Prof. PWSZ dr hab. Krystyna Naumowicz
PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI
I. POTRZEBY TURYSTYCZNE ....................................................................................... 3
1. POTRZEBY LUDZKIE ................................................................................................. 3
2. CZAS WOLNY I JEGO WYKORZYSTANIE............................................................... 5
3. CHARAKTERYSTYKA POTRZEB TURYSTYCZNYCH ..........................................10
II. TURYSTYKA................................................................................................................16
1. KONCEPCJE TURYSTYKI .........................................................................................16
2. FUNKCJE TURYSTYKI ..............................................................................................17
3. CZYNNIKI ROZWOJU TURYSTYKI .........................................................................22
III. RUCH TURYSTYCZNY I PRZEDMIOTY ZASPOKAJANIA POTRZEB JEGO
UCZESTNIKÓW ...............................................................................................................25
1. RUCH TURYSTYCZNY..............................................................................................25
2. KLASYFIKACJA RUCHU TURYSTYCZNEGO.........................................................25
3. PRZEDMIOTY POTRZEB TURYSTYCZNYCH.........................................................27
IV. DOBRA TURYSTYCZNE...........................................................................................32
1. WALORY TURYSTYCZNE ........................................................................................32
2. URZ
DZENIA OBSA
UGI TURYSTÓW.....................................................................34
3. TURYSTYCZNE DOBRA MATERIALNE ZE SFERY RYNKOWEJ .........................40
V. USA
UGI TURYSTYCZNE ...........................................................................................42
1. USA
UGI TURYSTYCZNE - KLASYFIKACJA OGÓLNA..........................................42
2. USA
UGI SPECYFICZNE DLA TURYSTYKI..............................................................43
3. POZOSTAA
E USA
UGI INFRASTRUKTURALNE......................................................49
VI. KONSUMPCJA TURYSTYCZNA .............................................................................51
1. OKREŚLENIE KONSUMPCJI TURYSTYCZNEJ.......................................................51
2. ROLA KONSUMPCJI TURYSTYCZNEJ....................................................................52
3. STRUKTURA KONSUMPCJI TURYSTYCZNEJ .......................................................56
VII. TURYSTYKA A PRZESTRZEC
...............................................................................61
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 2
l. ŚRODOWISKO I JEGO KSZTAA
TOWANIE...............................................................61
2. KRAJOBRAZ A TURYSTYKA ...................................................................................62
3. PRZESTRZEC
TURYSTYCZNA.................................................................................63
VIII. GOSPODARKA TURYSTYCZNA..........................................................................66
1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GOSPODARKI TURYSTYCZNEJ......................66
2. ZAGOSPODAROWANIE TURYSTYCZNE JAKO PROCES
PRZYSTOSOWYWANIA OBSZARÓW DO CELÓW TURYSTYCZNYCH..................68
3. INFRASTRUKTURA TURYSTYCZNA ......................................................................70
IX. RYNEK TURYSTYCZNY...........................................................................................71
1. POJ
CIE RYNKU TURYSTYCZNEGO......................................................................71
2. STRONA POPYTOWA RYNKU TURYSTYCZNEGO ...............................................75
3. STRONA PODAŻOWA RYNKU TURYSTYCZNEGO...............................................83
Literatura............................................................................................................................85
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 3
I. POTRZEBY TURYSTYCZNE
1. POTRZEBY LUDZKIE
Potrzeba ludzka to wymóg życiowy, czyli obiektywna niezbędność rzeczy, czynności,
zjawiska czy relacji (stanowiących przedmiot potrzeby), których posiadanie lub udostępnienie
do wykorzystania umożliwia człowiekowi osiągnięcie lub utrzymanie pożądanego stanu
biologicznego, psychicznego czy społecznego, a także rozwój fizyczny bądz
duchowy.
W dziedzinie klasyfikacji potrzeb ludzkich występuje znaczne zróżnicowanie
poglądów zarówno w koncepcjach poszczególnych przedstawicieli jednej nauki między sobą,
jak i między różnymi gałęziami wiedzy o człowieku.
Do najprostszych i najogólniejszych podziałów potrzeb można zaliczyć przede
wszystkim podział oparty na kryterium podmiotu potrzeby (czyli rozróżnieniu: Człowiek
jako przedstawiciel gatunku ludzkiego - człowiek jako jednostka żyjąca w społeczeństwie),
prowadzący do wyróżnienia potrzeb wywodzących się z biologicznej struktury człowieka
(organizmu) i przez nią warunkowanych oraz potrzeb psychologicznych, określanych przez
strukturę osobowości jednostki.
W literaturze stosowane jest również kryterium przedmiotu potrzeby, stąd mówi się
o potrzebach rzeczowych - bezpośrednio przedmiotowych oraz funkcjonalnych - potrzebach
działania. To samo kryterium jest podstawą podziału potrzeb na materialne i duchowe.
Odmianą tego ostatniego jest wyróżnienie potrzeb podstawowych (biologicznych,
fizjologicznych) oraz wyższego rzędu (dotyczących wytworów kultury społecznej), a także
potrzeb naturalnych i  potrzeb powstałych w otoczce społeczno  kulturowej lub inaczej -
potrzeb pierwotnych i wtórnych.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 4
W naukach ekonomicznych również mamy do czynienia z różnorodnością koncepcji
podziału potrzeb ludzkich. Często występują w nich dwie kategorie potrzeb: potrzeby
społeczne i potrzeby ekonomiczne.
Jeśli chodzi o potrzeby społeczne, to samo pojmowanie określenia  społeczne jest
bardzo niejednolite. Można by w związku z tym wyróżnić trzy interpretacje, polegające na
uznaniu potrzeb społecznych za:
- synonim potrzeb ludzkich, często z uściśleniem do potrzeb występujących na danym
etapie rozwoju sił wytwórczych i na danym kulturalnym poziomie społeczeństwa;
- wszystkie potrzeby ludzkie, ale w odniesieniu do triady uzupełnianej przez potrzeby
grupowe i indywidualne;
- jeden z trzech rodzajów potrzeb ludzkich, obok potrzeb biologicznych i potrzeb
psychologicznych jako wynik współżycia jednostki ze społeczeństwem.
Kategoria potrzeb ekonomicznych, w poglądach pewnej grupy ekonomistów, nabiera
znaczenia ogólnej kategorii ekonomicznej. Są one bowiem rozumiane jako wytwór
społecznego współżycia i zależności od szczebla rozwoju społecznego, atrybut już
osiągniętego i spodziewanego w przyszłości rozwoju gospodarczego i kulturalnego, a
najogólniej - za odzwierciedlenie historycznych uwarunkowań poziomu życia. W dziedzinie
rozważań nad potrzebami ekonomicznymi szczególne znaczenie ma podejście kompleksowe;
które co prawda nie jest klasyfikacją potrzeb w pełnym tego słowa znaczeniu, ale umożliwia
prowadzenie stosunkowo systematycznego opisu każdej z potrzeb konsumpcyjnych.
Przede wszystkim potrzeby ekonomiczne dzieli się ze względu na odczuwający je
podmiot na produkcyjne oraz osobiste. Te ostatnie są ostatecznymi potrzebami ludzi,
dotyczącymi dóbr materialnych i duchowych, a ich zaspokajanie następuje w procesie
spożycia osobistego. Nabierają one zatem szczególnego znaczenia w całym systemie potrzeb
ekonomicznych, utożsamianych w ten sposób z potrzebami ludzkimi.
Za podstawę dalszych podziałów przyjmuje się zatem konkretne własności potrzeb
osobistych, które w związku z tym przekształcają się w kryteria oceny, Dwa pierwsze z nich
są kryteriami klasyfikacji sensu stricto, natomiast pozostałe odzwierciedlają wyczerpujący w
zasadzie wachlarz cech potrzeb.
Najważniejszym kryterium podziału potrzeb osobistych jest sfera ich występowania,
w związku z czym wyróżnia się potrzeby materialne oraz duchowe. Z kolei ze względu na
przedmiot zaspokajający potrzeby dzieli się je na potrzeby dóbr materialnych oraz usług.
Zastosowanie kryterium czasu trwania czy pojawienia się potrzeb umożliwia określenie czy
dana potrzeba osobista jest potrzebą stałą, periodyczną czy epizodyczną. Duże znaczenie
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 5
ma też stopień rozpowszechnienia występowania ekonomicznych potrzeb osobistych -
potrzeba danego rodzaju ma swój cykl rozwojowy, a więc w dłuższym okresie przechodzi
przez szereg etapów i w danym momencie wszystkie występujące potrzeby osobiste można
zaszeregować jako nowe, masowe lub zanikające.
2. CZAS WOLNY I JEGO WYKORZYSTANIE
CZAS DYSPOZYCYJNY
Człowiek dysponuje pewnym funduszem czasu, w którym przebiega jego aktywność
życiowa. Struktura tego funduszu zależy od szeregu czynników ekonomicznych i
politycznych, ale nade wszystko - socjodemograficznych. Dla osób pracujących i uczących
się charakterystyczny jest podział całego funduszu na dwie zasadnicze części: czas pracy /
nauki oraz czas dyspozycyjny, zwany również  czasem poza pracą .
Pod pojęciem czasu dyspozycyjnego rozumie się tę część funduszu czasu człowieka,
która pozostaje mu po odjęciu ustawowo unormowanego czasu pracy lub sumy godzin
spędzonych na zajęciach programowych przez uczniów i studentów. Nie oznacza to jednak, że
można go wykorzystywać w sposób zupełnie dowolny. Czas dyspozycyjny ma bowiem
bardzo skomplikowaną strukturę wewnętrzną, w której najogólniej wyróżnia się  czas wolny
oraz  czas poza czasem wolnym .
Znaczenie, jakie przypisuje się współcześnie czasowi wolnemu pobudza badaczy do
podejmowania prób zdefiniowania go. Wśród licznych definicji czasu wolnego wyróżnia się
wyraz
nie trzy ich grupy. Pierwsza z nich czas wolny definiuje poprzez jego treść - w oparciu
o wymienianie wykonywanych w nim czynności. Drugie podejście polega na wyznaczaniu
wielkości czasu wolnego jako elementu doby, czyli nadwyżki ponad czas snu oraz wszelkich
prac o znaczeniu ekonomicznym i zajęć z pracami tymi organicznie związanych. Oba
zaprezentowane stanowiska dotyczą w zasadzie wyłącznie czasu wolnego w ciągu dnia pracy,
co w pewnym stopniu ogranicza ich przydatność w rozważaniach nad problematyką funduszu
czasu w życiu człowieka. Jest to szczególnie widoczne w przypadku omawiania długich
okresów czasu wolnego (urlopów czy wakacji) spędzanych w formie uczestnictwa w ruchu
turystycznym.
Trzecia grupa definicji czasu wolnego - przynajmniej werbalnie - nie deklaruje swego
bezpośredniego związku z dobą i dlatego zawarte w niej określenia mają charakter bardziej
uniwersalny. W tym ujęciu zagadnienia czasu wolnego są definiowane poprzez pełnione
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 6
przezeń funkcje, można zatem uznać, że jest to najsłuszniejszy punkt widzenia.
Charakterystyczne dla tej grupy poglądów jest stanowisko, iż  czas wolny to część czasu poza
pracą, przeznaczonego na fizyczny, intelektualny rozwój ludzi i wypoczynek, to czas
wykorzystywany według własnego uznania na wszechstronny rozwój .
Można przyjąć, że czas wolny cechuje się występowaniem dwóch zasadniczych
kierunków wykorzystania. Pierwszy z nich to odtworzenie sił psychicznych i fizycznych
wydatkowanych w procesie szeroko pojętej pracy (rozmaitych zajęć obowiązkowych
człowieka), czyli regeneracja oraz rehabilitacja - ta ostatnia w razie potrzeby leczenia czy
profilaktyki różnych chorób, w szczególności - zawodowych i cywilizacyjnych. Drugim,
równorzędnym kierunkiem jest umożliwienie człowiekowi wszechstronnego rozwoju tak pod
względem fizycznym, jak i duchowym. Stąd cztery podstawowe funkcje czasu wolnego,
których realizacja spełnia postulat nie tylko odtworzenia sił, ale i harmonijnego rozwoju
współczesnego człowieka, Koncepcja tak rozumianych funkcji czasu wolnego przybiera więc
następujący kształt:
I. Zdrowotne (reprodukcyjne) funkcje czasu wolnego, na które składają się:
l. funkcja regeneracyjna,
2. funkcja rehabilitacyjna;
II. Rozwojowe funkcje czasu wolnego, na które składają się:
3. funkcja rozwoju fizycznego,
4. funkcja rozwoju duchowego.
Treść czasu wolnego przejawia się w formie czynności dlań charakterystycznych.
Wyróżnia się znaczną ilość zajęć wykonywanych przez ludzi w czasie wolnym. Można je
klasyfikować przy zastosowaniu kryterium funkcji tego czasu, a więc:
l. Zajęcia umożliwiające regenerację:
a. fizyczną: spacery, pewne formy zamiłowań (np. wędkarstwo, grzybiarstwo itp.),
leniuchowanie ( nic nie robienie );
b. psychiczną: czytanie, słuchanie radia oraz muzyki z płyt i taśm magnetofonowych,
oglądanie programów rozrywkowych w telewizji, uczęszczanie do kina, teatru, na koncerty
rozrywkowe, uczestnictwo - jako widz - w imprezach sportowych i rozrywkowych, składanie
i przyjmowanie wizyt, uprawianie gier towarzyskich, bywanie w lokalach gastronomicznych i
gastronomiczno-rozrywkowych.
