Gerald L. Gutek, Filozoficzne i ideologiczne podstawy edukacji; Gdańsk 2003

R. 2 IDEALIZM A EDUKACJA

Sokrates

- odrzucał relatywizm moralny sofistów (zasady etyczne zależą od okoliczności) - poszukiwał uniwersalnych zasad prawdy,
sprawiedliwości i piękna
- Edukacja - zaszczepianie wiedzy potrzebnej do rozwoju. Wychowanie - dotyczy sfery moralnej, związanej z rozumem.
Odrzucał przekazywanie informacji i umiejętności jako drogę do zdobywania mądrości. Uznawał pierwotne istnienie
prawdziwej wiedzy w umyśle (wychowanie = wydobywanie wiedzy na powierzchnię świadomości)
- W edukacji niezbędne było stworzenie silnej, osobistej więzi między wychowawcą a wychowankiem, która miała
zaszczepić chęć do odkrywania prawdy.

Platon

- odrzucał etykę sytuacyjną oraz ograniczanie edukacji do szkolenia zawodowego
- Uznawał istnienie doskonałego świata idei (tam dusza przed narodzinami). Na skutek wcielenia człowieka wiedza o ideach
została zepchnięta do nieświadomości, z której należy poprzez poznanie ją wydobyć. Prawdziwe poznawanie ma charakter
rozumowy, czego konsekwencją jest nacisk na wychowanie intelektualne.
- Stworzył własną teorię państwa. Mieszkańcy podzieleni na trzy podstawowe klasy: władców – filozofów, wojowników oraz
rzemieślników. Przynależność do klas określana na podstawie zdolności intelektualnych - system kształcenia narzędziem
selekcji.

Filozofia idealistyczna

- rzeczywistość ma naturę duchową, niemożliwe jest poznanie czegokolwiek oprócz idei.
- zakłada realne, obiektywne, wieczne istnienie wartości, związanych z naturą wszechświata
- Rzeczywistość duchowa to byt nieredukowalny. Istnieje uniwersalna jaźń, z której wywodzi się cała rzeczywistość i
wobec której człowiek pozostaje zawsze bytem niepełnym. Ten absolutny umysł dysponuje kompletną wiedzą, z którą
umysł człowieka może się komunikować.

Cel kształcenia

- stymulowanie ucznia do pełniejszego utożsamienia z umysłem absolutnym, które prowadzi do pełnego zrozumienia
wszechświata.
- zachęcanie uczniów, by szukali prawdy, by realizowali w pełni swój potencjał.
Wykształcenie zdobywane jest w sposób systematyczny, poprzez przywoływanie do świadomości kolejnych idei i
porządkowanie ich w spójny logicznie system. (przedmioty nauczania jako reprezentacje odmiennych wymiarów absolutu)

Szkoła
- instytucja umożliwiająca przekazywanie prawdy i wiedzy kolejnym pokoleniom oraz przechowująca dorobek poprzednich
generacji.
- Program nauczania powinien być zestawem przedmiotów o charakterze pojęciowym (hierarchiczny układ, w którym
najwyższą pozycję zajmują dziedziny o największym stopniu ogólności -filozofia, teologia).

Wychowanie

a)nacisk na własną aktywność ucznia,
b)nauczyciel - wzór, ucieleśniający wartości kulturowe.
c)zapoznanie wychowanka z dorobkiem kulturowym - źródło stymulacji poznawczej.

Metody:



dialog sokratejski - rozbudzanie u ucznia świadomości idei poprzez zadawanie pytań, dotyczących istotnych problemów

człowieka.


dostarczanie wzorów do naśladowania - prezentowanie wzorców osobowych zaczerpniętych z historii, literatury, filozofii i

religii.

Koncepcje edukacyjne wywodzące się z filozofii idealistycznej:

1.

kształcenie, jako proces polegający na rozwijaniu potencjału danego człowieka

2.

uczenie się jako proces odkrywania przez ucznia prawd obecnych w jego umyśle, pod wpływem stymulacji,
dostarczanych przez nauczyciela

3.

wymaga od nauczyciela, by był wzorcem moralnym i kulturowym oraz by uosabiał najwyższe wartości
humanistyczne.

1

IDEALIZM - DOKŁADNIEJ ;)

−

podstawą idealizmu jest twierdzenie, że rzeczywistość ma charakter zasadniczo duchowy czy pojęciowy

−

jest jednym z najstarszych i najdłużej utrzymujących się systemów myślowych.

