Mieke Bal

WIZUALNY ESENCJALIZM I

PRZEDMIOT KULTURY WIZUALNEJ

O czym jest tekst?

• Ogólnie: o kulturze wizualnej
• Szczególnie:

– Śmierć przedmiotu: interdyscyplinarność
– Nieczystość wizualności i przeciw przedmiotom
– Śmierć „kultury”
– Kultura wizualna
– Cele studiów kultury wizualnej
– Problem metody

Wprowadzenie

• Czy „kultura wizualna” jest dyscypliną?

– Nie, ponieważ:

• Jej przedmiot nie może być badany w obrębie paradygmatu

żadnej istniejącej obecnie dyscypliny

– Nie jest prowincją historii sztuki; pojawiła się ponieważ historia

sztuki zawiodła mierząc się z wizualnością swych przedmiotów

– „Traktowanie kultury wizualnej jako historii sztuki z perspektywą

studiów kulturowych oznacza skazanie jej na powtórzenie tej
samej klęski.”

• Kultura wizualna musi korzystać z wielu innych dyscyplin,

dobrze ugruntowanych (antropologia, psychologia) oraz
nowych (flimoznastwo, medioznawstwo)

Wprowadzenie

• Czy „kultura wizualna” jest dyscypliną?

– Tak, ponieważ:

• „Obstaje ona przy specyficznym przedmiocie oraz

formułuje specyficzne pytania wobec tego przedmiotu.”

– Brak jasności co do domeny przedmiotowej to najsłabszy

punkt studiów kultury wizualnej

• Zamiast ustalać czy to dyscyplina czy też nie,

Bal pozostawia te kwestię otwartą

Wprowadzenie

• Termin „kultura wizualna” jest problematyczny

– Wskazuje na prymarnie wizualną naturę

współczesnej kultury

– Sugeruje, że można segment wizualności

wyizolować z kultury

– Jest definiowany przez „wizualny esencjalizm”,

który:

• Proklamuje „czystość” obrazów
• Chce wyraźnie odgraniczać obszar wizualności spośród

innych mediów / systemów semiotycznych.

Wprowadzenie

• Cele pracy

– Argumenty za i przeciw „studiom kultury

wizualnej”

– Próba opisania domeny przedmiotowej
– Problemy domeny przedmiotowej
– Sformułowanie konkluzji dotyczącej konsekwencji

metodologicznych

Śmierć przedmiotu: interdyscyplinarność

• Pytanie o przedmiot

– Pozwoli nam określić, czy mamy do czynienia z:

• Dyscypliną – domena przedmiotowa składa się z

skategoryzowanych przedmiotów, wokół których
skrystalizowały się założenia i podejścia

• Interdyscypliną – domena przedmiotowa nie jest

oczywista i musi zostać „stworzona” na nowo

• Studia interdyscyplinarne konstytuują się dzięki

stworzeniu nowego przedmiotu, który nie należy do
nikogo. [Barthes]

Śmierć przedmiotu: interdyscyplinarność

• Pytanie o przedmiot

– W jaki sposób stworzyć nowy przedmiot?

Przedmioty wizualne istniały zawsze

– Rozważanie tego, czym jest „kultura wizualna”

jako nowy przedmiot wymaga ponownego
przeanalizowania obu elementów – „wizualna” i
„kultura” – w ich wzajemnej relacji.

Śmierć przedmiotu: interdyscyplinarność

• Pytanie o przedmiot

– Mamy retorykę wytwarzająca efekt realności oraz

retorykę wytwarzająca efekt materialności.

– Rewidując retorykę materialności można nakierować

uwagę na różnorodne „ramowania” nie tylko

przedmiotu ale i aktu patrzenia na przedmiot.

• Konieczność patrzenia na rzeczy w perspektywie społecznej
• „Jeśli adresatami owych rzeczy są ludzie, badanie obejmuje

także specyficzne dla danej kultury praktyki wizualne, czyli

reżimy skopiczne lub wizualne; w skrócie – wszelkie formy

wizualności”

– Reżim umożliwiający retorykę materialności jest jednym z

reżimów wizualnych, które można poddać krytycznej analizie

Śmierć przedmiotu: interdyscyplinarność

• Co się wydarza gdy ludzie patrzą? Co się

wyłania z tego aktu?