2. Zajęcia umożliwiające rehabilitację: leczenie i profilaktyka chorób, zwłaszcza
zawodowych i cywilizacyjnych.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 7
3. Zajęcia umożliwiające rozwój fizyczny: uprawianie dla przyjemności różnych
dyscyplin sportu (wyczynowych, a1e w wydaniu rekreacyjnym oraz sportów masowych).
4. Zajęcia umożliwiające rozwój duchowy w sferze:
a. społecznej - prace społeczne w czasie wolnym wraz z uczestniczeniem w
zebraniach;
b. intelektualnej - dokształcanie w formie zaocznej i wieczorowej, samokształcenie,
oglądanie programów telewizyjnych i słuchanie audycji radiowych oświatowych,
dokumentalnych, popularno-naukowych itp.;
c. estetycznej oraz emocjonalnej: uczestnictwo w kulturze (zwiedzanie muzeów i
wystaw, uprawianie zamiłowań artystycznych itp.), wykonywanie praktyk religijnych.
Poczyniwszy te ustalenia czas wolny można zdefiniować jako tę część czasu
człowieka, która jest przeznaczona na dobrowolne wykonywanie dowolnie wybranych zajęć
zmierzających do:
- odtworzenia sił psychicznych i fizycznych zużytych w procesie pracy/nauki oraz w
trakcie innych czynności  poza pracą ,
- poprawy stanu zdrowia,
- rozwoju fizycznego i duchowego.
WYPOCZYNEK I KOMPLEKS POTRZEB WYPOCZYNKOWYCH
Czynności podejmowane przez człowieka w czasie wolnym kojarzy się z pojęciem
wypoczynku. Rozumienie tego pojęcia jest jednak dalekie od jednolitości, gdyż podkłada się
pod nie różne treści. Jednakże uznanie, że wypoczynek to działalność człowieka w czasie
wolnym prowadzi do konieczności, a jednocześnie - umożliwia ścisłe powiązanie tych dwóch
pojęć. Stąd też można zaproponować następującą definicję:
Wypoczynek jest to działalność człowieka w czasie wolnym, składająca się z
rozmaitych dowolnie i dobrowolnie dobranych zajęć właściwych dla tego czasu,
stanowiących środek realizacji funkcji czasu wolnego. Celem wypoczynku jest zatem zarówno
utrzymanie dobrego stanu zdrowia, jak i wszechstronny rozwój.
Nie ulega wątpliwości, że jedną z zasadniczych potrzeb ludzkich jest potrzeba
wypoczynku. Stanowi ona kompleks wszystkich potrzeb wynikających z dążenia do realizacji
celów oraz funkcji czasu wolnego, W tym kompleksie występują dwa rodzaje potrzeb, a
mianowicie:
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 8
- wypoczynkowe potrzeby funkcjonalne jako potrzeby nadrzędne w kompleksie
potrzeb wypoczynkowych, czyli niezbędność własnych czynności człowieka, jakimi są zajęcia
czasu wolnego prowadzące do realizacji funkcji tego czasu;
- wypoczynkowe potrzeby instrumentalne jako potrzeby wtórne (pobudzone) w
kompleksie potrzeb wypoczynkowych, czyli niezbędność posiadania lub wykorzystywania
przez człowieka środków umożliwiających wykonywanie zajęć czasu wolnego w celu
realizacji funkcji tego czasu.
Wypoczynkowe potrzeby funkcjonalne układają się w grupy potrzeb zgodnie z
czterema funkcjami czasu wolnego. Każda z tych czterech grup, odpowiadając konkretnej
funkcji czasu wolnego, składa się z kilku potrzeb szczegółowych, których zaspokojenie jest
jednocześnie wyrazem realizacji danej funkcji czasu wolnego.
Natomiast na wypoczynkowe potrzeby instrumentalne składają się trzy grupy
potrzeb na środki umożliwiające realizację funkcji czasu wolnego, a mianowicie:
- potrzeby usług, a pośrednio - również urządzeń służących realizacji zajęć czasu
wolnego;
- potrzeby dóbr naturalnych, kulturowych oraz materialnych ze stery rynkowej;-
potrzeby informacji, na które składają się zarówno potrzeby duchowe człowieka, jak i
wiadomości o sposobach realizacji funkcji czasu wolnego.
Zaspokojenie potrzeby wypoczynku przez konkretnego człowieka odbywa się przez
wykonanie przezeń dobrowolnie dobranych zajęć czasu wolnego przy użyciu odpowiedniego
zestawu środków ich realizacji.
KATEGORIE CZASU WOLNEGO I SPOSOBY ICH WYKORZYSTANIA
Funkcje czasu wolnego mogą być realizowane w różnych jego odcinkach. Wyróżnia
się czas wolny w ciągu dnia powszedniego, tygodnia i roku, a także - życia ludzkiego
(głównie jako problem czasu wolnego ludzi w wieku przed- i poprodukcyjnym). Tak
pojmowane kategorie czasu wolnego, różniące się co do długości, umożliwiają uzyskanie
różnego stopnia realizacji poszczególnych funkcji tego czasu, cechują się bowiem
niejednakowym zakresem czynności, jakie można w nich wykonywać.
W każdej z wyżej wskazanych kategorii czasu wolnego występują
charakterystyczne kierunki wykorzystania, Czas wolny, jakim człowiek dysponuje w ciągu
dnia powszedniego ogranicza się do zaledwie kilku godzin i w związku z tym ma w zasadzie
za zadanie bieżące odtworzenie sił wyczerpanych w codziennej działalności. Realizowana jest
tu więc głównie funkcja regeneracyjna, a stopień realizacji funkcji rozwoju duchowego zależy
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 9
od sposobu spędzania tego czasu. Odtworzenie sił może bowiem przebiegać jako wartość
jedyna oraz w połączeniu z zaspokajaniem potrzeb związanych z rozwojem jednostki.
Czynności, które do tego prowadzą mogą przebiegać w bezruchu oraz w ramach aktywności
ruchowej. W pierwszym przypadku będzie to wypoczynek bierny w mieszkaniu,
umożliwiający zaspokajanie potrzeby poznania i twórczości własnej oraz poza mieszkaniem -
bierne uczestniczenie w imprezach kulturalnych czy sportowych oraz realizacja zamiłowań
(np. w różnego rodzaju klubach i kółkach zainteresowań). Aktywność ruchową w czasie
wolnym nazywa się wypoczynkiem czynnym, a wiąże się on z dokonywaniem pewnego
wysiłku fizycznego, Ten rodzaj wypoczynku w codziennym czasie wolnym ogranicza się do
spacerów oraz uczestnictwa w różnych formach rekreacji fizycznej w nieznacznym tylko
stopniu kształtujących osobowość.
Jeśli chodzi o cotygodniowy czas wolny, to wraz z jego wydłużaniem przez
wprowadzenie pięciodniowego tygodnia pracy, stwarza on lepszą możliwość zniwelowania
zmęczenia nagromadzonego w pozostałe dni tygodnia, a1e też - zwiększa pole realizacji
funkcji rozwojowych czasu wolnego. Mając dwa dni wolne od pracy pod rząd można w
szerszym zakresie regenerować siły w miejscu stałego zamieszkania, ale także poza nim.
Celowi temu służy zarówno uczestnictwo w różnych formach rekreacji fizycznej, jak i w
pewnych formach ruchu turystycznego (np. jedno- i dwudniowe wycieczki czy wypoczynek
za miastem zwany wypoczynkiem świątecznym). Realizacja funkcji rozwojowych człowieka,
szczególnie zaś rozwoju duchowego, obok form podobnych jak w codziennym czasie
wolnym, przebiega zarówno przez dokształcanie i samokształcenie, jak też w drodze
realizacji funkcji poznawczych oraz wychowawczych turystyki.
Trzecia kategoria czasu wolnego - doroczny czas wolny występuje w trakcie urlopu
lub wakacji. Nie można jej jednak utożsamiać z czasem wolnym sensu stricto. Jest to co
prawda w zasadzie okres całkowicie  poza pracą zawodową czy nauką, a więc czas
dyspozycyjny, ale przecież nie jest on wolny od pozostałych zajęć wypełniających życie
człowieka. Wymiar czasu wolnego w okresie urlopowym zależny jest ściśle od sposobu jego
wykorzystania. Ilość tego czasu jest niewątpliwie najmniejsza, gdy urlop spędzany jest w
miejscu stałego zamieszkania, ponieważ nie można zupełnie uwolnić się od różnych zajęć
właściwych  czasowi poza czasem wolnym . Poświęcenie dorocznego czasu wolnego na
uczestniczenie w ruchu turystycznym również nie gwarantuje zupełnego wykorzystania go
jako czas wolny w pełnym tego słowa znaczeniu. W różnych formach ruchu turystycznego
uczestnik wykonuje rozmaite czynności, które w jego sytuacji można uznać za obowiązkowe
- najjaskrawszym tego przykładem jest uczestnictwo w zdrowotnych formach ruchu
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 10
turystycznego. Mimo to branie udziału w ruchu turystycznym, szczególnie zaś w jego
formach zorganizowanych, najlepiej sprzyja realizacji wszystkich funkcji czasu wolnego.
Ruch turystyczny zapewnia harmonijne powiązanie wszelkich zajęć wynikających z tych
funkcji, a jednocześnie uwalnia jego uczestników od wielu zajęć właściwych dla czasu  poza
czasem wolnym , wykonywanych przez personel obsługi turystów. Nie jest zatem
przypadkiem, że podróż turystyczna jest uznawana za najbardziej pożądany sposób spędzania
dorocznych okresów czasu wolnego.
3. CHARAKTERYSTYKA POTRZEB TURYSTYCZNYCH
ISTOTA I CECHY POTRZEB TURYSTYCZNYCH
Od ogólnych rozważań nad potrzebami ludzkimi oraz czasem wolnym należy przejść
do stwierdzenia ich związku z turystyką. Aby tego dokonać, w pierwszym rzędzie trzeba
ustalić definicję turysty, będącego podmiotem potrzeb. Możliwie precyzyjne określenie
pojęcia turysty ma duże znaczenie - każdy turysta jest bowiem podróżnym, ale nie każdy
podróżny jest turystą. Wydaje się, że najlepszym wyróżnikiem turystów jest fakt, iż są oni
czystymi konsumentami.
Turystą jest zatem każdy człowiek realizujący funkcje czasu wolnego, czyli
wypoczywający poza miejscem stałego zamieszkania. Innymi słowy - turysta jest
konsumentem uczestniczącym w ruchu turystycznym.
Cechami wyróżniającymi turystów spośród podróżnych są:
- podróżowanie tylko w czasie wolnym,
- dążenie do realizacji funkcji czasu wolnego przez wykonywanie zajęć dla niego
charakterystycznych,
- przebywanie w celu realizacji funkcji czasu wolnego poza miejscem stałego
zamieszkania.
Przy takim ujęciu definicji turysty uprawnione wydaje się założenie, iż każda z
potrzeb osobistych może wystąpić, a w związku z tym - powinna być zaspokojona w trakcie
odbywania przez konsumenta jego podróży turystycznej. Występujące w turystyce potrzeby
osobiste, zwane dalej potrzebami turystycznymi, należy uważać za potrzeby pierwotne,
których pojawienie się pociąga za sobą powstawanie potrzeb produkcyjnych jako drugiej
części potrzeb ludzkich. W przypadku turystyki potrzeby produkcyjne są zgłaszane przez
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 11
podmioty gospodarki turystycznej, których zadaniem jest stwarzanie warunków zaspokajania
potrzeb uczestników ruchu turystycznego.
Zgodnie z przyjętą na wstępie definicją potrzeb, pod pojęciem potrzeby turystycznej
będziemy rozumieć niezbędność pewnych rzeczy, zjawisk, procesów lub czynności
umożliwiających turyście realizację funkcji czasu wolnego poza miejscem stałego
zamieszkania. Określenie to zawiera trzy niezmiernie ważne elementy, które posłużą do
charakterystyki potrzeb turystycznych, a mianowicie:
- są to potrzeby osobiste, a więc podlegają one tym samym kryteriom klasyfikacji i
oceny;- są to potrzeby związane z wypoczynkiem;
- są to potrzeby realizowane w swej zasadniczej części poza miejscem stałego
zamieszkania konsumenta.
Charakterystykę potrzeb turystycznych należy rozpocząć od tych właściwości, które
świadczą o pewnej ich specyfice, umożliwiającej wyodrębnienie potrzeb turystycznych. Jest
nią fakt, iż na pierwszy plan wysuwają się odczuwane przez turystę potrzeby
wypoczynkowe. Wszystkie one łącznie lub każda z osobna staje się motywem podjęcia
podróży turystycznej.
Druga część kompleksu potrzeb wypoczynkowych  potrzeby dóbr i usług
turystycznych. Wiele potrzeb osobistych jest przenoszone przez turystę ze stałego miejsca
zamieszkania (przy zaistnieniu charakterystycznych ich przekształceń), pojawiają się też
potrzeby osobiste związane z samym przemieszczaniem się turysty do miejsca jego recepcji.
