40

41

Nowy i zupełnie starożytnemu Państwu nieznany stopień posłuszeń-

stwa trzeba było […] doskonałemu rzymskiemu przeciwstawić urzędo-
wi, a skromną męczeńską niezłomność pompatycznemu heroizmowi. Ze
wszech miar wyrobionej elokwencji przeciwstawić zdrowe i szerokie sło-
wo Ojców Kościoła, a attykom przeciwstawić apologistów.

Tak próbuje kontrastować Norwid dwie kultury – zachodzącą starożytność

i rodzące się chrześcijaństwo.

Kontrast był istotnie nie tylko głęboki, lecz i szeroki. Obejmowało nowe spoj-

rzenie wszystko, co dotyczy człowieka. Inna perspektywa tego spojrzenia kazała
przewartościowywać i reinterpretować rzeczywistość, zmieniać – nieraz w spo-
sób zasadniczy i dramatyczny – utrwalone poglądy i postawy.

Może najwyraźniej nowe, które szło od Ewangelii i gmin chrześcijańskich, było

zauważalne w stosunku do najbardziej egzystencjalnie nacechowanego momentu
w życiu człowieka, jakim jest śmierć. Dotychczas była ona kresem rzeczywistych,
realnych wartości. Achilles, podziwiany przez Odysa nawiedzającego progi Hade-
su, tak odpowiada:

Wolałbym za parobka służyć na cudzej roli, u biednego

chłopa, który ledwo się może utrzymać, niż tu panować nad wszystkimi,
co znikli ze świata

(Homer, Odyseja, przeł. J. Parandowski). Dla chrześcijanina

śmierć może być początkiem bycia o wiele silniejszego, trwalszego, bardziej warto-
ściowego. To gruntownie zmienia hierarchię wartości i cele człowieka. Wędrówka,
której upragnionym kresem jest powrót do rodzinnego domu, do ojczystej Itaki,
przekształca się w wędrówkę do domu Ojca, do ojczyzny wszystkich ludzi.

Musiało to mieć naturalnie wielorakie konsekwencje nie tylko w kulturze, lecz

także w literaturze. Zyskuje ona nowe tematy, nowe problemy, nowych bohaterów.
Ujawnia nowe doświadczenia i przeżycia. Obejmuje nowe przestrzenie. Epopeja
oprowadza po piekle, czyśćcu, niebie. Teologia i liturgia żywią dramat.

Nieprzebranym źródłem inspiracji staje się Biblia. Ujawnia moc wręcz wyjątko-

wą. Jak pisał Zygmunt Kubiak: „Obiektywnym sprawdzianem tej siły może być od-
działywanie Księgi na literaturę i sztukę ludzkości, wpływ tak głęboki i rozległy,
że nie można dla niego znaleźć żadnej analogii w dziejach ludzkiej kultury”. Mo-
tywy biblijne przenikają całą europejską literaturę, stają się obowiązującym ją nie-

Biblia a literatura

Staroż y tność grecko - rz ymska a chrześcijańst wo

Kulturot wórc z a rola Biblii

40

41

omal polem tematycznym. Zmienia się zawarty w niej obraz człowieka. Wedle słów
Zygmunta Kubiaka: „Literatura chrześcijańska, wywodząca się z Biblii – w porów-
naniu z pogańskim piśmiennictwem antycznym – jest jednocześnie smutniejsza
i bardziej żarliwa. Jest w niej więcej rzeczywistości, więcej ciężaru świata. A zara-
zem jest w niej jakiś nieustanny zryw ku górze, jakaś pasja walki i dążenia”. Jest
także szlachetne „szaleństwo”, które opiera wszystko na tym, co duchowe, i chce
sięgać poza literaturę, kształtować postawy, interpretować historię, stwarzać – jak
w romantyzmie – to, co nazywamy klimatem epoki.

Nie tylko zresztą autorytet Biblii jako świętej księgi chrześcijaństwa decydu-

je o tym wpływie, choć on naturalnie przede wszystkim. Literatura uważała za
swój obowiązek i przywilej „poszerzać” tekst Biblii przez różnorodne nawiązy-
wanie do niej jako do podstawowego źródła mądrości o człowieku, ukazującego
go równocześnie w dwóch wymiarach – najpospolitszej codzienności i przera-
stającej wyobraźnię wieczności.

Ale też tekst Pisma Świętego nęcił pisarzy i z innych jeszcze względów. Urzekał

odrębnością stylu, konkretnością metaforyki, rytmicznością składni. Narzucał ro-
zumienie języka jako słowa, które nie tylko jest konwencjonalnym znakiem, lecz
także pozostaje w jakimś realnym związku z oznaczaną rzeczywistością. Docie-
ranie do pierwotnego kształtu i znaczenia słowa było dla wielu poetów (Norwid)
docieraniem do istoty rzeczywistości, jej głębszego egzystencjalnego sensu.