– „wydarza” – wizualne zdarzenie jako przedmiot
– „wyłania” –przelotny, krótkotrwały, subiektywny

obraz przypadający na podmiot

– Dwa rezultaty: zdarzenie wizualne i doświadczany

obraz łączą się w akcie patrzenia i jego
następstwach.

Śmierć przedmiotu: interdyscyplinarność

• „Nieczystość” aktu patrzenia

– To akt zmysłowy (zakorzeniony biologicznie)

• Jest ujęte w ramy i ujmuje w ramy (interpretuje)
• Jest nacechowane emocjonalnie, kognitywnie, intelektualnie

– Taką „nieczystość” mają akty oparte na innych

zmysłach

• Słuchanie, czytanie, smakowanie, wąchanie
• Dzięki nieczystości przenikają się wzajemnie

– Literatura, dźwięk i muzyka nie są wykluczone z przedmiotu

kultury wizualnej

– Film i TV są popularniejsze niż malarstwo bo nie są „czyste”

Śmierć przedmiotu: interdyscyplinarność

• Krytyka esencjalizmu

– Bezkrytyczne przyjmowanie nowych mediów jako

wizualnych

• Internet

– Prymarnie nie jest wizualny
– Hipertekstowa organizacja nacechowuje go prymarnie jako

formę tekstualną

– Nie mogą rywalizować wizualności tekstualność, ale wiemy, że

Internet na pewno nie jest „czysty” bądź prymarnie wizualny

Nieczystość wizualności i przeciw przedmiotom

• „To możliwość dokonywania aktów widzenia, a nie

materialność widzianych przedmiotów, decyduje o tym,
czy dany artefakt może być rozumiany z perspektywy
studiów kultury wizualnej.”

• To co Foucault nazwał „spojrzeniem wiedzącego

podmiotu” „kwestionuje dystynkcje między widzialnym
i niewidzialnym, powiedzianym i niewypowiedzianym”
[Hooper-Greenhill]

• Wiedza kieruje i zabarwia spojrzenie, czyniąc

widzialnym to co niewidzialne; może to jednak działać
odwrotnie.

Nieczystość wizualności i przeciw przedmiotom

• „Studia kultury audiowizualnej” definiowane

za pomoca kategorii rodzajów przedmiotów,
poddane są temu samemu reżimowi prawdy
[Foucault], który usiłują zostawić za sobą /
zakwestionować

• Zamiast definiować przedmiot winniśmy go

stworzyć

Nieczystość wizualności i przeciw przedmiotom

• „Wzniosłość”

– Kategoria Mirzoeffa
– Często mylona z jakością, może stać się prowincją

„sztuki wysokiej”

– Nie służy definiowaniu wizualności
– „używana jest jako wymówka dla wytwarzania

długich, wielosłownych, ale nieweryfikowalnych

dyskursów o tej, niemożliwej do wypowiedzenia

rzeczy”

– Idea niewypowiedzialności wizualnego kryje w sobie

anty-wizualistyczny sentyment. Stawia opór podjęciu

problemu wizualności.

Nieczystość wizualności i przeciw przedmiotom

• Widzenie w jednym szeregu z interpretacja, a nie percepcją

[Bryson]

– Patrzenie jako akt jest zaangażowane w to, co nazywamy lekturą

• Miejsce i koncepcja wizualności to kulturowy, historyczny

fenomen [Classen]

– Buddyzm ma szósty zmysł
– Plemię Hauser ma dwa zmysły (wzrok i reszta) – dystans do ciała

• Prymat wzroku pojawił się po wynalezieniu druku, uległ

maskulinizacji.

• „Wizualny esencjalizm – niezanalizowana izolacja ‘tego, co

wizualne’ jako przedmiotu badań – związany jest z

nacechowaną płciowo fobią w stosunku do ciała”

Nieczystość wizualności i przeciw przedmiotom

• Nieesencjalstyczny sposób wyznaczenia domeny

przedmiotowej [Carson i Pajaczkowska]

– „Wszystkie kultury mają aspekt wizualny. Dla wielu

ludzi, wizualny aspekt kultury – jej obrazowość, znaki,

style i symbole obrazowe – jest najpotężniejszym

składnikiem złożonych i skomplikowanych systemów

komunikacji, które są konstytutywną częścią kultury.