Potrzeby te, w związku z uczestnictwem konsumenta w ruchu turystycznym, stają się również
potrzebami turystycznymi.
Można uznać, że w warunkach uczestnictwa w ruchu turystycznym jest artykułowany i
musi być zaspokojony cały zespół konsumpcyjnych potrzeb osobistych, któremu z tej racji
nadano miano kompleksu potrzeb turystycznych.
Istotę potrzeb turystycznych określa fakt, iż turysta czasowo opuszcza swe miejsce
zamieszkania, co wywołuje znaczne przekształcenia w jego codziennym życiu. Przede
wszystkim pojawia się turystyczna potrzeba przemieszczania się, bez zaspokojenia której
niemożliwy jest sam ruch turystyczny. Turysta, odczuwając nadrzędną potrzebę wypoczynku,
chce z natury rzeczy zaspokajać ją w miejscowościach i na obszarach turystycznych, czasem
bardzo oddalonych od swego miejsca zamieszkania.
Dalszą konsekwencją spędzania czasu wolnego w miejscowości innej niż ta, w której
stale mieszka turysta jest przemieszczanie (transfer) potrzeb. Uczestnictwo w ruchu
turystycznym powoduje, że konsument-turysta zamierza zaspokajać wszystkie odczuwane
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 12
potrzeby w miejscu recepcji turystycznej. Temu przemieszczeniu podlega dominująca część
potrzeb osobistych, które decydują o normalnym funkcjonowaniu organizmu ludzkiego.
Chodzi tu o takie potrzeby, których przedmiotem jest mieszkanie, jedzenie, higiena osobista
oraz sen. Transferowany jest oczywiście - a może przede wszystkim - kompleks potrzeb
wypoczynkowych, przy czym szczególnego znaczenia nabierają tu turystyczno-
wypoczynkowe potrzeby instrumentalne jako potrzeby środków realizacji nadrzędnego celu
podróży turystycznej.
Przemieszczeniu potrzeb osobistych, wynikłemu z podróży turystycznej, towarzyszy
przekształcenie (modyfikacja) ich charakteru. Zjawisko to jest wywołane odmiennością
warunków życia uczestnika ruchu turystycznego w porównaniu z możliwościami realizacji
potrzeb, posiadanymi w miejscu stałego zamieszkania. Istota przemian polega na powstaniu
potrzeb pochodnych, dotyczących innych sposobów uzyskania tych samych co w
miejscowości stałego pobytu przedmiotów potrzeb podstawowych. Okresowe przebywanie z
dala od własnego gospodarstwa domowego ogranicza właściwą mu  samoobsługę ,
powodując jednocześnie konieczność korzystania w szerszym zakresie z usług. Pewnym
przekształceniom ulegają też wypoczynkowe potrzeby instrumentalne, gdyż pobyt na
obszarze turystycznym zmienia przede wszystkim zestaw przedmiotów tych potrzeb,
wzbogacając je o walory turystyczne oraz o ofertę różnorodnych usług wypoczynkowych.
Można zatem uznać, że modyfikacje spowodowane uczestnictwem w ruchu turystycznym
powodują z kolei powstanie kompleksu potrzeb, w którym przeważają potrzeby dotyczące
usług turystycznych.
Wśród podstawowych cech kompleksu potrzeb turystycznych na czoło wysuwa się
jego kompletność, przejawiająca się w tym, że w trakcie odbywania podróży turystycznej
powstają i są zaspokajane różnorodne potrzeby osobiste - zarówno biologiczne, zwane dalej
podstawowymi, jak psychologiczne i społeczne. Mając na względzie wspomnianą
kompletność potrzeb turystycznych można je scharakteryzować w oparciu o przedstawioną
poprzednio klasyfikację potrzeb ludzkich.
Na potrzeby turystyczne składają się tak potrzeby materialne, jak i duchowe. Do
pierwszych trzeba zaliczyć potrzebę przemieszczania się w przestrzeni, turystyczne potrzeby
podstawowe (zakwaterowania, wyżywienia i higieny osobistej) oraz turystyczne potrzeby
dóbr rynkowych takich, jak wyposażenie turystyczne i pamiątki. Natomiast występujące
wśród potrzeb turystycznych potrzeby duchowe to przede wszystkim potrzeby poznawcze
wiążące się z realizacją funkcji rozwoju duchowego czasu wolnego, a mające za przedmioty
dobra kulturowe czy naturalne, występujące na obszarze turystycznym.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 13
Kompleks potrzeb turystycznych składa się z potrzeb dóbr rzeczowych oraz usług. Jak
wspomniano, modyfikacja potrzeb osobistych zachodząca w związku z uczestniczeniem w
ruchu turystycznym powoduje, iż potrzeby usług nabierają szczególnego znaczenia. Turysta
przejawia szereg potrzeb dotyczących dóbr rzeczowych, ale ze względu na swą specyficzną
sytuację zmuszony jest korzystać z usług udostępniających mu przedmioty owych potrzeb.
Stąd też większość turystycznych potrzeb dóbr rzeczowych przekształca się w turystyczne
potrzeby usług.
Cywilizacja techniczna doprowadziła do uznania wypoczynku za jeden z
podstawowych warunków decydujących o poziomie życia ludności, a wypoczynek w formie
turystycznej jest uprawiany masowo. Charakteryzując zatem potrzeby turystyczne z punktu
widzenia ich  rozpowszechnienia , można je jako kompleks określić jako powszechne, z tym
wszakże zastrzeżeniem, iż jednocześnie występuje duża indywidualizacja realizacji funkcji
czasu wolnego w ramach ruchu turystycznego.
W opisie potrzeb turystycznych szczególnego znaczenia nabiera ta kategoria oceny,
jaką jest  czas występowania potrzeby. Cały kompleks potrzeb turystycznych, jak i każda z
nich z osobna, jest periodyczna. Problem takiego występowania potrzeb turystycznych można
rozpatrywać w dwóch aspektach, są one bowiem periodyczne w życiu człowieka oraz
sezonowe w okresie rocznym. U podstaw obu tych zjawisk leży występowanie czasu wolnego
w wymiarze umożliwiającym podejmowanie podróży turystycznej.
Podsumowując charakterystykę potrzeb turystycznych można powiedzieć, iż są one
potrzebami osobistymi związanymi z realizacją funkcji czasu wolnego (wypoczynkiem) poza
miejscem stałego zamieszkania, przemieszczanymi i przekształcanymi, kompletnymi
(materialnymi i duchowymi oraz dotyczącymi dóbr rzeczowych i usług), masowymi i
powszechnymi, choć cechującymi się dużym zindywidualizowaniem w zaspokajaniu, a także
okresowymi w rozumieniu zarówno periodyczności w życiu człowieka, jak i sezonowości w
rozkładzie rocznym.
KLASYFIKACJA POTRZEB TURYSTYCZNYCH
Zważywszy na charakterystykę potrzeb turystycznych, ich strukturę można
rozpatrywać w dwóch aspektach - szerokim i wąskim. Potrzebami turystycznymi w szerokim
ujęciu będzie cały kompleks potrzeb osobistych występujących w związku z realizacją funkcji
czasu wolnego w formie turystycznej. Znajdują się tu zatem zarówno potrzeby osiągnięcia
ogólnego celu podróży turystycznej, jak i potrzeby dotyczące środków realizacji owego
celu.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 14
Stąd też w kompleksie potrzeb turystycznych pojmowanych szeroko wyróżnia się
dwa ich rodzaje:
- potrzeby wykonania przez turystę własnych czynności (zajęć czasu wolnego)
zmierzających do realizacji funkcji czasu wolnego poza miejscem stałego zamieszkania;
- potrzeby środków realizacji zajęć czasu wolnego wykonywanych poza miejscem
stałego zamieszkania (w tym również przedmiotów potrzeb biologicznych i społecznych).
Wewnętrzną klasyfikację turystycznych potrzeb dotyczących środków realizacji zajęć
czasu wolnego można przedstawić w następujący sposób:
1 Potrzeba turystycznych dóbr naturalnych jako niezbędność korzystania z darów
przyrody, czyli turystycznych walorów naturalnych (przyrodniczych), dla realizacji
wypoczynku w formie turystycznej.
Dobrami tymi są: nie zanieczyszczone środowisko naturalne, cisza, warunki
klimatyczne (szczególnie - mikroklimatyczne), krajobrazy (przede wszystkim w swej
możliwie najmniej przekształconej formie), flora i fauna.
2. Potrzeba turystycznych dóbr kulturowych jako niezbędność korzystania z
walorów kulturowych ( antropogenicznych) dla realizacji wypoczynku w formie turystycznej.
Dobrami tymi są zarówno zabytki przeszłości (w dziedzinie sztuki, architektury,
urbanistyki, piśmiennictwa, pamiątek historycznych itp.), jak i współczesne przejawy
działalności ludzkiej (w dziedzinie twórczości artystycznej, technicznej itp. ).
3. Potrzeba turystycznych dóbr rynkowych jako niezbędność posiadania lub
korzystania z towarów (rzeczy i usług) dla realizacji wypoczynku w formie turystycznej.
Dobrami tymi są składniki wyposażenia turystycznego (w tym i ubiory) nabywane na
rynku bądz
udostępniane przez powołane do tego jednostki, a także cały zestaw dóbr
rzeczowych i usług nabywanych na rynku, tworzących warunki dotarcia oraz bytowania
turysty w miejscu recepcji.
4. Potrzeba informacji turystycznej oraz pomocy w realizacji funkcji czasu wolnego
w formie uczestnictwa w ruchu turystycznym jako niezbędność posiadania wiedzy o
sposobach i miejscach realizacji wypoczynku w formie turystycznej oraz korzystania z
czynności wyspecjalizowanego personelu obsługi turystycznej.
Przedmiotami tej potrzeby są zarówno dobra rzeczowe (w postaci wydawnictw czy
innych środków propagandy turystycznej), jak i usługi - doradztwo oraz przewodnictwo i
pilotaż turystyczny. Zaspokajanie tej potrzeby następuje w drodze kontaktu turysty przed
podjęciem i w trakcie podróży turystycznej z jednostkami obsługi turystycznej.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 15
Analizując strukturę turystycznych potrzeb instrumentalnych zauważa się, że dwie
ostatnie z wymienionych grup potrzeb obejmują potrzeby dóbr ekonomicznych. Są tam z
jednej strony potrzeby rzeczowych nośników oraz czynności udostępniania turystom dóbr
naturalnych, dóbr kulturowych i informacji, ale z drugiej - potrzeby przemieszczania się
turysty oraz potrzeby przedmiotów tworzących warunki bytu w miejscowości turystycznej.
Rola potrzeb turystycznych dóbr ekonomicznych (rzeczy i usług) oraz właściwa temu
rodzajowi potrzeb różnorodność przedmiotów ich zaspokajania powoduje uznanie ich za
turystyczne potrzeby w pełnym tego słowa znaczeniu. Uzyskanie przedmiotów tych potrzeb
jest bowiem równoznaczne z wypełnieniem warunków realizacji funkcji czasu wolnego w
ramach uczestnictwa w ruchu turystycznym. Za podstawę klasyfikacji potrzeb turystycznych
w ścisłym tego słowa znaczeniu przyjęto ich stosunek do celu ruchu turystycznego, którym
jest realizacja funkcji czasu wolnego poza miejscem stałego zamieszkania jego uczestnika.
Wymaga to jednoczesnego zaistnienia trzech niezbędnych warunków, a mianowicie:
- przemieszczenia turysty do miejsca recepcji turystycznej,
- umożliwienia mu pobytu w nim przez udostępnienie przedmiotów potrzeb
podstawowych,
- występowanie w tym miejscu przedmiotów turystyczno-wypoczynkowych potrzeb
instrumentalnych.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 16
II. TURYSTYKA
1. KONCEPCJE TURYSTYKI
W rozważaniach nad pojęciem turystyki można wyróżnić trzy podstawowe
stanowiska, różniące się między sobą zakresem zagadnień obejmowanych przez proponowane
definicje. Najwęższy z nich jest zawarty w określeniach traktujących turystykę jednostronnie,
przez co są one zbliżone do potocznego rozumienia tego pojęcia. Oparte są one na opisie cech
turystyki, a właściwie - ruchu turystycznego. Nieco szersze spojrzenie reprezentują definicje,
w których akcentuje się społeczne funkcje i cele turystyki. Przy obecnym stanie rozwoju
zjawisk i procesów turystycznych najpełniejsze wydają się być jednak te poglądy, które pod
pojęcie  turystyka podkładają najszerszy zakres pojęciowy, uwzględniając zarówno jej
aspekt społeczny, jak i ekonomiczny. Takie poglądy na problematykę turystyki są
najprzydatniejsze z ekonomicznego punktu widzenia, gdyż zakładają badanie zjawisk i
procesów turystycznych w bardzo szerokim zakresie, a przy tym w pewien uporządkowany
sposób. Dzięki temu uzyskuje się możliwość powiązania turystyki z jej otoczeniem, na które
składają się różnorodne procesy społeczne, gospodarcze, a nawet polityczne. Przedstawiana
tu koncepcja turystyki mieści się właśnie w tej grupie poglądów.