Tekst Biblii zawierał wreszcie sytuacje nieomal archetypowe w swej reprezen-

tatywności i ważności dla człowieka. Czymże innym są Psalmy, jeśli nie zbiorem
takich właśnie sytuacji podstawowych, różnie w poszczególnych utworach ze-
stawianych na zasadzie obowiązującej w tej księdze kompozycji otwartej? Gdzie
znaleźć tekst tak egzystencjalnie krańcowy, ostry, a równocześnie dający tyle moż-
liwości i swobody w zakresie uzupełnień, zwłaszcza motywacyjnych, jak ofiara
Abrahama z Księgi Genesis? Co przeżywali ojciec i syn w czasie wędrówki do Kra-
ju Moria? Co było głównym motywem posłuszeństwa Abrahama? Jaki był istotny
cel stworzonej przez Boga sytuacji próby? Może kryła się za nią inteligencja sza-
tana? Gdzie szukać historii równej przypowieści o synu marnotrawnym, historii,
która w swym ogólnym schemacie mieściła tyle możliwości konkretyzacyjnych,
tyle tragicznych „odejść” i „powrotów” – osobistych, rodzinnych, religijnych, spo-
łecznych, narodowych? Odejść i powrotów, które wiązała gorycz, ale i mądrość
doświadczeń. Cóż można zestawić z dziejami Hioba, co zawierałoby tyle istot-
nych problemów egzystencjalnych? Dlaczego zło, ból, nieszczęście? Jakaż wobec
nich postawa człowieka? Jaka winna być postawa doświadczonego nieszczęściem
wobec Boga? Jak pojąć tajemnicę winy i kary? Czy świadomość człowieka zdol-
na jest zrozumieć w pełni własną winę? Jaka jest geneza zła? Jaka relacja szatana
do Boga? Któraż opowieść jest przy tym równie wieloznaczna, równie wielo-
pokładowa znaczeniowo, dająca tyle możliwości interpretacji oraz kontynuacji
fabularnych i myślowych? Właśnie: ta otwartość Biblii na kontynuację, na wysnu-
wanie analogii, czasem zresztą fałszywych analogii; na różnorodną kontynuację

T r a d y c j a b i b l i j n a w l i t e r a t u r z e

42

M a t u r a w e w n ę t r z n a

43

w świadomości każdego odbiorcy, na dialog z nim (tak wyraźny choćby w opar-
tej na historii Kaina i Abla powieści Johna Steinbecka Na wschód od Edenu),
wyjaśnia jej olbrzymią literaturorodność nie tylko dawniej, lecz także dziś. Sym-
boliczna niemal jest fascynacja Biblią Czesława Miłosza, laureata Nagrody Nobla
w roku 1980.

Fakty rodzą zawsze zainteresowania naukowe. Faktem takim był trwający przez

wieki wpływ Biblii na literaturę. Został on zauważony przez rodzącą się długo hi-
storię literatury. Zaczęła uwzględniać go z czasem problematyka badawcza nauki
o literaturze, głównie zresztą w ramach badań porównawczych. Śledzono i opi-
sywano wpływ Biblii na literaturę, przede wszystkim rejestrując ślady tego wpły-
wu w postaci tematów, motywów i wątków literackich. W badaniach tych może
chodzić o rzeczy różne – o stwierdzenie zasięgu i siły oddziaływania Biblii na lite-
raturę, a więc i na kulturę, o określenie funkcji elementów biblijnych w budowa-
niu tekstów literackich, o głębsze zrozumienie konkretnych utworów, o dojrzenie
poprzez sposoby ujmowania biblijnych motywów tendencji rozwojowych całej li-
teratury, o dotarcie wreszcie poprzez te motywy do sposobów myślenia i przeży-
wania człowieka, do jego antropologicznej i religijnej świadomości. Mogą to więc
być badania zorientowane na Biblię, na literaturę lub na historię idei i umysłowo-
ści, a nawet na kulturę jako całość. Zasięg oddziaływania Pisma Świętego – bo o to
chodzi tu ostatecznie – jest silny i szeroki. On to warunkuje wszystkie wymienio-
ne możliwości zainteresowań badawczych.

„Mocna” pozycja Biblii w stosunku do literatury przejawiała się również w tym,

że doświadczenia metodologiczne gromadzone przez wieki przy interpretacji Pi-
sma Świętego przenoszono na badania tekstów literackich.

Dante te same zasady hermeneutyczne odnosi zarówno do Biblii i teologii, jak

i poezji. Egzegeza biblijna żywiła więc literacką interpretację.

Jak łatwo zauważyć, dotychczas przypominane fakty dotyczyły wpływu Biblii

na literaturę: Biblia była tekstem wyjściowym literackich zdarzeń i sensów czy na-
ukowych zainteresowań. Trwało tak bardzo długo. Dopiero na przełomie XVIII
i XIX w. można zaobserwować zmianę, choć zapowiedzi jej były widoczne i wcze-
śniej. Polega ona na tym, że wyraźnie aktywna zaczyna być również w stosunku
do Biblii – zwłaszcza od czasów romantyzmu – literatura.

