymi albo równoważnymi takim współrzędnym terminami historycznymi czy
geograficznymi. Ewentualne uogólnienia dotyczące templariuszy czy husytów to przykłady
generalizacji historycznych, ale do tej kategorii zalicza się również twierdzenia: „Każde dziecko w
Polsce współczesnej poddane jest silnemu działaniu wartości patriotycznych”, „Mieszkańcy
współczesnej Europy Zachodniej mają stosunkowo wysokie szanse osiągnięcia wieku 70 lat”, etc.

Badacz może zwiększać zakres ważności pewnej generalizacji, czyniąc ją coraz bardziej
ogólną. Granicą, do jakiej może dążyć, jest ogólne prawo nauki, tj. twierdzenie uniwersalne. Jest
ono bowiem ogólniejsze od wszystkich możliwych generalizacji historycznych opisujących tę samą
prawidłowość, ale o ograniczonym historycznie zasięgu ważności.

Twierdzenia historyczne, w których podmiot jest nazwą uniwersalną, a orzecznik nazwą
historyczną, nazywamy twierdzeniami lokalizacyjnymi, np. „Wszystkie wypadki atomowego
bombardowania miały miejsce w Japonii”, „Wszystkie czarne łabędzie żyjące w warunkach
naturalnych występują w Australii”. Ze względu na zainteresowanie nauk społecznych problemami
czasowo-przestrzennymi lokalizacji zjawisk i procesów twierdzenia lokalizacyjne występują dość
często.

6

Piotr Sztompka, Logika analizy funkcjonalnej w socjologii i antropologii społecznej

E. Nagel: „pod etykietą funkcjonalizmu kryje się różnorodność odrębnych (choć niekiedy ściśle
powiązanych) koncepcji”

W obrębie kierunku funkcjonalnego można wyróżnić trzy płaszczyzny: warstwę teorii, warstwę
schematu pojęciowego i warstwę metody w szerokim sensie.

Teorię należy rozumieć jako najmniej rozwiniętą warstwę funkcjonalizmu. Twierdzenia są niekiedy
ujmowane w szerszą formę, nigdy jednak nie spełniają zadowalającego warunku weryfikacji
empirycznej, posiadając co najwyżej status hipotez. G. Homans: „kłopot z teorią funkcjonalną nie
polega na tym, że jest ona fałszywa, lecz po prostu na tym, że nie jest ona teorią”

Schemat pojęciowy, to uporządkowany zbiór pojęć, kategorii analitycznych, służących do
identyfikacji i klasyfikacji elementów w pewnym zakresie rzeczywistości. Przykładem jest
twórczość T. Parsonsa i jego szkoły.

W funkcjonalnej metodzie badawczej można wyróżnić: aspekt heurystyczny, aspekt technik
badawczych oraz aspekt wyjaśniania i opisywania zjawisk społecznych.

W antropologii na czoło dorobku funkcjonalistycznego wysuwany bywa tradycyjnie zespół
szczególnych technik badawczych, określany jako „metoda terenowa”. Chodzi to o szczegółowe
sposoby uzyskiwania danych empirycznych, cechujące się szerokim stosowaniem bezpośredniej
obserwacji uczestniczącej, oraz wszechstronnością uwzględnionej problematyki.

Szczególny sposób wyjaśniania i opisywania zjawisk społecznych charakterystycznych dla
kierunku funkcjonalnego określany jest mianem analizy funkcjonalnej, czyli specyficzny język
stosowany przy wyjaśnianiu i opisywaniu rzeczywistości społecznej, jak i specyficzne struktury
systematyzujące, w ramach których język ten występuje.

Podstawowym

narzędziem

logicznej

rekonstrukcji

oraz

krytycznej

oceny

języka

funkcjonalistycznego

jest

kategoria

modelu

pojęciowego,

czyli

uproszczonego

lub

wyidealizowanego obrazu badanego przedmiotu.

Najbardziej istotną cechą funkcjonalizmu jest przyjmowany w ramach tego kierunku systemowy
model społeczeństwa. B. Malinowski: określił kulturę jako system przedmiotów, działań i postaw,
w którym każda część występuje jako środek do celu„

Radcliffe-Brown zakładał podobieństwo strukturalne społeczeństwa, czy kultury z określonym,
konkretnym przykładem systemu, najczęściej z organizmem biologicznym. W oparciu o ustaloną
w ten sposób analogię organiczną wnioskował o pewnych cechach społeczeństwa czy kultury.
Niebezpieczeństwo takiej analizy tkwi w pomijaniu różnic dzielących rozważane przedmioty.

Prawo funkcjonalne- twierdzenie ogólne o funkcji spełanienej zawsze lub z określoną

częstością przez pewne zjawisko

Warunki faktyczne- stany rzeczy, które stanowią szczególne kwalifikowane następstwa

zjawisk wyjaśnianych

Zjawisko wyjaśniane- zjawisko, dla wyjaśniania którego służy analiza funkcjonalna, to na

ogół powtarzające się działanie, albo pewien wzór zachowania jednostki lub grupy

Opisać funkcjonalnie pewne zjawisko to tyle, co wskazać funkcje, które pełnie w określonym
systemie.