Jednym z możliwych punktów widzenia problematyki turystycznej jest traktowanie jej
jako sfery zaspokajania potrzeb konsumentów spędzających swój czas wolny poza miejscem
stałego zamieszkania. Turystyka jest to całokształt sposobów i środków spożycia wraz z
samym spożyciem dokonywanym przez konsumentów-turystów, stanowiącym zaspokojenie
potrzeb osobistych występujących w związku z realizacją przez nich funkcji czasu wolnego
spędzanego poza miejscem stałego zamieszkania.
Tak pojmowana turystyka cechuje się skomplikowaną strukturą wewnętrzną.
Wymienione w definicji elementy stanowią trzy jej pojęcia podstawowe:
- ruch turystyczny, stanowiący zespół sposobów realizacji potrzeb turystycznych;
- przedmioty potrzeb turystycznych, będące środkami zaspokajania potrzeb
osobistych;
- konsumpcja turystyczna jako zaspokajanie osobistych potrzeb turystów.
Ruch turystyczny jako pojęcie podstawowe turystyki zawiera wszystkie rodzaje, a w
ich ramach - formy spędzania czasu wolnego poza miejscem stałego zamieszkania. Struktura
rzeczowa przedmiotów potrzeb turystycznych obejmuje wszelkie dobra konsumpcyjne
(walory turystyczne, dobra i usługi turystyczne) oraz dobra produkcyjne (urządzenia obsługi
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 17
turystów) niezbędne do realizacji nie tylko funkcji czasu wolnego, ale i normalnego
bytowania konsumenta-turysty poza jego gospodarstwem domowym. Konsumpcja
turystyczna, stanowiąca cel podróży turystycznej, jeśli jest traktowana jako pojęcie
podstawowe turystyki, to obejmuje wszelkie występujące w rzeczywistości rodzaje spożycia
realizowane przez uczestników ruchu turystycznego.
Konsumpcja turystyczna, będąc pojęciem podstawowym turystyki, ale i celem
każdej podróży turystycznej, w swych konkretnych przejawach jest osadzona w przestrzeni
turystycznej. Jest ona w zasadzie w całości realizowana na obszarze turystycznym, stąd też
właśnie tam znajduje swe rzeczywiste przejawy zarówno samo spożycie dokonywane przez
turystów, jak i pozostałe dwa pojęcia podstawowe turystyki, czyli sposoby spożycia oraz
środki spożycia. Na obszarze turystycznym mamy bowiem do czynienia z właściwymi danej
jednostce przestrzeni turystycznej rodzajami i formami ruchu turystycznego, kształtowanymi
przez występujące na nim walory turystyczne oraz związane z nimi usługi turystyczne. Aby
zatem konsumpcja turystyczna doszła do skutku na obszarze turystycznym muszą zaistnieć
sprzyjające jej warunki w postaci zespołu wzajemnie od siebie uzależnionych sposobów
spożycia - rodzajów i form ruchu turystycznego oraz środków spożycia - przedmiotów
potrzeb turystycznych.
2. FUNKCJE TURYSTYKI
Współcześnie turystyce przypisuje się pełnienie bardzo ważnych zadań, czego
wyrazem jest wyodrębnienie czterech rodzajów jej funkcji. Stanowią one, mimo swej
różnorodności, pewien kompleks decydujący o rosnącej roli turystyki w życiu społeczeństw.
Każdy z rodzajów jej funkcji obejmuje grupę konkretnych przejawów oddziaływania
turystyki na poszczególne sfery życia, z czego wynikają nadane im określenia, a mianowicie:
funkcje społeczne, funkcje ekonomiczne, funkcja polityczna i funkcja urbanizacyjna.
SPOA
ECZNE FUNKCJE TURYSTYKI
Przyczyną istnienia społecznych funkcji turystyki, a właściwie jej części jaką jest
ruch turystyczny, są bardzo istotne potrzeby współczesnego człowieka i całego
społeczeństwa. Jeśli chodzi o jednostkę, to potrzeby te - przejawiając się w konieczności
dbania o zdrowie oraz w coraz powszechniejszym dążeniu do rozwoju duchowego w czasie
wolnym - są realizowane przez zdrowotną i poznawczą funkcję turystyki. Natomiast
kształtowanie pożądanych postaw członków społeczeństwa, leżące w jego interesie jako
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 18
całości, wyciska swe piętno na turystyce w postaci jej funkcji wychowawczych. Tak więc
struktura społecznych funkcji turystyki odzwierciedla funkcje czasu wolnego.
Zdrowotna funkcja turystyki, będąca przejawem zdrowotnych funkcji czasu
wolnego, polega na realizacji odtworzenia fizycznych i psychicznych sił człowieka przez
usuwanie znużenia i dostarczanie pozytywnych bodz
ców psychofizycznych oraz na
profilaktyce i leczeniu szeregu chorób. Uczestnictwo w ruchu turystycznym jest jedną z
najlepszych dróg rozładowywania zmęczenia powstałego w czasie pracy/nauki i poza nią.
Współczesna cywilizacja ze swym tempem życia, urbanizacją i bardzo wysokim poziomem
zanieczyszczenia środowiska, przede wszystkim osłabia system nerwowy, choć odbija się
również ujemnie na zdrowiu fizycznym ludzi.
Poznawcza funkcja turystyki stanowi odzwierciedlenie kolejnej funkcji czasu
wolnego - funkcji rozwoju duchowego człowieka. Ma ona ogromne znaczenie społeczne,
dzięki niej bowiem z jednej strony są realizowane potrzeby duchowe uczestników ruchu
turystycznego, a z drugiej - następuje wzrost poziomu kulturalnego społeczeństwa.
Zainteresowania turystów są bardzo różnorodne i obejmują zarówno przyrodę, jak i przejawy
materialnego, kulturalnego i społecznego życia własnego i innych narodów. Uprawianie
poznawczych form ruchu turystycznego sprzyja zatem poznaniu otaczającego świata i swego
w nim miejsca, poznaniu sensu i celu istnienia. Odbywa się to nie tylko przez obserwację i
bezpośrednie doświadczenie, ale i w drodze pobudzonego przez nie samokształcenia.
Wychowawcza funkcja turystyki wynika stąd, że uczestnictwo w ruchu turystycznym
przynosi istotne z punktu widzenia społeczne go korzyści wychowawcze. Jest ono bowiem
drogą kształtowania zarówno cech fizycznych, jak i wartości duchowych i obywatelskich
człowieka. Wychowawcze zadania ruchu turystycznego w sferze duchowej polegają na
niewątpliwym jej oddziaływaniu na powstawanie pozytywnych cech osobowości,
przydatnych w życiu każdego społeczeństwa. Jeśli chodzi o elementy światopoglądowe, które
pojawiają się lub umacniają dzięki uprawianiu - szczególnie krajoznawczych form - ruchu
turystycznego, to na czoło wysuwa się tolerancja i patriotyzm. Natomiast spośród cech
charakterologicznych na podkreślenie zasługuje aktywność społeczna, umiejętność
współżycia i właściwego układania stosunków w grupie, umiłowanie przyrody, zaradność,
gospodarność i odwaga. Różne formy specjalistycznego ruchu turystycznego sprzyjają także
nabywaniu umiejętności technicznych i zręczności manualnej, a zatem są elementem
politechnicznego wychowania społeczeństwa. Poza tym uczestnictwo w ruchu turystycznym
wywiera duży wpływ na wyrabianie korzystnych cech fizycznych, przykładowo: tężyzny,
sprawności i wytrzymałości.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 19
EKONOMICZNE FUNKCJE TURYSTYKI
Ekonomiczne oddziaływanie turystyki sprowadza się do jej wpływu na stan
gospodarki narodowej jako całości oraz na gospodarowanie poszczególnych regionów kraju.
Uczestniczenie w ruchu turystycznym jako sposób spędzania czasu wolnego od pracy
przynosi wymierne korzyści ekonomiczne w procesie produkcji powodując, że turystyka
pełni funkcję reprodukcji siły roboczej. Ruch turystyczny, z ekonomicznego punktu widzenia,
stanowi dynamiczną formę popytu konsumpcyjnego, którego zaspokajanie jest możliwe
dzięki istnieniu całej sfery działalności gospodarczej i dlatego uznaje się, że turystyka pełni
funkcję aktywizacji gospodarczej. U podstaw turystyki leżą transfery ludzi, popytu i
pieniądza, przy czym ten ostatni - przepływ pieniądza - jest podstawą pełnienia przez
turystykę funkcji redystrybucji dochodu. Na koniec, istnienie zagranicznego ruchu
turystycznego, szczególnie przyjazdowego, powoduje pełnienie przez turystykę funkcji
dewizowej, która obecnie w istotny sposób oddziałuje na gospodarkę wielu krajów.
Funkcja reprodukcji siły roboczej stanowi jedną z podstawowych funkcji turystyki.
Badania wykazały bowiem, że dobrze zorganizowany i w pełni wykorzystany wypoczynek
poza miejscem stałego zamieszkania staje się współcześnie podstawą dobrego
funkcjonowania najważniejszego czynnika procesu produkcji społecznej - czynnika
ludzkiego. Uczestnictwo w ruchu turystycznym zapewnia nie tylko prostą reprodukcję siły
roboczej jako odtwarzanie zdolności do pracy. Poprzez poprawę samopoczucia, podnoszenie
się poziomu kultury ogólnej, a czasem - dzięki pewnym formom ruchu turystycznego -
nabyciu wiedzy fachowej, podnosi się nie tylko ogólna sprawność psychofizyczna
pracownika, ale ulega pozytywnym zmianom jego postawa oraz sama jakość pracy.
Uczestnictwo w ruchu turystycznym jest zatem również narzędziem rozszerzonej reprodukcji
siły roboczej, co przejawia się w postaci wzrostu wydajności pracy społecznej.
Funkcja aktywizacji gospodarczej jest kolejną, niezmiernie ważną ekonomiczną
funkcją turystyki. Polega ona na pobudzaniu rozwoju gospodarczego obszarów
turystycznych. Koncentracja turystyki na określonej części terytorium kraju powoduje
bowiem przyspieszony rozwój jej struktury ekonomicznej, co jest szczególnie ważne w
przypadku regionów słabiej rozwiniętych lub wręcz zacofanych gospodarczo. Z jednej strony
znajduje to wyraz w rozwoju infrastruktury na skutek inwestycji związanych z turystyką, a z
drugiej - sprzyja rozszerzeniu sfery zastosowania i racjonalnego wykorzystania zasobów
pracy przez możliwość podnoszenia zatrudnienia stałego i sezonowego w obsłudze
turystycznej i w gałęziach z nią związanych. Dzięki temu następuje rozwój produkcji dóbr i
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 20
oferty usług na rzecz turystyki zarówno w ujęciu przestrzennym, jak i branżowym. Postępuje
za tym zazwyczaj wzrost obrotów na rynku lokalnym obszaru turystycznego. Procesy te
prowadzą do podnoszenia się efektywności gospodarowania regionu turystycznego oraz
gałęzi gospodarczych obsługujących turystów, a to przez optymalizację zasobów towarów i
potencjału usługowego w stosunku do efektywnego popytu oraz przez stymulowanie
podnoszenia jakości usług turystycznych.
Funkcja redystrybucji dochodu, pełniona również przez turystykę, polega na
przemieszczaniu pieniądza z miejsc stałego zamieszkania turystów na obszary i do
miejscowości turystycznych. Wydatki związane z uczestniczeniem w ruchu turystycznym
wywierają poważny wpływ na zmiany przestrzennej struktury bilansu pieniężnych dochodów
i wydatków ludności na rzecz regionów turystycznych, które z reguły należą do obszarów
słabiej rozwiniętych gospodarczo. Konsekwencją tego jest fakt, że turystyka w omawianej
funkcji stanowi ważne narzędzie redystrybucji dochodu narodowego, umożliwiające
stopniowe wyrównywanie poziomu zagospodarowania całego kraju i stopy życiowej jego
ludności.
Funkcja dewizowa turystyki wiąże się z wpływem ruchu turystycznego na bilans
płatniczy państwa. Rozwój zagranicznego przyjazdowego ruchu turystycznego zapewnia
bowiem dochody walutowe podobnie jak eksport. Ważnym zadaniem staje się zatem dążenie
do podnoszenia efektywności turystyki zagranicznej jako z
ródła dewiz, przez co można
doprowadzić do aktywizacji bilansu płatniczego. Jest to możliwe dzięki uzyskaniu nadwyżki
wpływów dewizowych z tytułu przyjazdu zagranicznych turystów nad wydatkami
dewizowymi związanymi z zagranicznym ruchem wyjazdowym własnych obywateli.
POLITYCZNA FUNKCJA TURYSTYKI
Masowość i powszechność ruchu turystycznego, przejawiające się w turystycznym
podróżowaniu znacznej części społeczeństwa po własnym kraju i za granicę, pociąga za sobą
pełnienie przez turystykę funkcji politycznej. Funkcja ta wiąże się zarówno z polityką
wewnętrzną, dotyczącą turystyki krajowej, jak i z polityką zagraniczną, oddziałującą na
turystykę międzynarodową.