Najpierw rekonstruuje się różnorodne wpływy literatur wschodnich na tekst

Pisma Świętego. Okazują się one niezmiernie istotne. Jasne się staje, że wpływ Bi-
blii na literaturę poprzedzony został wpływem literatury na Biblię. A właściwie
wielu literatur starożytnego Wschodu, zwłaszcza semickich. Mitów syryjskich i ka-
naanejskich. Biografii asyryjskich i wschodniego romansu historycznego (Księga
Judyty i Księga Estery). Epopei mezopotamskiej (Gilgamesz, Enuma Elisz), któ-
rej ślady odnajdujemy w Księdze Genesis. Wpływ ten jest nawet większy, niż daw-

Biblia a literatura

42

M a t u r a w e w n ę t r z n a

43

niej przypuszczano. Obecnie problemem stają się już nie wpływy, które w dużej
mierze ustalono, lecz to, co jest w Piśmie Świętym unikalne, oryginalne, niespro-
wadzalne do licznych kontekstów.

Prócz tej problematyki „wpływów i zależności”, a raczej w związku z nią, po-

wstała bogata literatura naukowa dotycząca językowych i literackich struktur
Pisma Świętego. Chodzi o rozpoznanie i opis Biblii w aspekcie literackim czy po-
etyckim, na tle poetyki hebrajskiej głównie. Interesuje przy tym i Stary, i Nowy
Testament. Interesują zwłaszcza psalmy. Interesuje problematyka gatunkowa, po-
etyckie znaczenie słów i metafor, również takich, które warunkują w Biblii ro-
zumienie człowieka, świata, Boga (Bóg jako wódz, jako monarcha, jako ojciec).
Interesuje symbolika obrazów, zwłaszcza w księgach proroków.

Najbardziej chyba znanymi w nauce o literaturze interpretacjami tekstów Pisma

Świętego są rozdziały otwierające słynną książkę Ericha Auerbacha Mimesis: Bli-
zna Odyseusza i Fortunata. Pierwszy zestawia fragment rozpoznania Odyseusza
przez Eurykleję z XIX pieśni Odysei z epizodem ofiary Izaaka z Księgi Genesis.

[…] z jednej strony kształtujący opis, równomierne oświetlenie, pozba-

wione luk powiązanie wydarzeń, swobodna forma wyrazu, pierwszoplano-
wość, jednoznaczność, ograniczenie elementu historyczno-rozwojowego
i humanistyczno-problemowego; z drugiej strony – metoda polegająca na
opracowaniu jedynie niektórych i zaciemnieniu innych partii opisu, ułam-
kowość, sugestywne oddziaływanie tego, co niewypowiedziane, obec-
ność drugiego planu, wieloznaczność, i potrzeba interpretacji, ambicja
formowania historii świata, wykształcenie obrazu historycznego stawa-
nia się i pogłębienie sfery problemowej.

(Przeł. Z. Żabicki)

Poprzez różne style przeświecają różne postawy, różne rozumienie świata

i człowieka.

Rzecz o Fortunacie porównuje w sposób metodologicznie podobny fragment

Uczty Trymalchiona Petroniusza ze sceną zaparcia się św. Piotra z Ewangelii św.
Marka. Ale nie o metodę tu ostatecznie chodzi. Znamienne jest to, że teksty Stare-
go i Nowego Testamentu otwierają, obok arcydzieł klasycznych, szereg wybitnych
utworów literatury europejskiej wybranych do analizy przez Auerbacha. Na równi
z Pieśnią o Rolandzie, Boską Komedią, Dekameronem, dziełem Rabelais’go Gar-
gantua i Pantagruel, Szekspirowskim Henrykiem IV, Don Kichotem Cervantesa,
Manon Lescaut ks. Prévost czy powieścią Stendhala Czerwone i czarne. Biblia
została włączona przez jednego z najwybitniejszych przedstawicieli współczesnej
humanistyki do tradycji literatury powszechnej.

Jęz ykowe i literack ie struk tur y Biblii

T r a d y c j a b i b l i j n a w l i t e r a t u r z e

44

M a t u r a w e w n ę t r z n a

45

Ofensywność literatury nie ograniczała się jednak do wpływu na tematykę ba-

dań nad Biblią. Tematyka ta prowadziła konsekwentnie dalej. Podobnie jak po-
przednio metody interpretacji Biblii przenoszono na literaturę, tak teraz, począwszy
od przełomu XIX i XX w., metody badań literackich zaczęto świadomie wyko-
rzystywać w obrębie biblistyki. Myślę przede wszystkim o

genologii

literackiej.