−

w osiemnasto- i dziewiętnastowiecznych Niemczech tacy przedstawiciele idealizmu, jak Johann Gottlieb Fichte
(1762-1814) oraz Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831) nadawali ton filozofii

−

Karol Marks (1818-1883), i John Dewey (1859-1952), studiując zagadnienia filozoficzne, znaleźli się pod wpływem
koncepcji idealistycznych. Friedrich Froebel (1782-1852), twórca pierwszych „ogrodów dziecięcych", również oparł
swoją metodę wczesnego nauczania dzieci na filozofii idealizmu

−

nowoangielscy transcendentaliści - Ralph Waldo Emerson (1803-1882) oraz Henry David Thoreau (1817-1862) -
wykorzystywali metafizyczne założenia idealizmu do formułowania własnych koncepcji duszy powszechnej czy
makrokosmosu i natury

−

dziewiętnastowieczny reformator szkolnictwa William Torrey Harris (1835-1909), opierając się na heglowskich
koncepcjach idealistycznych, zaproponował nowatorski projekt programu nauczania i zmian w oświacie

−

idealizm ma znaczenie nie tylko z historycznego punktu widzenia. Niektóre jak najbardziej współczesne strategie
edukacyjne wywodzą się z tego podejścia i w dużym stopniu się na nim opierają

−

pojmowanie edukacji jako procesu polegającego na rozwijaniu obecnych u dziecka, choć ukrytych, zdolności ma
swoje źródło w epistemologii idealistycznej

−

koncepcja nauczyciela jako wzorca moralnego i kulturowego również ma swoje korzenie w tym nurcie
filozoficznym. Przykładem może być tu metoda sokratejska, zasadzająca się na umiejętnym stawianiu dociekliwych
pytań mających pobudzić pamięć ucznia.

PLATON: TWÓRCA ZACHODNIEJ FILOZOFII IDEALISTYCZNEJ

−

początków idealizmu w myśli zachodniej upatruje się w poglądach Platona, słynnego ucznia Sokratesa

−

Sokrates zadawał fundamentalne pytania na temat rzeczywistości, wiedzy i natury ludzkiej

−

Platon poszedł dalej niż jego nauczyciel, starając się rozstrzygnąć te podstawowe zagadnienia.

−

Platon poruszał zagadnienia metafizyczne, pytając, jaka jest natura rzeczywistości, oraz epistemologiczne - jaka jest
natura wiedzy i w jaki sposób ją zdobywamy? Od tych fundamentalnych kwestii przechodził do zagadnień
aksjologicznych, zadając pytanie: Jaki jest związek między wiedzą i przeżywaniem życia w sposób właściwy, czyli
jakie kryteria etyczne, moralne i estetyczne powinno spełniać nasze zachowanie?

−

w dziejach idealistycznej filozofii edukacji ważną rolę odegrała koncepcja nauczyciela jako mentora i ucznia jako
podopiecznego, z którym mistrz dzieli się wiedzą.

−

sofiści twierdzili, że zasady etyczne zależą od czasu i miejsca, a także od konkretnej sytuacji. Innymi słowy, zachowanie
właściwe pod względem moralnym jest reakcją na zmieniające się okoliczności. Sokrates kwestionował tego rodzaju
etykę sytuacyjną, głosząc, że to, co prawdziwe, dobre i piękne, jest takim wszędzie, na całym świecie. Uważał, że ludzie
powinni się starać, by ich życie było moralnie doskonałe. Inaczej niż sofiści, którzy twierdzili, że należy uczyć łudzi
konkretnych umiejętności zawodowych i specjalistycznych, rozumiał prawdziwą edukację jako zaszczepianie wiedzy
niezbędnej każdemu człowiekowi do duchowego rozwoju. Miało to być wychowanie kształtujące ludzi doskonałych pod
względem moralnym, którzy w działaniu kierują się rozumem. Sokrates byt przekonany, że każdemu wolnemu
człowiekowi powinno się zapewnić możliwość ogólnej edukacji i dostarczył mocnych argumentów na rzecz edukacji
humanistycznej, a przeciwko kształceniu zawodowemu

−

Sokrates odrzucał pogląd sofistów, że samo przekazanie uczniowi jakichś informacji lub wyuczenie go konkretnej
techniki pomoże mu w zdobyciu prawdziwej mądrości. Był zdania, że pojęcia, podstawa prawdziwej wiedzy, są od
początku obecne w umyśle i trzeba je tylko sprowadzić do sfery świadomości. Dociekliwe pytania mają pobudzić ucznia
do tego, by odkrył noszoną w umyśle prawdę - ich zadaniem jest wydobycie utajonych pojęć na powierzchnię
świadomości.