W krajowym, wewnętrznym ruchu turystycznym funkcja polityczna wynika z jednej
strony z realizacji - w ramach polityki społecznej - konstytucyjnego prawa obywateli do
wypoczynku, a z drugiej - z możliwości propagowania osiągnięć kraju jako treści
krajoznawczych turystyki. Natomiast w zagranicznym ruchu turystycznym, regulowanym
przez zagraniczną politykę państwa, funkcja polityczna przejawia się przez ułatwienia w
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 21
nawiązywaniu kontaktów międzyludzkich, co prowadzi do lepszego poznania się
mieszkańców różnych krajów, powstawania przyjaz
ni między nimi, a w konsekwencji - do
rozwoju współpracy i porozumienia między narodami i państwami. Turystyka zagraniczna w
swej funkcji politycznej staje się zatem ważnym narzędziem szerzenia idei pokoju.
Rozpatrując polityczną funkcję turystyki trzeba pamiętać o tym, że po większej
części realizuje się ona za pośrednictwem funkcji społecznych. Chodzi bowiem o to, że
większość efektów politycznych ruchu turystycznego byłaby nieosiągalna bez takich
społecznych funkcji turystyki, jak funkcja poznawcza i wychowawcza.
URBANIZACYJNA FUNKCJA TURYSTYKI
Turystyka, pełniąc swe funkcje społeczne, a głównie - ekonomiczne, jest
jednocześnie ważnym czynnikiem urbanizacyjnym. Urbanizacja jako proces kulturowy
prowadzi do głębokich przemian strukturalnych, tworząc społeczeństwo oparte na cywilizacji
technicznej. Proces urbanizacji przebiega w czterech płaszczyznach: ekonomicznej,
demograficznej, technicznej i społecznej. W przypadku każdej z nich turystyka może być
ważnym czynnikiem sprawczym.
Miejscowości wyposażone w walory turystyczne, bez względu na to czy są to osady
wiejskie, czy miejskie, aby mogły pełnić funkcje turystyczne, muszą mieć wiele urządzeń
infrastrukturalnych. Składają się na to zarówno urządzenia turystyczne, jak i pozostałe
elementy infrastruktury uniwersalnej i konsumpcyjnej. Obsługa ruchu turystycznego wymaga
znacznego zatrudnienia, co z kolei pociąga za sobą konieczność tworzenia warunków
bytowych rosnącej liczbie mieszkańców stałych. Na obszarach turystycznych dokonują się
równolegle z tym wyraz
ne przemiany w strukturze społeczno-zawodowej ludności, podnosi
się udział pracujących poza rolnictwem, a właściwie - w sektorze usług. Następują również
przekształcenia obyczajowości, spowodowane przyswajaniem sobie przez mieszkańców tych
obszarów stylu życia obserwowanego u turystów. Zmiany te następują nie tylko w dziedzinie
zachowań, ale i w sposobie ubierania się i mieszkania, co ułatwiają dochody zwiększone
dzięki napływowi turystów.
Procesy urbanizacyjne na obszarach turystycznych, poza przynoszeniem
niewątpliwych korzyści, mają też szereg ujemnych cech, ograniczających w konsekwencji
rozwój turystyki. Na szczególną uwagę zasługują dwa aspekty tego zagadnienia. Pierwszy z
nich polega na tym, że intensywny rozwój turystyki - nasilenie ruchu turystycznego oraz
towarzyszący temu proces inwestowania w infrastrukturę - stwarza dla środowiska
naturalnego niemal identyczne zagrożenia, jak przemysł czy transport. Poza tym na obszarach
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 22
turystycznych występuje wyraz
na kolizja interesów urbanizacji i turystyki. Poważnym
problemem staje się przekształcanie się miejscowości turystycznych w miasta
wielofunkcyjne. Wynika to stąd, że w regionach rozwiniętych turystycznie występuje
tendencja do osiedlania się ludzi i lokalizacji instytucji oraz przedsiębiorstw w atrakcyjnych
turystycznie ośrodkach, które na danym terenie wyróżniają się dobrą dostępnością
komunikacyjną i wyposażeniem w urządzenia infrastrukturalne. Z czasem nacisk taki
prowadzi do zmiany funkcjonalnego profilu miejscowości kosztem ograniczenia jej roli
turystycznej.
3. CZYNNIKI ROZWOJU TURYSTYKI
Uczestnictwo w ruchu turystycznym, będące sposobem spędzania czasu wolnego i
najaktywniejszą formą czynnego wypoczynku, zależy jednak od szeregu uwarunkowań o
bardzo zróżnicowanym charakterze. Kryterium charakteru czynników wpływających na
rozwój turystyki umożliwia ich podział na: społeczne, ekonomiczne, demograficzne,
polityczne oraz inne. W literaturze przedmiotu wielu autorów dużo uwagi poświęca
poszczególnym czynnikom kształtującym warunki uprawiania turystyki, choć na ogół -
omawiając ich grupy - każdy z nich uwypukla tylko wybrane przez siebie. Stąd też poniższy
przegląd jest próbą systematyzacji tych poglądów.
W opracowaniach dotyczących analizy społecznych czynników rozwoju turystyki
występuje zgodność co do tego, że podstawą istnienia ruchu turystycznego jest czas wolny od
pracy i nauki. Turystyczne wykorzystanie czasu wolnego przez stale i szybko rosnące rzesze
ludzi wiąże się z kolei z bardzo ważnym aspektem współczesnego życia społeczeństw, jakim
jest rozwój oświaty i podnoszenie się poziomu kulturalnego, co powoduje bardziej lub mniej
świadomą akceptację społecznie istotnych treści poznawczych i wychowawczych ruchu
turystycznego. Dalszym problemem współczesności są negatywne skutki cywilizacji i
urbanizacji, które wymagają coraz szerszego zaspokajania miedzy innymi potrzeb
zdrowotnych. Rozwój ruchu turystycznego jest także następstwem zmian struktury potrzeb
społecznych, a równie istotnym zjawiskiem stały się postępujące zmiany struktury społecznej
uczestników tego ruchu. Polegają one nie tylko na wzroście znaczenia grup uboższych, ale
także na podnoszeniu się udziału w ruchu turystycznym ludności wiejskiej i kobiet.
Wśród ekonomicznych czynników rozwoju turystyki na czoło wysuwa się główny
problem - siła nabywcza ludności, która determinuje możliwości zaspokajania potrzeb. Wielu
autorów podkreśla przy tym, że takie cechy współczesnego rozwoju gospodarczego, jak
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 23
wzrost wydajności pracy społecznej i podnoszenie się stopy życiowej są ekonomiczną
podstawą burzliwego rozwoju ruchu turystycznego. Z drugiej jednak strony, z
ekonomicznego punktu widzenia ważne jest stwarzanie rzeczowych podstaw tego ruchu, co
przejawia się we wzroście dostępności komunikacyjnej obszarów turystycznych oraz
podnoszeniu poziomu usług turystycznych. Możliwość korzystania z urządzeń turystycznych
jest determinowana - poza odchodami i cenami usług, wytwarzanych w tych urządzeniach
oraz - w pewnym zakresie - poziomem świadczeń społecznych w dziedzinie wypoczynku w
formie turystycznej. Bodz
cami do rozwoju turystyki zagranicznej są poza tym: intensyfikacja
międzynarodowych stosunków ekonomicznych oraz stabilizacja kursów walut zarówno krajów
recepcji, jak i krajów pochodzenia turystów.
Jeśli chodzi o polityczne czynniki kształtowania ruchu turystycznego, to należy
rozróżnić wpływ polityki wewnętrznej i zewnętrznej państwa oraz atmosferę polityczną na
świecie. Dla możliwości rozwoju uczestnictwa w ruchu turystycznym bardzo ważna jest
polityka społeczna oraz polityka w dziedzinie samej turystyki, stwarzające między innymi
warunki turystycznego wypoczynku określonym warstwom i grupom społecznym. Na rozwój
krajowego, ale i zagranicznego ruchu turystycznego duży wpływ wywiera stabilność
polityczna kraju. Dla tego ostatniego rodzaju ruchu szczególnego znaczenia nabiera
współcześnie ostateczne zakończenie okresu zimnej wojny oraz normalizacja stosunków
międzynarodowych.
Waga czynników demograficznych w rozwoju współczesnego ruchu turystycznego
jest bardzo wyraz
nie podkreślana. Szybki przyrost liczby turystów krajowych i zagranicznych
wiąże się bowiem w dużym stopniu z samym wzrostem liczby ludności świata. Co najmniej
równie istotnym czynnikiem rozwoju są takie zmiany demograficzne, jak procesy
urbanizacyjne. Rozwój liczebny oraz urbanizacja ludności większości krajów świata
pociągają za sobą wyraz
ne zmiany w strukturze społecznej i zawodowej, które dla ruchu
turystycznego mają o tyle ważne znaczenie, że mieszkańcy miast, szczególnie zaś dużych
aglomeracji, cechują się wysoką aktywnością turystyczną. Dla masowości ruchu
turystycznego istotna jest także struktura wiekowa ludności kraju, ponieważ badania
wskazują, iż najaktywniejsze turystycznie są grupy wiekowe 10-18, 18-24 oraz 24-34 lat. Z
kolei obserwowane obecnie przedłużanie się życia ludzkiego umożliwia uczestnictwo w ruchu
turystycznym rosnącej grupie ludzi w wieku poprodukcyjnym.
Poza omówionymi wyżej grupami czynników kształtujących współczesny rozwój
turystyki, wielu autorów przytacza jeszcze szereg innych uwarunkowań, które mieszczą się
poza tą klasyfikacją. Podkreśla się bowiem znaczenie czynników psychologicznych, jakimi
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 24
są motywacje podjęcia podróży turystycznej oraz czynników oddziałujących na zachowania
wypoczywających, a mianowicie - informacji i reklamy turystycznej, mody, tendencji do
naśladownictwa oraz samych walorów turystycznych.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 25
III. RUCH TURYSTYCZNY I PRZEDMIOTY
ZASPOKAJANIA POTRZEB JEGO UCZESTNIKÓW
1. RUCH TURYSTYCZNY
W publikacjach, których przedmiotem jest turystyka można znalez
ć szereg
różnorodnych definicji ruchu turystycznego. Z ich analizy wynika, że za podstawowe cechy
tego zjawiska uznaje się przemieszczanie się ludzi w przestrzeni, społeczny charakter oraz
dążenie do zaspokajania przez jednostkę potrzeb uważanych za turystyczne. Wielu autorów
podkreśla także fakt dobrowolności opuszczenia miejsca stałego zamieszkania oraz
niezarobkowanie w nowym, czasowym miejscu pobytu.
Wśród funkcjonujących określeń ruchu turystycznego można wyróżnić kilka
charakterystycznych stanowisk, polegających na utożsamianiu go z turystyką, sprowadzaniu
go do problematyki popytu konsumpcyjnego, bądz
akcentowaniu tylko jednego z aspektów
tego złożonego zjawiska.W prezentowanej tu koncepcji turystyki ruch turystyczny odgrywa
szczególną rolę - został bowiem uznany za sposób spożycia wynikający z faktu, iż
uczestniczący w nim konsumenci są nosicielami specyficznego zestawu potrzeb osobistych -
potrzeb turystycznych. Zakładając, że sposób spożycia stanowi metodę postępowania
konsumenta, umożliwiającą mu zaspokojenie potrzeb, pod pojęciem ruchu turystycznego
rozumie się tu zjawiska społeczne wywołane dążeniem konsumentów do zaspokojenia potrzeb
turystycznych w celu realizacji funkcji czasu wolnego poza miejscem ich stałego
zamieszkania.
Tak więc, turystyczny sposób spożycia - ruch turystyczny cechuje się tym, że
konsumenci w celach zdrowotnych i (lub) poznawczych przemieszczają się z miejsca swego
stałego pobytu do miejsca recepcji turystycznej w poszukiwaniu znajdujących się tam
przedmiotów zaspokajających ich potrzeby. Pozyskane na obszarze turystycznym przedmioty
potrzeb turystycznych warunkują wykonanie przez konsumentów-turystów określonego
zestawu zajęć czasu wolnego, składających się na formę ruchu turystycznego oraz bytowanie
poza własnym gospodarstwem domowym.
2. KLASYFIKACJA RUCHU TURYSTYCZNEGO
Złożoność zjawisk związanych z ruchem turystycznym zmusza do wykorzystania
różnorodnych kryteriów klasyfikacyjnych, dających możliwość określenia ogólnych
rodzajów, a w ich ramach - form tego ruchu. Najczęściej spotykanymi kryteriami podziału
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 26
ruchu turystycznego są: długość trwania uczestnictwa w ruchu turystycznym, sposób
zorganizowania ruchu turystycznego oraz miejsce zamieszkania turysty. Na szczególną
uwagę zasługują jednak podziały oparte na różnych odmianach kryterium celu podejmowanej
podróży. W tej grupie mieści się klasyfikacja według potrzeb turystycznych, ponieważ
przyjęto, iż istotą ruchu turystycznego jest realizacja funkcji czasu wolnego poza miejscem
stałego zamieszkania. Z tego punktu widzenia, za kryterium podziału ruchu turystycznego
uznano potrzeby wypoczynkowe, które wyraz
nie różnicują charakter sposobu spędzania
czasu wolnego na obszarze turystycznym.