Głównym założeniem genologii jest zależność poety-
ki, środków wypowiedzi od przynależności utworu
do określonego gatunku literackiego. Również cha-
rakter sądów występujących w dziele jest określo-
ny przez jego gatunek. Z tym się wiąże zagadnienie

dosłownych znaczeń występujących w utworze zdarzeń oraz sensu naddanego
dzieła literackiego. Ma to dla rozumienia Biblii wagę podstawową. Inaczej czyta
się nastawione na fakty roczniki, a inaczej utwory historyczno-dydaktyczne. Ina-
czej odbiera się teksty satyryczne, a inaczej – o charakterze modlitewnym. Me-
toda uwzględniająca gatunkowe uwarunkowania tekstu łatwiej rozpozna to, co
w Piśmie Świętym jest ostatecznym przesłaniem dla czytelnika, i to, co związane
jest z tradycją czy konwencją gatunku. Ma to dla biblistyki znaczenie ogromne,

o daleko idących konsekwencjach interpretacyjnych.
Genologiczny punkt widzenia przy

egzegezie

Pisma

Świętego jest czymś niemal obowiązującym we współ-
czesnej biblistyce, zarówno katolickiej, jak i prote-
stanckiej, podobnie jak interpretacja tekstu poprzez
uwarunkowania miejsca i czasu.

Nie tylko do genologii ograniczać się może pomoc badań literackich dla bibli-

styki. Wykorzystanie współczesnej refleksji naukowej dotyczącej dzieła literackiego
pozwala przykładać mniejszą wagę do prawdziwości opowieści biblijnych w sen-
sie zgodności zawartych w nich faktów z rzeczywistością pozaliteracką. Elementy
świata przedstawionego, szeroko rozumianą tematykę obowiązuje „prawdziwość”
w obrębie dzieła literackiego, jego wewnętrznej logiki, jego struktury. Ważna jest
koncepcja dzieła, istotne jest przesłanie tekstu jako całości, istotny sens naddany
utworu skierowany ku odbiorcy. Co więcej, elementy utworu brzmiące aktualnie
w chwili powstania dzieła z czasem tracą bezpośredni związek z rzeczywistością.
Zwycięża aktualność ogólnego sensu. Nadto: autor niejednokrotnie tak buduje
zdarzenia literackie, aby stworzyć sytuacje celowo skrajne, nieprawdopodobne,
prowokujące czy nawet gorszące, aby poprzez nie ukazać właśnie prawdę, która je
zwycięża lub która w tym uwikłaniu może być lepiej, pełniej uświadomiona i prze-
żyta. Przywoływana już ofiara Abrahama, która tak poruszała i niepokoiła Kierke-

Literaturoz nawc ze metody badania Biblii

Genologia – nauka zajmująca się
gatunkami i rodzajami literackim.

GENOLOGIA

Egzegeza – objaśnianie tekstów,
w szczególności komentowanie
i interpretowanie Biblii.

EGZEGEZA

Poprzez literacką f ikcję do sensu ogólnego

44

M a t u r a w e w n ę t r z n a

45

gaarda, nie musi nasuwać myśli o okrucieństwie Boga, nie musi rodzić domysłów
o obecnej w tym zdarzeniu prowokującej pokusie szatana, nie musi prowadzić do
wniosku o niemożności zrozumienia przez człowieka motywów Bożego działa-
nia, nie musi nawet podsuwać interpretacji o bezpośredniej ingerencji Boga dla
zamknięcia długiej tradycji ofiar z ludzkiego życia. Pozwala natomiast cały szta-
faż zdarzeniowy traktować jako celowo skrajną konstrukcję literacką, która ma
wyakcentować najistotniejsze dla chrześcijańskiej postawy przesłanie o koniecz-
ności całkowitego, bezwarunkowego zawierzenia Bogu w każdej sytuacji, zwłasz-
cza, gdy jakaś inna wartość zaczyna nam Go zasłaniać.

Odnotować trzeba jeszcze jedną znamienną tendencję w najnowszej biblistyce.

Od pewnego czasu literatura staje się dla teologii ważnym układem odniesienia.
Szuka się w niej egzystencjalnych intuicji teologicznych twierdzeń. Traktuje się
ją jako literackie „miejsce teologiczne”. Podobnie zaczyna postępować biblistyka.
Śledzi ona literackie dzieje ważnych motywów, tematów i problemów biblijnych
po to, aby mieć świadomość pozaprofesjonalnych interpretacji Biblii, świadomość
rozsiewu możliwości interpretacyjnych danego fragmentu Pisma Świętego. Jest
to chęć uwzględnienia przy egzegezie indywidualnych odczytań słowa Bożego,
kontaktu z odbiorem „żywym”.

Te różnorodne inicjatywy literackie w stosunku do Pisma Świętego budzą róż-

ne niepokoje. Zawarł je T. S. Eliot w szkicu Religia i literatura.

Ci, którzy mówią o Biblii jako o „pomniku angielskiej prozy”, podziwiają

ją tylko jako pomnik na grobie chrześcijaństwa. Nie chcę tu zapuszczać
się w subtelności, wystarczy zauważyć, że […] Biblia wywiera wpływ lite-
racki na literaturę nie dlatego, że ją rozważano jako literaturę, ale dlate-
go, że uważano ją za przekaz słowa bożego. I to, że ludzie pióra obecnie
dyskutują o Biblii jako o literaturze, oznacza prawdopodobnie koniec jej
wpływu na literaturę.