−

podstawowym celem epistemologicznym, jaki postawił sobie Sokrates, było, by ludzie zaczęli definiować siebie,
stosując kryteria prawdy uniwersalnej. Dokonując drobiazgowej autoanalizy, każda osoba powinna poszukiwać prawdy
uniwersalnej dla wszystkich przedstawicieli rasy ludzkiej

−

Sokrates zadawał dociekliwe pytania, które zmuszały jego uczniów do refleksji nad kwestiami zaprzątającymi ludzi od
niepamiętnych czasów, a dotyczącymi natury życia, prawdy i sprawiedliwości. Prowadząc dialog z wychowankami,
skłaniał ich do definiowania podstawowych pojęć, następnie podważał ich propozycje i pomagał im sformułować
poprawniejsze i pełniejsze definicje

−

w edukacji sokratejskiej niezbędne było wytworzenie silnej osobistej więzi między nauczycielem i uczniem. Miała ona
doprowadzić do zaszczepienia uczniowi pewnej skłonności moralnej polegającej na dążeniu do odkrywania prawdy i
uczynienia z niej naczelnej zasady porządkującej jego życie. W przeszłości tego rodzaju rozwój etyczny nazywany był
kształtowaniem charakteru. Współcześni pedagodzy określają go jako „modelowanie" - nauczyciel uosabia tutaj
pożądane cechy charakteru, które uczeń powinien naśladować

−

Platon zagadnieniami edukacyjnymi (i politycznymi) zajął się w dziełach „Państwo” i „Prawa”

−

Platon odrzucał tezy sofistów głoszących, że postawa etyczna jest uwarunkowana sytuacyjnie i że edukację należy
ograniczyć do szkolenia zawodowego i specjalistycznego.

−

Platon swoje metafizyczne poglądy opierał na przekonaniu o istnieniu doskonałego, a stąd - niezmiennego -
świata idei, takich jak uniwersalne i ponadczasowe pojęcia prawdy, dobra, sprawiedliwości i piękna

2

−

epistemologia Platona, czyli jego teoria poznania, opierała się na koncepcji „przypominania", czyli anamnezy, w
myśl której człowiek przywołuje do pamięci prawdy, które spoczywają w jego umyśle w postaci uśpionej i
nieuświadomionej. Koncepcja „przypominania" łączyła się u Platona z przekonaniem, że każda ludzka istota posiada
duszę, która przed narodzinami zamieszkiwała duchowy świat doskonałych form czy też idei. Na skutek wstrząsu
towarzyszącego przyjściu na świat - czyli, w pewnym sensie, uwięzieniu psyche w materialnym ciele z krwi i kości -
owa wiedza na temat doskonałych idei została zepchnięta do nieświadomości. Idee odnoszące się do form doskonałych
wciąż tam są i można je ponownie sprowadzić do świadomości. Poznanie wymaga jednak wysiłku. Uczeń powinien
mieć zapał do nauki, musi być gotów odrzucić fałszywe poglądy i świadomie poszukiwać prawdy

−

prawdziwa wiedza, według Platona, miała charakter niematerialny, intelektualny i wieczny - tak jak doskonale formy, na
których się opierała.

−

podobnie jak sama prawda, prawdziwa edukacja jest również uniwersalna i wieczna

−

obrońcy liberalnego wychowania często powoływali się na koncepcje Platona, które stanowią również fundament
współczesnej teorii edukacyjnej znanej jako perenializm. Na przykład Allan Bloom w swojej głośnej krytyce
relatywizmu zatytułowanej Umysł zamknięty nazywa Państwo Platona „książką o edukacji"

−

Platon oparł swoje koncepcje polityczne i edukacyjne na założeniu, że społeczeństwem powinny rządzić jedynie osoby
posiadające wiedzę i że wszyscy mieszkańcy republiki powinni przyczyniać się, w miarę swoich możliwości, do dobra
ogółu. Edukacja ma do odegrania istotną rolę w określeniu funkcji, którą jednostka powinna spełniać w społeczeństwie.
Platon podzielił mieszkańców swojej republiki na trzy podstawowe klasy: władców-filozofów, należących do elity
intelektualnej rządzącej państwem, pomocników, na których barkach spoczywała jego obrona, oraz
rzemieślników, którzy wytwarzali dobra ekonomiczne (produkty i usługi) niezbędne do istnienia państwa.