Turystyczno-wypoczynkowe potrzeby funkcjonalne umożliwiają wyodrębnienie
czterech podstawowych rodzajów ruchu turystycznego. Z podstawowej potrzeby rehabilitacji
wynika zdrowotny ruch turystyczny, którego celem jest profilaktyka i leczenie różnych
schorzeń w miejscowościach uzdrowiskowych. Kolejna potrzeba podstawowa - regeneracji
sił wyczerpanych w procesie pracy czy nauki jest podstawą wyodrębnienia wypoczynkowego
ruchu turystycznego, zaspokajającego głównie potrzebę ucieczki od codzienności w miejscu
stałego zamieszkania. Ten rodzaj ruchu turystycznego, wiążąc się w przeważającej mierze z
odtwarzaniem sił, zapewnia jednocześnie możliwość najlepszej realizacji wszystkich funkcji
czasu wolnego w niemal równym stopniu, przez co uzasadnione jest nadanie mu nazwy
 ruchu wypoczynkowego . Rozwój człowieka jako dalsza potrzeba podstawowa, osiągany jest
w ramach dwóch kolejnych rodzajów ruchu turystycznego. Potrzeba rozwoju duchowego
powoduje powstanie poznawczego ruchu turystycznego, o udziale w którym decyduje
dążenie jednostki do podniesienia w czasie wolnym swego poziomu intelektualnego oraz
emocjonalnego. Natomiast specjalistyczny ruch turystyczny związany jest z potrzebą
rozwoju fizycznego człowieka, do czego prowadzi uprawianie zamiłowań, głównie przy
użyciu sprzętu turystycznego.
Przedstawiony tu podział ruchu turystycznego na cztery podstawowe rodzaje -
podobnie, jak większość innych klasyfikacji - jest podziałem umownym, opartym na
wyróżnieniu potrzeby dominującej. Zawiera on jednak także próbę przyporządkowania do
poszczególnych rodzajów ruchu turystycznego jego form występujących w praktyce.
Zaznaczyć przy tym trzeba, że obok form  czystych , co wydaje się być odbiciem
rzeczywistości, w każdym z rodzajów ruchu turystycznego można znalez
ć formy mieszane,
łączące w sobie równoległe i równorzędne zaspokajanie dwóch lub nawet trzech
podstawowych wypoczynkowych potrzeb funkcjonalnych. Jest to zrozumiałe ze względu na
fakt, iż czynny wypoczynek w różnych formach ruchu turystycznego łączy w sobie realizację
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 27
harmonijnego rozwoju jednostki, przy akcentowaniu ze zróżnicowaną siłą poszczególnych
funkcji czasu wolnego.
3. PRZEDMIOTY POTRZEB TURYSTYCZNYCH
Kompleksowość potrzeb turystycznych wymaga tworzenia warunków nie tylko
realizacji samego celu podróży turystycznej, ale i godziwego bytowania turysty w czasie jego
pobytu poza domem. Stąd też potrzeby turystów są zaspokajane dzięki udostępnieniu im
środków spożycia o bardzo zróżnicowanym charakterze.
Konsument uczestniczący w ruchu turystycznym w trakcie swej podróży zaspokaja
cały kompleks odczuwanych przez siebie potrzeb. Definicja potrzeb turystycznych wskazuje
na fakt, iż dla realizacji funkcji czasu wolnego poza miejscem stałego zamieszkania
niezbędne są turystom różnorodne rzeczy, zjawiska, procesy i czynności, które obejmuje się
wspólnym pojęciem przedmiotów potrzeb turystycznych. O ile jednak turystyczno -
wypoczynkowe potrzeby funkcjonalne mają za przedmiot czynności własne turysty, czyli
zajęcia czasu wolnego, o tyle turystyczne potrzeby instrumentalne (uznane za potrzeby
turystyczne sensu stricto) wymagają pozyskania odpowiedniego zestawu środków realizacji
tych zajęć. Do nich też zostaną ograniczone rozważania nad przedmiotami potrzeb
turystycznych. Systematyzacja tak rozumianych przedmiotów potrzeb turystycznych opiera
się na wyróżnieniu dwóch ich kategorii, a mianowicie materialnych dóbr turystycznych
oraz usług turystycznych.
W ekonomii pod pojęciem dobra rozumie się materialny środek zaspokajania potrzeb
ludzkich, czerpany z otaczającej przyrody. W zestawie tych dóbr występują dwa rodzaje:
dobra bezpośrednio zaspokajające potrzeby ludzkie, czyli dobra konsumpcyjne (środki
spożycia) oraz dobra pośrednio służące zaspokajaniu tych potrzeb, czyli dobra produkcyjne
(środki produkcji). Ekonomia jako nauka o gospodarowaniu, wyróżniając wśród dóbr
konsumpcyjnych dobra wolne, nie zajmuje się ich badaniem, ponieważ nie są one wynikiem
działalności człowieka, nie mieszczą się zatem w pojęciu dóbr gospodarczych, czyli
produktów. Osobne, trudne zagadnienie stanowią dobra kultury - wszystkie one są efektami
pracy ludzkiej, lecz znaczna ich cześć przybiera postać niematerialną, nie będąc jednocześnie
przekształconymi przez człowieka elementami przyrody. Wobec dużego znaczenia dóbr
wolnych oraz dóbr kultury w zaspokajaniu potrzeb związanych z realizacją funkcji czasu
wolnego poza miejscem stałego zamieszkania turysty, należy je uznać za przedmioty potrzeb
turystycznych, a więc i za rodzaj turystycznych dóbr konsumpcyjnych. Dobra te jako walory
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 28
turystyczne można określić jako niematerialne przedmioty potrzeb turystycznych i w
konsekwencji rozszerzyć o nie zakres pojęcia turystycznych dóbr konsumpcyjnych, w
porównaniu do dóbr konsumpcyjnych jako kategorii ekonomicznej.
W rozważaniach nad turystyką nie można jednak ograniczać się wyłącznie do dóbr
zaspokajających bezpośrednio turystyczne potrzeby instrumentalne jako potrzeby
konsumentów uczestniczących w ruchu turystycznym. Do wytworzenia wielu spośród
przedmiotów tych potrzeb osobistych są bowiem potrzebne dobra produkcyjne, występujące
w turystyce w postaci urządzeń obsługi turystów. Są one, jak wynika z teorii ekonomii,
środkami pośrednio zaspokajającymi potrzeby ludzkie.
Zgodnie z poczynionymi wyżej ustaleniami, za dobra turystyczne można uważać
zespół środków bezpośrednio i pośrednio zaspokajających potrzeby występujące w turystyce i
obejmujące:
- turystyczne dobra konsumpcyjne (jako zestaw dóbr wolnych, dóbr kultury, dóbr
materialnych ze sfery rynkowej), stanowiące przedmioty potrzeb osobistych uczestników
ruchu turystycznego;
- turystyczne dobra produkcyjne (jako zestaw urządzeń obsługi turystów), stanowiące
środki produkcji gospodarki turystycznej.
Zaproponowana definicja dóbr turystycznych odbiega znacznie swym zakresem od
określeń występujących w naukach zajmujących się turystyką, ponieważ w większości
przypadków pod pojęcie dóbr turystycznych podkłada się treść kategorii ekonomii  dobra
konsumpcyjne .
Dobra turystyczne mają szereg właściwych sobie cech. Tym, co dominuje w ich
charakterystyce jest nierównomierność rozmieszczenia w przestrzeni i występowania w
czasie, różnorodność oraz zróżnicowana atrakcyjność w odczuciu poszczególnych turystów.
Jeśli problem cech dóbr turystycznych rozpatrywać z punktu widzenia koncepcji turystyki
jako sfery zaspokajania potrzeb osobistych, to należy podkreślić komplementarność tych
dóbr. Polega ona na tym, iż warunkiem osiągnięcia celu podróży turystycznej jest możliwość
pozyskania przez turystę dóbr konsumpcyjnych jako przedmiotów potrzeb turystycznych, a to
dzięki kompleksowej organizacji obsługi turystycznej, opartej na odpowiednio do walorów
dobranym zestawie urządzeń - turystycznych dóbr produkcyjnych.
Usługi, obok dóbr naturalnych i antropogenicznych, stanowią drugi bezpośredni
element zaspokajania potrzeb turystów. Istota popytu przejawianego przez uczestników ruchu
turystycznego, a z drugiej strony - różnorodność usług im oferowanych, są przyczynami
trudności w zdefiniowaniu pojęcia usługi turystycznej. Z punktu widzenia koncepcji turystyki
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 29
jako sfery zaspokajania potrzeb osobistych i przy uwzględnieniu całej złożoności
problematyki usług, pojęciem usług turystycznych można określić wszelkie czynności
wykonywane na rzecz turystów, stanowiące przedmioty potrzeb turystycznych i mieszczące się
w ogólnym pojęciu usług.
Są to zatem wszelkie usługi związane z podróżą turystyczną i realizacją jej celu,
rozmieszczone przede wszystkim na obszarach turystycznych, choć niektóre z nich występują
również w miejscu stałego zamieszkania turystów. Wyróżnione w ten sposób z usług
konsumpcyjnych usługi turystyczne pełnią trzy funkcje ściśle związane z istotą potrzeb
turystycznych, a mianowicie:
- funkcja udostępniania walorów turystycznych, która umożliwia realizację celu
podróży turystycznej;
- funkcja dostarczania towarów służących zaspokajaniu podstawowych potrzeb
człowieka, zmodyfikowanych przez specyficzną sytuację, w jakiej znajduje się turysta oraz
towarów o charakterze turystycznym;
- funkcja oddziaływania bezpośrednio na osobę turysty oraz posiadane przez niego
przedmioty, czyli zapewniania warunków realizacji funkcji czasu wolnego poza miejscem
stałego zamieszkania oraz udzielania mu niezbędnych informacji.
Usługi turystyczne mają szereg cech charakterystycznych, z których za podstawowe
można uznać ich dynamikę oraz komplementarność, duże zróżnicowanie pod względem
branżowym i rozmieszczenia w przestrzeni, sezonowość.
Narastająca masowość ruchu turystycznego, przejawiająca się między innymi w
szybkim rozwoju potrzeb turystycznych, powoduje konieczność dostosowywania podaży
usług do dynamicznie zmieniającego się popytu turystycznego. Rozwój sił wytwórczych,
sprzyjający rozszerzaniu oferty usługowej oraz postępujący wzrost poziomu życia ludności,
znajdują swe odbicie w potrzebach usługowych w dziedzinie turystyki. Potrzeby te nie tylko
narastają ilościowo, ale ulegają też przemianom jakościowym - rosną bowiem wymagania
turystów zarówno co do standardu, jak i asortymentu usług, zgodnie z pojawianiem się coraz
to nowych potrzeb. Turysta, aby osiągnąć swój cel musi udać się do obszaru turystycznego,
gdzie powinien zastać zestaw różnorodnych usług oferowanych bądz
to oddzielnie, bądz

łączonych w określone pakiety. Jest to problem komplementarności usług turystycznych,
wynikający z heterogeniczności samego popytu turystycznego. Tworzenie takich
kompleksowych zestawów usług musi opierać się o znajomość potrzeb uczestników ruchu
turystycznego i modyfikacji tych potrzeb w stosunku do zapotrzebowania występującego w
miejscu stałego zamieszkania.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 30
Usługi turystyczne są jednocześnie narzędziem realizacji funkcji turystyki, z których
na pierwszy plan wysuwają się funkcje społeczne. Usługi te zapewniają bowiem przede
wszystkim wypoczynek, a głównie - regenerację sił, choć ich użyteczność polega na
zaspokajaniu nie tylko biologicznych, ale również duchowych potrzeb turystów. Realizacja
tak pojmowanego celu wymaga dostosowania podaży usług do potrzeb turystycznych pod
trzema względami - czasowym, przestrzennym i branżowym. Mamy zatem do czynienia z
wyraz
nym zróżnicowaniem wielkości oferty w ciągu roku, a więc - sezonowością,
wynikającą z jednej strony z okresowego występowania czasu wolnego wykorzystywanego
turystycznie, a z drugiej - ze swoistej sezonowości wielu walorów turystycznych, głównie
zresztą z grupy dóbr naturalnych. Z tym problemem łączy się rozmieszczenie usług w
przestrzeni, którego cechą jest nierównomierność. Zróżnicowanie nasilenia podaży usług pod
względem regionalnym wynika z konieczności lokalizacji usługodawców w miejscach
atrakcyjnych turystycznie, co wpływa na ścisłe powiązanie usług turystycznych z walorami
turystycznymi. Dalszą konsekwencją zależności  walory  usługi jest bogaty asortyment
czynności usługowych. Chodzi bowiem o to, że różne lokalne zestawy walorów
turystycznych wymagają udostępnienia przy użyciu odpowiedniego zestawu usług. W
praktyce przejawia się to w postaci tworzenia podaży usług dostosowanej do najczęściej
występujących na danym terenie form ruchu turystycznego. Ta okoliczność jest powodem
zróżnicowania usług turystycznych w poszczególnych regionach kraju i w ramach obsługi
turystów jako całości.
Ogólną strukturę charakteryzowanych przedmiotów potrzeb turystycznych - dóbr i
usług - można określić stosując dwa podstawowe kryteria podziału: pochodzenie oraz
charakter tych przedmiotów.