(Przeł. H. Pręczkowska)

Wydaje się, że może być przecież różnie. I tak, że zbliżają się do Biblii ludzie

obcy wewnętrznie chrześcijańskiemu przesłaniu, zainteresowani, a nawet zafa-
scynowani jej aspektem literackim czy kulturowym. Ale może być też tak, że ci,
którzy interesują się literaturą i dla których Biblia równocześnie jest „nadlitera-
turą”, Księgą Słowa, chcą po prostu przyczynić się do lepszego, pełniejszego jej
poznania przez wniknięcie również w jej warstwę literacką. Są wreszcie i tacy,
którzy poprzez poznanie literackie Pisma chcą poznać głębiej jego sens teolo-
giczny. I wydaje się, że tych ostatnich jest najwięcej.

Niezależnie od konkretnej motywacji i celu, badania obu relacji – od Biblii

ku literaturze i od literatury ku Biblii – wydają się ważne zarówno dla dziejów

Róż ne postaw y wobec relacji : Biblia a literatura

T r a d y c j a b i b l i j n a w l i t e r a t u r z e

46

M a t u r a w e w n ę t r z n a

47

literatury i kultury, jak i dla biblistyki czy teologii biblijnej. Są ważne dla refleksji
nad podstawami i tożsamością europejskiej kultury, dla której Biblia jest Księgą
Wielką, Księgą-Źródłem.

Stefan Sawicki

Tekst na podstawie: Spotkania

nie tylko literackie, Stentor, Warszawa 2001

1.

Przywołując odpowiednie przykłady, rozważ rolę inspiracji biblijnych

w literaturze wybranych epok.
Aby zbudować pełne wystąpienie, powinniście ukazać:

wpływ tradycji biblijnej na kulturę przynajmniej dwóch wybranych epok

lub też

prześledzić jeden, dwa sposoby oddziaływania Biblii na kulturę (np.

inspi-

racje tematyczne

,

ideowe

,

gatunkowe

itd.) w kilku epokach.

Jeśli zdecydujecie się na pierwszy wariant, rozważcie przygotowanie wystąpie-

nia o związkach literatury z Biblią np. w epokach

średniowiecza

i

baroku

.

Średniowiecze
Zajmijcie się obecnością

biblijnych wzorców osobowych

w kulturze śre-

dniowiecznej (na s. 60 znajdziecie dokładniejsze wskazówki dotyczące tego zagad-
nienia),

nawiązaniami do biblijnych tematów

w średniowiecznych pieśniach

religijnych (np. pieśniach wielkanocnych, takich jak Krystus z martwych wstał
je… , pasyjnych – O wszego świata wsztek lud…), kontynuacją tradycji

biblij-

nych gatunków

(jak psalm). Teksty tych utworów, liczne wskazówki bibliogra-

ficzne oraz konteksty i sugestie interpretacyjne znajdziecie w książce Zrozumieć
średniowiecze (zob. bibliografia). Pomyślcie o wzbogaceniu wypowiedzi omó-
wieniem wybranego obrazu o tematyce maryjnej lub pasyjnej – poszukajcie re-
produkcji w podręczniku Przeszłość to dziś dla klasy I, cz. I oraz w tece Kultura
średniowiecza i renesansu (zob. bibliografia).

Barok
Zwróćcie uwagę na obecność

motywu vanitas

w poezji barokowej, np. w So-

necie I i Sonecie II Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego (podręcznik Przeszłość to dziś,
kl. I, cz. II, s. 90 i 104), w wierszu Wacława Potockiego Człowiek – igrzysko Boże
(s. 92), Daniela Naborowskiego Krótkość żywota (s. 106). Przeczytajcie interpreta-
cję Sonetu I (s. 110–111) i wiersza Kaspra Miaskowskiego Na śklenicę malowaną
(Most. Barok). Jeśli chcecie powiedzieć o

gatunkach

biblijnych w baroku, się-

:-D

Propozycje

tematów

prezentacji

46

M a t u r a w e w n ę t r z n a

47

gnijcie do psalmów parafrazowanych przez Mikołaja Sępa-Szarzyńskiego, a także
do Psalmodii polskiej Wespazjana Kochowskiego. (Zob. też wskazówki do tema-
tu 4. w tym rozdziale).