Stosując analogię do organizmu ludzkiego, władców- filozofów można było porównać do umysłu kierującego
państwem, pomocników - do jego rąk i nóg, a rzemieślników - do jego żołądka. To, do której z klas zostanie zaliczony
dany człowiek, zależało od jego zdolności intelektualnych.

W republice Platona system kształcenia był narzędziem selekcji, jednym z jego zadań była ocena potencjału
intelektualnego danej osoby. Kiedy ten potencjał był już określony, człowiek otrzymywał wykształcenie odpowiednie
do swoich zdolności i do funkcji, którą w przyszłości będzie pełnił w państwie.

Uogólnienia, które charakteryzują stanowisko idealistyczne w filozofii edukacji:

1.

Idealizm jest światopoglądem, w którym spotyka się wiele prądów myślowych. Jest to filozofia tak pojemna, że
wśród jej zwolenników znajdują się zarówno ci, którzy podkreślają prawo człowieka do osobistej wolności i
samookreślenia, jak i ci, którzy opowiadają się za stworzeniem społeczeństwa organicznego i chcą postrzegać jego
członków przede wszystkim przez pryzmat funkcji pełnionych przez nich w systemie państwowym jako całości.

2.

Idealizm sprzyja przyjmowaniu hierarchicznego modelu stosunków międzyludzkich, społeczeństwa i wiedzy.
Przedmioty w programach nauczania mają wyższą lub niższą rangę, zależnie od stopnia ich abstrakcji, podobnie
jak pozycja danej osoby w społeczeństwie zależy od jej zdolności do abstrakcyjnego myślenia.

IDEALIZM JAKO SYSTEM FILOZOFICZNY

Metafizyka idealistyczna

−

podstawowym założeniem idealizmu jest uznawanie za fundament rzeczywistości pierwiastka rozumowego,
duchowego i idealnego.

−

rzeczywistość ma zasadniczo naturę duchową czy mentalną i że niemożliwe jest poznanie czegokolwiek prócz idei.

−

objaśniając świat, idealizm umieszcza rzeczywistość absolutną wyłącznie w umyśle i głosi pogląd, że wszechświat jest
przejawem wyższej inteligencji i woli

−

duchowa esencja człowieka jest jego najważniejszą i trwałą właściwością. To umysł dostarcza podstawowej siły
życiowej, która jest u każdej osoby źródłem żywotności i dynamizmu.

−

prawdziwe „ja" człowieka jest niematerialne, duchowe i mentalne. Poczucie „ja", rdzeń zbudowany z wartości
wyznawanych przez daną osobę, zapewnia jej tożsamość, ponieważ oddziela to, co jest jej „ja", od tego, co owym „ja"
nie jest

−

substancja, z której jest zbudowana rzeczywistość, ma charakter raczej duchowy niż materialny

−

według zwolenników idealizmu to pierwiastek duchowy stanowi rzeczywistość absolutną, dokonują oni rozróżnienia
między światem „rzeczywistym" i światem „pozorów". Rzeczywisty świat umysłu i idei jest wieczny, niezmienny,
regularny i uporządkowany. Wieczne idee, reprezentujące doskonały porządek rzeczywistości, nie podlegają zmianom,
gdyż nie ma potrzeby zmieniać tego, co jest doskonałe. Jest zatem uprawnione postulowanie istnienia absolutnych,
uniwersalnych i wiecznych prawd i wartości, będących przeciwieństwem zmieniających się uczuć i opinii

−

rozpatrując kwestię edukacji w dualistycznych kategoriach, należy przyjąć, że celem wychowania jest zawrócenie
uczniów z błędnej drogi, którą podążają, kierując się uczuciami i opiniami, i skierowanie ich na właściwą,
wiodącą do prawdziwej rzeczywistości, czyli świata idei.

−

współczesny wychowawca powinien starać się obudzić w uczniu gotowość do podjęcia wytrwałych i żmudnych

3

http://notatek.pl/filozoficzne-i-ideologiczne-podstawy-ed
ukacji-g-l-gutek-opracowanie?notatka