Dzięki pierwszemu z tych kryteriów - kryterium pochodzenia przedmiotów potrzeb
turystycznych można je podzielić na turystyczne dobra naturalne oraz antropogeniczne
przedmioty potrzeb turystycznych. Pod pojęciem dóbr naturalnych rozumie się dobra dane
nam przez przyrodę, czyli klimat, krajobraz, faunę i florę, kopaliny lecznicze itp. Jeśli zaś
chodzi o antropogeniczne przedmioty potrzeb turystycznych, to przede wszystkim trzeba
wydzielić ich grupę wytwarzaną z myślą o wyłącznym zaspokajaniu potrzeb turystów oraz
grupę zaspokajającą potrzeby turystów jako jednej z grup konsumentów. Do pierwszych
zalicza się urządzenia obsługi turystów, dobra materialne ze sfery rynkowej i usługi
specyficzne dla turystyki, natomiast do drugiej - zarówno pozostałe rynkowe dobra i usługi,
jak i dobra kultury.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 31
Zastosowanie drugiego kryterium, jakim jest charakter przedmiotów potrzeb
turystycznych, umożliwia grupowanie ich na walory turystyczne oraz turystyczne dobra i
usługi ekonomiczne. Te ostatnie składają się z dwóch podgrup - dóbr i usług
konsumpcyjnych oraz dóbr produkcyjnych (urządzeń obsługi turystów). Podział ten, ze
wzglądu na swą relatywną jednorodność, jest podstawą do dalszej charakterystyki
przedmiotów potrzeb turystycznych.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 32
IV. DOBRA TURYSTYCZNE
1. WALORY TURYSTYCZNE
Koncentracja ruchu turystycznego na pewnych obszarach czy w miejscowościach
turystycznych jest spowodowana ich szczególnym charakterem, polegającym na
występowaniu walorów turystycznych. Zdefiniowanie tego pojęcia nastręcza znaczne
trudności, czego dowodem jest istnienie bardzo zróżnicowanych określeń, będących próbami
uogólnienia tych cech obszaru turystycznego, które przyciągają doń uczestników ruchu
turystycznego.
Przyjmując, że istotę ruchu turystycznego stanowi realizacja funkcji czasu wolnego
poza miejscem stałego zamieszkania, a więc wypoczynek w formie turystycznej, zadaniem
walorów turystycznych będzie zaspokajanie potrzeb wynikających z tych funkcji. W związku
z tym pojęcie walory turystyczne można zdefiniować jako rodzaj turystycznych dóbr
konsumpcyjnych, będących zbiorem przedmiotów wypoczykowych potrzeb turystycznych
występujących na obszarze lub w miejscowości turystycznej. Na walory turystyczne składać
się będą takie cechy przyrodnicze oraz kulturowe danego miejsca recepcji turystycznej, które
zapewniają realizację funkcji czasu wolnego.
Sformułowane w ten sposób określenie walorów turystycznych umożliwia
zastosowanie powszechnie występującego ich podziału na walory wypoczynkowe,
krajoznawcze oraz specjalistyczne. Jednocześnie wymaga to jednak wykazania związku
poszczególnych rodzajów walorów z funkcjami czasu wolnego i konkretnymi potrzebami
turystycznymi.
TURYSTYCZNE WALORY WYPOCZYNKOWE. Pobyt turysty na obszarze lub w
miejscowości jego recepcji ma za zadanie zniwelowanie zmęczenia powstałego w czasie
pracy lub nauki oraz nabranie nowych sił dzięki zmianie trybu życia i otoczenia. Podstawę
wyodrębnienia tego rodzaju walorów turystycznych stanowi uznanie, iż warunki środowiska
naturalnego oraz istniejące obiekty antropogeniczne sprzyjają realizacji takich turystyczno-
wypoczynkowych potrzeb funkcjonalnych, jak regeneracja fizyczna i psychiczna. Powoduje
to podział walorów turystycznych omawianego rodzaju na naturalne oraz antropogeniczne.
Na pierwsze z nich składają się takie elementy przyrody, które skłaniają turystę do
przebywania wśród nich ze względu na piękno krajobrazu, ciszę, klimat itp. Wypoczywać
jednak można również uczestnicząc w życiu kulturalnym, rozrywkach i imprezach
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 33
sportowych, organizowanych nie tylko w miejscowościach wypoczynkowych, ale i w
centrach turystycznych. Ten typ walorów wypoczynkowych zaliczany jest do walorów
antropogenicznych.
TURYSTYCZNE WALORY KRAJOZNAWCZE. Wykorzystywanie przez turystów
walorów krajoznawczych w czasie ich podróży wynika przede wszystkim z ich potrzeb
poznawczych. Stanowią one przedmioty potrzeb wypoczynkowych z dziedziny rozwoju
duchowego. Ten rodzaj walorów turystycznych również można podzielić na dwie zasadnicze
grupy. Do pierwszej z nich - krajoznawczych walorów naturalnych - zaliczają się krajobrazy
i osobliwości przyrodnicze, częstokroć tworzące różnego rodzaju parki czy rezerwaty. Drugą
grupę stanowią natomiast walory antropogeniczne o charakterze walorów historycznych i
walorów współczesnej działalności człowieka, czyli osiągnięć kultury materialnej i duchowej.
TURYSTYCZNE WALORY SPECJALISTYCZNE. Spędzanie wolnego czasu poza
miejscem stałego zamieszkania może także wynikać z pewnych szczególnych upodobań i
odbywać się w ramach wykorzystania specjalnych walorów środowiska naturalnego,
interesujących określone (czasem bardzo wąskie) grupy turystów. Wykorzystanie tego
rodzaju walorów turystycznych wiąże się przede wszystkim z realizacją dwóch funkcji
wolnego czasu: regeneracyjnej i rozwoju fizycznego. Turystyczne walory specjalistyczne
stanowią zbiór przedmiotów potrzeb wypoczynkowych, umożliwiający uprawianie różnych
specjalistycznych form ruchu turystycznego (w tym i kwalifikowanych), między innymi
dzięki istnieniu takich ich rodzajów, jak walory taternickie (alpinistyczne itp.), wodniackie
czy myśliwskie i wędkarskie.
Szczególny rodzaj walorów specjalistycznych stanowią walory uzdrowiskowe, będące
przedmiotami potrzeb turystycznych związanych z realizacją funkcji rehabilitacyjnej czasu
wolnego. Przyroda dostarcza szeregu dóbr naturalnych, które mogą być wykorzystywane dla
poprawy stanu zdrowia człowieka. Dobrami takimi są kopaliny o właściwościach
leczniczych, ale także warunki klimatyczne umożliwiające prowadzenie różnych form
lecznictwa uzdrowiskowego.
Na zakończenie tej krótkiej charakterystyki walorów turystycznych trzeba powiedzieć,
że należy je uważać za wiodący element struktury strony podażowej turystyki, gdyż są one
zasadniczym warunkiem rozwoju ruchu turystycznego. W ujęciu ilościowym walory są w
zasadzie stałe nawet w dłuższych okresach, choć jednocześnie są podatne na zniszczenie,
niepomnażalne, ale i - przy prawidłowej eksploatacji - niezużywalne. Cechy te dotyczą
głównie walorów z grupy dóbr naturalnych, ponieważ walory antropogeniczne jako dobra
mniej trwałe od tworów natury, szybciej ulegają degradacji, lecz są też przez ludzi
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 34
pomnażane. Specyficznymi cechami większości walorów turystycznych jest niemożność ich
przemieszczania (z nielicznymi wyjątkami, np. dzieła sztuki) ani sprzedawania. Są one
natomiast eksploatowane w różny sposób w celach turystycznych. Aby mogło to mieć
miejsce, muszą być udostępnione turystom, czyli należy dokonać różnorodnych nakładów
pracy i kapitału na ich przystosowanie do turystycznego użytkowania - w postaci zapewnienia
warunków rozwoju ruchu turystycznego przez budowę urządzeń obsługi turystów, a szerzej -
infrastruktury turystycznej.
2. URZ
DZENIA OBSA
UGI TURYSTÓW
Potrzeby odczuwane przez turystów są zaspokajane w oparciu o urządzenia służące
wykonywaniu usług na rzecz uczestników ruchu turystycznego. Sięgając do istoty tych dóbr -
jako stworzonej przez człowieka materialnej podstawy wytwarzania usług zaspokajających
potrzeby turystyczne - można zaproponować najprostsze ich określenie: urządzenia obsługi
turystów. Jest to grupa dóbr turystycznych będących pośrednimi środkami zaspokajania
potrzeb turystycznych, czyli są to środki produkcji gospodarki turystycznej. Pojęcie
 urządzenia obsługi turystów ma ten niewątpliwy walor, że wskazuje na związek urządzeń
technicznych z jednej strony z potrzebami turystycznymi, a z drugiej - z usługami
turystycznymi. Dzięki temu w klasyfikacji urządzeń obsługi turystów ma zastosowanie
(uznane w tej pracy za podstawowe kryterium podziału elementów turystyki) kryterium
rodzaju zaspokajanych potrzeb turystycznych. W związku z tym wśród omawianych dóbr
turystycznych można wyróżnić:
- urządzenia wyspecjalizowane u obsłudze ruchu turystycznego, a obejmujące
urządzenia podstawowe, transportowe i wypoczynkowe;
- pozostałe urządzenia infrastrukturalne, służące zaspokajaniu zarówno potrzeb
turystów, jak i miejscowej ludności, w podziale na urządzenia handlowe, rzemieślnicze i tzw.
 pozostałe urządzenia infrastrukturalne .
Uzupełniającymi kryteriami podziału urządzeń obsługi turystów są powszechnie
stosowane kryteria:
- charakterystyki techniczno-materiałowej, umożliwiające podział urządzeń na trwałe
(stałe) oraz lekkie (sezonowe);
- dostępności, umożliwiające podział urządzeń na ogólnodostępne (otwarte) oraz
środowiskowe (zamknięte);
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 35
- standardu, czyli kategoryzacji urządzeń (rzutujące przez zróżnicowanie cen usług na
wysokość wydatku na zaspokojenie określonej potrzeby turystycznej);
- podporządkowania formalno-prawnego.
TURYSTYCZNE URZ
DZENIA WYSPECJALIZOWANE
Urządzenia podstawowe
W skład podstawowych urządzeń obsługi turystów zaliczono dwa typy urządzeń
służących zaspokajaniu podstawowych potrzeb turystycznych, a mianowicie: urządzenia
noclegowe oraz urządzenia żywieniowe. Urządzenia podstawowe mają wspólną cechę, jaką
jest stwarzanie turystom warunków okresowego przebywania poza miejscem stałego
zamieszkania, a więc w oderwaniu od własnego gospodarstwa domowego.
Urządzenia noclegowe mają za zadanie zapewnienie turystom noclegu z
jednoczesnym niezbędnym zaspokajaniem potrzeb higieniczno-sanitarnych. Są to urządzenia
przystosowane w zasadzie do wyłącznej obsługi ruchu turystycznego. Mimo funkcjonalnej
jednolitości, urządzenia noclegowe są bardzo zróżnicowane pod względem technicznym,
okresu eksploatacji, charakteru i standardu miejsc noclegowych itp. Powoduje to konieczność
zastosowania w ich klasyfikacji kryterium dodatkowego - pogłębionego kryterium potrzeb
turystycznych. Umożliwia ono wyodrębnienie grup obiektów noclegowych przystosowanych
do obsługi poszczególnych form ruchu turystycznego. Urządzenia służące zaspokajaniu
potrzeby noclegowej uczestników konkretnych form tego ruchu różnią się bowiem między
sobą całymi zestawami cech użytkowych.
Z kolei funkcją urządzeń żywieniowych jest zapewnienie uczestnikom ruchu
turystycznego wyżywienia w okresie ich pobytu poza domem, czyli w czasie odbywania
podróży turystycznej. Również i w tym typie urządzeń podstawowych występuje znaczne
zróżnicowanie strukturalne. W charakterystyce urządzeń żywieniowych znajduje
zastosowanie swoista dla nich klasyfikacja oparta na relacji do urządzeń noclegowych. Dzięki
temu kryterium dodatkowemu można wyróżnić urządzenia żywieniowe niesamodzielne
(powiązane z noclegowymi w kompleks noclegowo-żywieniowy) oraz urządzenia
samodzielne. W tej drugiej grupie występują trzy dalsze kategorie urządzeń, a mianowicie:
zakłady gastronomii otwartej, detaliczne punkty sprzedaży artykułów spożywczych oraz
zaplecze żywieniowe. W charakterystyce urządzeń żywieniowych wykorzystuje się również
wszystkie kryteria uzupełniające, przy czym na jakości obsługi potrzeb żywieniowych
uczestników ruchu turystycznego szczególnie odbija się podział urządzeń ze względu na ich
charakter materiałowo-techniczny. Ma on bezpośredni związek z sezonowością
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 36
funkcjonowania gastronomii w miejscowościach turystycznych i znacznym udziałem w jej
strukturze urządzeń lekkich (np. mała gastronomia, kioski, stragany).
Urządzenia transportowe
Wobec nieprzenośności walorów turystycznych, ich wykorzystywanie przez
uczestników ruchu turystycznego zależy od możliwości dotarcia do nich. Urządzenia
transportowe mają za zadanie zaspokajanie potrzeby przemieszczania się uczestników ruchu
turystycznego, ale także - obsługę transportową innych urządzeń turystycznych. Jeśli chodzi o
ruch turystyczny, to urządzenia te zapewniają łatwość dostępu do atrakcyjnych turystycznie
miejsc lub miejscowości stanowiących cel, punkty etapowe lub bazy wyjściowe wycieczek
czy specjalistycznych form ruchu turystycznego. Natomiast w odniesieniu do pozostałych
urządzeń obsługi turystów transport zapewnia dowóz wszelkich potrzebnych do ich
sprawnego funkcjonowania dóbr materialnych i osób. Stopień realizacji tak zakreślonych
zadań urządzeń transportowych zależy od istniejącego systemu komunikacji, którego
składnikami są same środki transportu, sieć dróg oraz zaplecze techniczne transportu.