Widziane [the seen] może być powierzchnią leżącego

u podstaw i niewidzianego systemu znaczenia takiego

jak piktorialne aspekty pisma; ono może być częścią

składową pisemnowizualnego oznaczenia; lub też

może obejmować znaczące i znaczone, tak jak w

ikonicznych formach oznaczania.” (s. 310)

Śmierć „Kultury”

• Wizualność nie jest:

– Jakością
– Cechą rzeczy
– Fenomenem fizjologicznym

• Należy zatem zakwestionować:

– tryby patrzenia
– tryby uprzywilejowania patrzenia
– Założenie że patrzenie opiera się na jednym zmyśle

• Terminy-klisze historyków sztuki to:

– „zmysłowa bezpośredniość”
– „uczucie”
– „wzniosłość”
– „przyjemność”

Śmierć „Kultury”

• Kultura

– Problem wielości definicji
– Rozróżnia się głównie dwa nurty:

• „kultura to najlepsze co społeczeństwo produkuje”
• „kultura to wszelkie sposoby życia: rytuały, zdarzenia

niesformalizowane, systemy przekonań, zachowanie”

– Cztery użycia kultury [Williams]

• Ogólny proces rozwoju intelektualnego/duchowego/estetycznego
• Dzieła i praktyki działalności intelektualnej/artystycznej
• Antropologiczne i etnograficzne znaczenie kultury (sposób życia

grupy)

• Znaczący system przez który w sposób konieczny

komunikowany/reprodukowany/doświadczany/eksplorowany jest

porządek społeczny

Śmierć „Kultury”

• Mamy niedefiniowalną-ponieważ-”żywą”

domenę

• Zrozumienie kultury wymaga zrozumienia

dyskursu, w którym używane jest to słowo lub
jego derywatywy

• Podobnie jak wizualność, kultura definiowana

jest negatywnie a nie poprzez własności
[O’Sullivan]

Kultura wizualna

• Każda próba sformułowania celów i metod

studiów kultury wizualnej musi na serio

uwzględniac oba terminy w ich negatywności:

– „to, co wizualne” jako „nieczyste” – synestetyczne,

dyskursywne i pragmatyczne;

– „kultura” jako przemieszczająca się, zróżnicowana,

umiejscowiona między „strefami kultury” i

realizowana w praktykach władzy i oporu

• Negatywność tych terminów realizowana w

formie napięć. Napięcia pomagają wyszczególnić

domeny.

Kultura wizualna

• Niechętnie deklaruje kulturę wizualną jako

gałąź studiów kulturowych

• Uważa, że kultura wizualna musi zmierzyć się z

trzema problemami studiów kulturowych

– Nieskuteczność w wypracowaniu metodologii

konkurencyjnej dla tych należących do
izolowanych dyscyplin

– Pogłębienie podziału między les anciens i les

modernes (spór nowego/nowoczesnego z
kanonem/tradycją)

Cele studiów kultury wizualnej

• Najpilniejsze zadania (niezależne od tego, czy będzie to dyscyplina

czy interdyscyplina)

– Skoncentrować się na miejscach w których przedmioty wizualnej

natury przecinają się z innymi procesami i praktykami danej kultury.

• Badać i wyjaśniać więzi kultury wizualnej z nacjonalizmem, imperializmem,

rasizmem i innymi dyskursami

• Analizować związki między klasowości i elityzmem
• Zrozumienie motywacji w faworyzowaniu historii

– Zrozumienie motywacji faworyzowania realizmu (symulacja

mimetycznego zachowania)

– Zrozumienie motywacji esencjalizmu wizualnego, który promuje

spojrzenie wiedzącego, utrzymując je w stanie niewidzialności

• Krytyczna analiza wykorzystania kultury wizualnej do podtrzymywania

stereotypów rasowych i płciowych

• Analiza interdyskursywnych i intertekstualnych związków miedzy

przedmiotami, seriami, nieuświadamianą wiedzą, tekstami, dyskursami i

różnymi zmysłami zaangażowanymi w proces recepcji.

Problem metody

• Kilka metodologicznych zasad

– Przebicie się analizy przez problematyczną historię

sztuki i generalizujące tendencje entuzjastów
studiów kultuwocyh

– Natura praktyk interpretacyjnych
– Ciągłość między analizą i pedagogiką
– Historyczno-analityczne badanie reżimów

wizualno-kulturowych

• Dziękuję za uwagę!