Opracowując drugi wariant tematu, możecie się zająć którymś z już wymie-

nionych zagadnień, tzn. biblijnymi wzorcami osobowymi, nawiązaniami tema-
tycznymi lub gatunkowymi do Pisma Świętego, a także: przykładami

biblijnej

stylizacji językowej

(np. w Kazaniach sejmowych Piotra Skargi, Księgach na-

rodu i pielgrzymstwa polskiego Adama Mickiewicza),

nawiązaniami ideowymi

do Biblii

(np. idea objawienia, biblijna koncepcja człowieka jako dziecka Bożego,

idea świata jako doskonałego tworu Boga, idea narodu wybranego, idea zbawczej
funkcji cierpienia, biblijna koncepcja miłości, biblijny kodeks etyczny), obecno-
ścią

biblijnych symboli

. Pamiętajcie, by na wstępie wyraźnie określić typ (lub

typy) biblijnej inspiracji, którym (którymi) się zajmiecie, a następnie omówcie te-
mat, czerpiąc przykłady z literatury i sztuki kilku wybranych epok.

2.

Gatunki biblijne i nawiązania do nich w literaturze polskiej później-

szych epok. Przywołaj i omów przykłady.
Ta prezentacja zmusza do bardziej szczegółowego potraktowania zagadnień

gatunkowych. Temat jest przeznaczony dla uczniów, którzy lubią pracę z kon-
kretnym tekstem literackim.

Historia literatury obfituje w przykłady kontynuacji tradycji biblijnych gatun-

ków, takich jak

przypowieść

,

lamentacja

,

proroctwo

czy

psalm

. Szczególnie

wdzięcznym tematem pracy jest historia nawiązań do tego ostatniego gatunku,
który nie tylko odgrywał ważną rolę w liturgii chrześcijańskiej, lecz także wpłynął
na ewolucję poezji lirycznej. Zacznijcie od wskazania odmian psalmów ukształto-
wanych przez autorów biblijnych i omówienia podstawowych cech gatunku (sko-
rzystajcie z książki Anny Świderkówny Prawie wszystko o Biblii oraz ze Słownika
terminów literackich), zasadniczą część pracy poświęćcie jednak omawianiu

zna-

czenia psalmów dla rozwoju polskiej poezji

. Przypomnijcie średniowieczne

psałterze, parafrazy Jana Kochanowskiego (Psałterz Dawidów). Bardzo interesu-
jącym nawiązaniem do tradycji psalmu jest dzieło barokowego poety Wespazjana
Kochowskiego Psalmodia polska. W romantyzmie psalmy pisał Zygmunt Krasiń-
ski (Psalmy przyszłości). Wiele przykładów nawiązań do tego gatunku znajdzie-
cie też w literaturze XX w. (Psalm 1. O pragnieniu, Psalm 2. O krzyżu i Psalm
3. O łasce Krzysztofa Kamila Baczyńskiego; wiersze Psalm i Marność Anny Ka-
mieńskiej; Psalmy wszystkie Tadeusza Nowaka).

Praca zyska szczególną wartość, jeśli zwrócicie uwagę na wpływ tradycji psal-

mu biblijnego na kształtowanie się takich gatunków poetyckich, jak elegia, hymn
czy oda.

Bardzo pomocne w przygotowaniu tej prezentacji będą: książka Kazimierza

Bukowskiego Biblia a literatura polska (zob. bibliografia) oraz podręcznik Prze-
szłość to dziś dla klasy I, cz. I (s. 67–69), gdzie znajdziecie informacje o przekładach

T r a d y c j a b i b l i j n a w l i t e r a t u r z e

48

M a t u r a w e w n ę t r z n a

49

i parafrazach psalmów. Przeczytajcie też szkic ks. Józefa Sadzika Wiara w Psal-
mach (zob. bibliografia).

3.

Biblijny topos człowieka wędrowca i jego kontynuacje w literaturze

późniejszych epok. Omów zagadnienie, przywołując odpowiednie przy-
kłady.
Zagadnienie wiąże się z motywem wygnania z raju (Księga Rodzaju) i niekoń-

czącą się próbą powrotu do niego. Przypomnijcie sobie także Księgę Wyjścia i dzie-
je wędrówki do Ziemi Obiecanej. Za sprawą Biblii wędrówka stała się metaforą
ziemskiej kondycji człowieka, który okazał nieposłuszeństwo Stwórcy. Cierpienia
i trudy życia są karą i skutkiem grzechu pierwszych ludzi,

wędrówka – metafo-

rą drogi człowieka do Boga

. Możecie poświęcić wystąpienie bohaterom śre-

dniowiecznych opowieści o świętych, których droga do Boga prowadziła przez
żebraczą tułaczkę (św. Aleksy). Przeczytajcie uważnie rozdział W kręgu ideałów:
święci w podręczniku dla klasy I, cz. I, s. 114–127. Motyw ludzkiego losu jako wę-
drówki wygnańca pojawia się w literaturze barokowej (Setnik rymów duchownych
Sebastiana Grabowieckiego), romantycznej (skorzystajcie z ciekawej interpretacji
Hymnu Juliusza Słowackiego w podręczniku Przeszłość to dziś dla klasy II, cz. I,
s. 104), można go także odnaleźć w literaturze współczesnej. Zajrzyjcie np. do tek-
stu opowiadania Gustawa Herlinga-Grudzińskiego Wieża (motyw tzw. Pielgrzy-
ma świętokrzyskiego), do wierszy Czesława Miłosza: W drodze z tomu Miasto bez
imienia (1969), Pielgrzymując z tomu Hymn o perle (1982).

Ciekawą odmianą toposu człowieka wędrowca jest motyw

wygnania z raju

dzieciństwa

– wskazówek poszukajcie na s. 74 tej książki.

4.

Motyw vanitas w Biblii i sztuce późniejszych epok. Rozważ zagadnie-

nie na wybranych przykładach literackich.
Zacznijcie Wasze wystąpienie od wskazania źródła motywu vanitas – starote-

stamentowej Księgi Koheleta. Możecie poświęcić prezentację sztuce jednej epo-
ki, np. średniowiecza lub baroku, i prześledzić funkcjonowanie motywu vanitas
w literaturze i sztukach plastycznych wybranego okresu oraz rozważyć jego

zna-

czenie dla duchowości i postaw

ludzi tych czasów. Rozważcie także porówna-

nie wybranych utworów różnych epok lub spróbujcie odpowiedzieć na pytanie, za
pomocą jakich środków artystycznych twórcy mówią o nieuchronności przemija-
nia i śmierci. Sięgnijcie do malarstwa XVII w., np. do obrazu Juana de Valdes Le-
ala Alegoria marności świata (podręcznik Przeszłość to dziś, kl. I, cz. II, s. 104),
ukazującego śmierć depcącą różne przedmioty – zastanówcie się nad znaczeniem
tej alegorii, porównajcie obraz z innymi dziełami o podobnej wymowie. Szukajcie
reprodukcji w tekach Wydawnictwa STENTOR (np. w tece Kultura średniowie-
cza i renesansu lub Kultura baroku i klasycyzmu), w których odnajdziecie także
krótkie interpretacje obrazów. Barokowy poeta Kasper Miaskowski w wierszu Na
śklenicę malowaną porównał życie człowieka do kruchego naczynia (interpre-

48

M a t u r a w e w n ę t r z n a

49

tację tego wiersza, autorstwa Beaty Mytych, znajdziecie w książce Most. Barok);
Wisława Szymborska pisała o rzeczach, które trwają, gdy ich właściciele dawno
już przeminęli (wiersz Muzeum). Interesującą prezentację można poświęcić po-
ezji Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej. O motywie

lęku przed starością

(prze-

mijaniem) w jej wierszach pisze Jerzy Kwiatkowski we wstępie do Wyboru poezji
(Wrocław 1998). Zwróćcie uwagę na wiersze Kurze łapki, Kobieta, która czeka,
Do własnego organizmu, Być kwiatem?… Dobrym uzupełnieniem wystąpienia
o poezji Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej byłaby wypowiedź o obrazach Han-
sa Baldunga (Griena) Siedem faz życia kobiety oraz Śmierć i dziewczyna, któ-
rych reprodukcje znajdziecie w podręczniku Przeszłość to dziś dla klasy I, cz.
II, s. 71.

5.

Motywy maryjne w literaturze (i sztuce). Przywołaj i omów przy-

kłady.
Temat można opracować na wiele sposobów. Możecie powiedzieć o Matce Bo-

leściwej (Mater Dolorosa) i zinterpretować Lament świętokrzyski oraz inne dzieła
pokazujące cierpienie Marii Panny towarzyszącej umęczonemu Synowi (w pod-
ręczniku Przeszłość to dziś dla klasy I, cz. I znajdziecie interpretację Lamentu…
(s. 109–111) oraz reprodukcje obrazów malarza małopolskiego z XV w. z motywem
Piety i ukrzyżowania (s. 104–105)). Możecie przygotować wystąpienie o Boguro-
dzicy (przeczytajcie rozprawę Romana Mazurkiewicza Siedem pieczęci „Bogu-
rodzicy”, której fragment znajdziecie w podręczniku Przeszłość to dziś dla klasy
I, cz. I (s. 108–109)) i nawiązaniach do tej pieśni w twórczości Krzysztofa Kamila
Baczyńskiego (Modlitwa do Bogarodzicy), Stanisława Grochowiaka (Modlitwa).
W poezji polskiej znajdziecie bardzo wiele wierszy poświęconych Matce Boskiej,
m.in. Na gromniczną Kazimiery Iłłakowiczówny, Matka Boska Częstochowska
Jana Lechonia, Matka Boska z Warszawy ks. Jana Twardowskiego, Modlitwa wi-
gilijna Czesława Miłosza. Zwróćcie uwagę na

różnorodność przedstawiania

Marii w sztuce: Madonna, Pieta, Mater Dolorosa, Pocieszycielka.

6.

Znaczenie Apokalipsy św. Jana dla literatury i sztuki późniejszych

epok. Rozważ zagadnienie, odwołując się do wybranych przykładów.
Zagadkowa symbolika Apokalipsy zawsze fascynowała artystów – nawiąza-

nia do tej księgi biblijnej pojawiają się już w sztuce wczesnochrześcijańskiej. Po-
szukując motywów apokaliptycznych w literaturze, możecie się odwołać np. do
Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego, hymnu Dies irae Jana Kasprowi-
cza, poezji katastrofistów (Czesław Miłosz, Józef Czechowicz, Józef Łobodowski)
lub poetów z pokolenia wojennego (Krzysztof Kamil Baczyński, Tadeusz Gajcy).
Omawiając wybrane teksty, zwróćcie uwagę na

wizyjność stylu

,

operowanie

wieloznaczną symboliką

. Przywołajcie też przykłady polemicznego stosunku

do tradycji biblijnej Apokalipsy (np. w wierszu Piosenka o końcu świata Czesła-
wa Miłosza lub w powieści Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego). Rozważcie

T r a d y c j a b i b l i j n a w l i t e r a t u r z e

50

M a t u r a w e w n ę t r z n a

wykorzystanie w prezentacji dzieł malarskich – w podręczniku Przeszłość to dziś
dla klasy I, cz. I znajdziecie reprodukcje obrazów Hansa Memlinga i Albrechta
Dürera (s. 59). Zanim przystąpicie do przygotowania prezentacji, przeczytajcie
uważnie rozdział Katastrofizm i katastrofa w podręczniku Przeszłość to dziś dla
klasy III. Sięgnijcie też do rozdziału Apokalipsa świętego Jana w książce Anny
Świderkówny (zob. bibliografia). Lektura tego szkicu pomoże Wam stworzyć rze-
telny wstęp do wystąpienia maturalnego.

W podręczniku Krzysztofa Mrowcewicza Przeszłość to dziś dla klasy I, cz. I przeczytaj-

cie rozdział Starożytność. Świat Biblii. Zwróćcie szczególną uwagę na działy Komentarze
(s. 61, 71, 81) i Dialogi z tradycją (s. 63–64, 72–73, 82–84).

Zapoznajcie się z rozdziałem Średniowiecze z podręcznika Przeszłość to dziś dla klasy

I, cz. I. Znajdziecie tam m.in. Komentarze (s. 108, 121), interpretację wiersza Posłuchaj-
cie, bracia miła (s. 109), dział Dialogi z tradycją (s. 111–112) oraz fragmenty rozprawy
Tomasza à Kempis O naśladowaniu Chrystusa (s. 121).

Przeczytajcie esej Wacława Oszajcy Weselna pieśń o Bogu zamieszczony w przewodni-

ku dla licealistów Most. Średniowiecze (s. 10–14).

W tomie Most. Romantyzm znajdziecie esej Macieja Szargota Inspiracje Biblią w lite-

raturze polskiego romantyzmu (s. 32–38).

W antologii Romana Mazurkiewicza Starożytność–średniowiecze znajdziecie rozdział

Starożytność. Świat Biblii, a w nim m.in. esej Kazimierza Bukowskiego Biblijny opis stwo-
rzenia (s. 101–103), artykuł Zenona Ziółkowskiego Zmagania Boga z Hiobem (s. 117–
119) oraz tekst ks. Józefa Sadzika [Wiara w Psalmach] (s. 113–114).

W tej samej antologii zamieszczony jest artykuł Romana Mazurkiewicza Zagadki „Bo-

gurodzicy” (s. 138–141) oraz rozprawa Anny Świderkówny Apokalipsa (s. 103–105).

Jan Błoński, Mikołaj Sęp-Szarzyński a początki polskiego baroku, Kraków 1967.
Kazimierz Bukowski, Biblia a literatura polska, Warszawa 1990.
Dorothea Forstner, Świat symboliki chrześcijańskiej, przeł. W. Zakrzewska, P. Pachcia-

rek, R. Turzyński, Warszawa 2001.

Wskazówki bibliograficzne

Możecie skorzystać także z następujących pozycji:

50

M a t u r a w e w n ę t r z n a

Anna Kamieńska, Twarze księgi, Warszawa 1981.
Władysław Kopaliński, Słownik symboli, Warszawa 1990.
Manfred Lurker, Słownik obrazów i symboli biblijnych, przeł. K. Romaniuk, Poznań

1989.

Stefan Sawicki, Motywy maryjne w poezji średniowiecza i renesansu, w: S. Sawicki,

Z pogranicza literatury i religii. Szkice, Lublin 1978.

Stanisław Skorupka, Słownik frazeologiczny języka polskiego, Warszawa 2002.
Słownik terminów literackich, red. J. Sławiński, Wrocław 1998.
Jadwiga Sokołowska, Dwie nieskończoności. Szkice o literaturze barokowej, Warsza-

wa 1978.

Średniowieczna pieśń religijna polska, oprac. M. Korolko, Wrocław 1980.
Anna Świderkówna, Prawie wszystko o Biblii, Warszawa 2002.
Zenon Ziółkowski, Najtrudniejsze stronice Biblii, Warszawa 1994.

T r a d y c j a b i b l i j n a w l i t e r a t u r z e