Podobnie jak w przypadku urządzeń podstawowych, do klasyfikacji turystycznych
urządzeń transportowych mają zastosowanie kryteria o zróżnicowanym charakterze. Na
uwagę zasługuje przede wszystkim to, które dotyczy rodzaju środowiska, w którym porusza
się środek transportu, co rzutuje na charakter pozostałych elementów systemu. W związku z
tym kryterium wyróżnia się urządzania transportu lądowego (kolejowego, drogowego i
linowego), transportu wodnego (śródlądowego i morskiego) oraz powietrznego. Dopiero w
tak wyróżnionych typach urządzeń transportowych można w bardziej ścisły sposób stosować
pozostałe kryteria podziału. Kryterium specyficznym dla klasyfikacji urządzeń
transportowych jest kryterium przestrzeni (lokalizacji), dzięki któremu urządzenia te można
podzielić na grupę elementów ogólnego systemu komunikacji, związanych z przewozami
dalekobieżnymi oraz na urządzenia lokalne. W drugiej grupie szczególne miejsce zajmują
transportowe urządzenia komunalne, służące obsłudze turystów w ramach miejscowości
turystycznych oraz w najbliższej okolicy.
Urządzenia wypoczynkowe
Każdy obszar turystyczny musi być wyposażony w urządzenia objęte wspólną nazwą
urządzeń wypoczynkowych: Zróżnicowanie potrzeb, jakie przejawiają uczestnicy wszystkich
form ruchu turystycznego, jest powodem podziału tego rodzaju urządzeń obsługi turystów na
typy zaspokajające poszczególne turystyczne potrzeby wypoczynkowe. Stosując uprzednio
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 37
przyjęty podział tych potrzeb, urządzenia wypoczynkowe można podzielić na:- urządzenia
umożliwiające turystom korzystanie z walorów obszarów turystycznych;- urządzenia
kulturalne, rozrywkowe i rekreacyjne;- urządzenia służące organizacji ruchu turystycznego.
Pierwszy z wymienionych typów - urządzenia umożliwiające korzystanie z walorów
obszarów turystycznych - jest przejawem przystosowania tych walorów do potrzeb
uczestników ruchu turystycznego. Charakter tych urządzeń jest z jednej strony uzależniony od
samych walorów, ale z drugiej - musi odpowiadać najczęściej uprawianym na danym terenie
formom ruchu turystycznego. Jako przykłady tego typu urządzeń można podać parki
zdrojowe, kąpieliska, promenady, punkty widokowe, oznakowane szlaki itp.
Urządzenia kulturalne, rozrywkowe oraz rekreacyjne to ważny typ urządzeń
turystycznych, a jego znaczenie jako elementów wyposażenia miejscowości turystycznych
wynika ze zróżnicowania preferencji turystów co do sposobów wypoczywania. Dla
charakterystyki tych urządzeń bardzo ważny jest ich podział pod względem dostępności.
Urządzenia rozrywkowe i rekreacyjne są lokalizowane zarówno w samych obiektach
wypoczynkowych, a więc w powiązaniu z urządzeniami noclegowo-żywieniowymi, jak i
poza nimi. Każda miejscowość turystyczna musi być też wyposażona w ogólnodostępne
urządzenia tego typu, umożliwiające korzystanie z takich rozrywek czy form rekreacji, jakie
są oczekiwane przez uczestników ruchu turystycznego.
Wśród urządzeń wypoczynkowych oddzielny typ stanowią urządzenia służące
organizacji ruchu turystycznego. Przy ich użyciu wykonywane są usługi umożliwiające
turystom dokonanie wyboru formy, miejsca i czasu turystycznego wykorzystania czasu
wolnego. Drugą ich funkcją jest tworzenie warunków organizacyjnych dobrego wypoczynku
w miejscowościach turystycznych. Są to urządzenia cechujące się lokalizacją zarówno w
samych miejscowościach recepcji, jak i w miejscach stałego zamieszkania turystów.
POZOSTAA
E URZ
DZENIA INFRASTRUKTURALNE
Urządzenia uniwersalne, zaspokajające potrzeby turystyczne, służą turystom jako
jednej z grup użytkowników, obok ludności miejscowej i podróżnych przybyłych do
miejscowości turystycznej w celach innych niż turystyczne.
Z charakteru i istoty potrzeb turystycznych wynikają dwie ważne cechy omawianej
grupy urządzeń obsługi turystów. Pierwszą z nich jest bardzo rozbudowana struktura
branżowa, wynikająca z różnorodności potrzeb turystycznych, a druga - nie mniej ważna -
wiąże się z lokalizacją wielu rodzajów omawianych urządzeń. Z istoty potrzeb turystycznych
wynika równoległość wyposażenia w pozostałe urządzenia infrastrukturalne, występująca
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 38
między obszarami turystycznymi a obszarami pochodzenia turystów. Co więcej, wiele typów
tych urządzeń na obszarze recepcji turystów w dużej mierze można uznać jedynie za
uzupełnienie w stosunku do ich sieci istniejącej w miejscach stałego zamieszkania turystów.
Obie cechy charakterystyczne pozostałych urządzeń infrastrukturalnych rzutują na fakt, iż
zarówno ich ilość, jak i struktura oraz sieć muszą przede wszystkim uwzględniać
zapotrzebowanie miejscowej ludności obszaru turystycznego, a jednoczenie - powinny być
dostosowane do koncentracji przestrzenno-czasowej oraz struktury potrzeb turystów,
przebywających na tym obszarze.
Urządzenia handlowe
Turystyczne urządzenia handlowe są materialną podstawą rozwoju przede wszystkim
handlu detalicznego. Wspomniana wyżej rozmaitość turystycznych potrzeb uniwersalnych w
dziedzinie obrotu towarowego powoduje duże zróżnicowanie branżowe urządzeń
handlowych. W charakterystyce urządzeń handlowych dodatkowym kryterium podziału staje
się zatem branża obrotu. Zarówno w miejscu stałego zamieszkania, jak i w miejscowości
turystycznej sieć urządzeń handlowych musi umożliwiać skompletowanie niezbędnego
wyposażenia turystycznego. Stąd też za podstawowe branże należałoby uznać sprzęt
sportowo-turystyczny oraz ubiory turystyczne. Do pozostałych branż obrotu towarowego na
obszarach turystycznych trzeba zaliczyć przemysłowe artykuły codziennego użytku, a przy
obecnym rozwoju  turystyki zmotoryzowanej - artykuły motoryzacyjne, paliwa itp.
Poza podziałem branżowym i przestrzennym, w klasyfikacji turystycznych urządzeń
handlowych duże znaczenie ma kryterium ich charakteru materiałowo-technicznego w
powiązaniu z okresem eksploatacji. Konieczność zapewnienia z jednej strony zaspokajania
wszystkich potrzeb usług handlowych w szczycie sezonu turystycznego, a z drugiej - wymóg
rentowności, są przyczynami uzupełniania stałych i trwałych urządzeń handlowych
urządzeniami sezonowymi i lekkimi.
Urządzenia rzemieślnicze
Urządzenia rzemieślnicze są niezbędnym elementem usługowego wyposażenia
miejscowości turystycznych, choć jednocześnie są one również lokalizowane w miejscach
pochodzenia turystów. Istnienie sieci tych urządzeń jest warunkiem zaspokajania potrzeb
dotyczących zarówno obsługi samej osoby turysty, jak i przedmiotów znajdujących się w jego
posiadaniu. Wynikiem tego jest duża różnorodność branżowa urządzeń rzemieślniczych, a
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 39
także - zróżnicowanie w rozmieszczeniu w przestrzeni oraz - choć w mniejszym stopniu - w
działaniu w czasie.
Ważnymi cechami turystycznych urządzeń rzemieślniczych jest występowanie
kategoryzacji, przede wszystkim w usługach osobistych oraz dostosowywanie ich do potrzeb
dominujących na danym obszarze form ruchu turystycznego (np.: warsztaty szkutnicze - nad
morzem czy warsztaty napraw sprzętu narciarskiego - w górach).
Pozostałe urządzenia usługowe
Pozostaje jeszcze urządzeń infrastrukturalnych, które jako grupa urządzeń
turystycznych decydują o jakości wypoczynku we wszystkich formach ruchu turystycznego.
Ze względu na rodzaj zaspokajanych przy ich użyciu potrzeb, wśród nich można wyróżnić
następujące typy:
- urządzenia komunalne,
- urządzenia poczty i łączności (telekomunikacji),
- urządzenia bankowości i ubezpieczeń,
- urządzenia służby zdrowia,
- urządzenia służące administracji i ochronie bezpieczeństwa publicznego.
Stopień i sposób wykorzystywania przez turystów tak pogrupowanych urządzeń
usługowych jest bardzo zróżnicowany. W pełni, choć na ogół w sposób pośredni, turyści
korzystają z urządzeń komunalnych, których zadaniem jest zapewnienie dostaw wody i
energii oraz zachowanie właściwych warunków sanitarno-higienicznych w obiektach
turystycznych. Urządzenia telekomunikacji są przez turystów użytkowane bardzo
intensywnie, natomiast pozostałe urządzenia są przez turystów wykorzystywane tylko rzadko
lub wręcz sporadycznie. Nie oznacza to jednak, że w ogólnej strukturze urządzeń obsługi
turystów można je traktować marginesowo, wręcz przeciwnie - właśnie one gwarantują
właściwy rozwój pozostałych typów urządzeń.
Konieczność zaspokajania wielu niemal równocześnie występujących potrzeb,
zgłaszanych przez uczestników ruchu turystycznego powoduje, że przedstawiona wyżej
klasyfikacja urządzeń jest w dużej mierze podziałem umownym. Kompleksowość i
kompletność potrzeb turystycznych wpływa bowiem na to, że znaczna część obiektów
turystycznych ma charakter wielofunkcyjny. Konkretne obiekty nie dają się zatem na ogół
jednoznacznie zaszeregować do któregoś z omówionych rodzajów urządzeń, choć
niewątpliwie bez trudu można ustalić zaspakajanie której z potrzeb turystycznych jest w
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 40
danym przypadku funkcją dominującą, czyli podstawową. Określenie tej funkcji jest dopiero
podstawą klasyfikacji.
3. TURYSTYCZNE DOBRA MATERIALNE ZE SFERY RYNKOWEJ
Omówione wyżej dobra turystyczne nie zaspokajają wszystkich potrzeb
odczuwanych przez turystów. Część tych potrzeb ma bowiem za przedmiot materialne
dobra ze sfery rynkowej, które stanowią rodzaj turystycznych dóbr konsumpcyjnych, czyli
grupę rynkowych towarów konsumpcyjnych o charakterze materialnym  przedmiotów
potrzeb turystycznych. Wyodrębnienie tych dóbr z całej masy towarów konsumpcyjnych
nastręcza pewne trudności. Koniecznym w związku z tym staje się zastosowanie dwóch
kryteriów pomocniczych, które umożliwiają stwierdzenie czy dany towar nosi charakter
dobra turystycznego. Chodzi tu o kryterium branżowe i kryterium przestrzenne.
Do towarów o charakterze turystycznym bez wątpienia można zaliczyć takie artykuły
przemysłowe, które zaspokajają potrzeby turystów pod względem sprzętu, ubioru czy
pamiątek, przy czym obojętne jest miejsce ich nabywania, ponieważ adresatem podaży jest
właśnie ta grupa konsumentów. Problem klasyfikacji dóbr rynkowych zaczyna się jednak
komplikować, gdy rozpatrujemy artykuły żywnościowe. Przy zastosowaniu pogłębionego
kryterium branżowego, w tej grupie towarów można by wyróżnić takie, których stopień
przetworzenia i przygotowania do spożycia predestynuje je do konsumpcji w trakcie trwania
podróży turystycznej. Chodzi tu o konserwy i koncentraty spożywcze, a miejsce ich nabycia
również nie odgrywa większej roli.
Wydzielenie z całej pozostałej masy towarowej tej jej części, która służy zaspokajaniu
potrzeb turystów musi odbywać się przy zastosowaniu kryterium przestrzennego, a zatem -
przez uchwycenie miejsca dokonania zakupu. Kryterium to jest podstawą wydzielenia dóbr
turystycznych zarówno spośród artykułów spożywczych, jak i towarów pochodzenia
przemysłowego takich, jak np. artykuły higieny osobistej, papiernicze itp.
Tak więc, łączne zastosowanie obu wymienionych kryteriów prowadzi do wydzielenia
obszernej grupy różnorodnych towarów, będących przedmiotami potrzeb turystycznych.
Grupa turystycznych dóbr materialnych ze sfery rynkowej jest więc bardzo bogata, ale do jej
systematyzacji można również przyjąć kryterium potrzeb turystycznych. Dzięki temu
kryterium uzyskuje się podział tych dóbr na specyficzne dla turystyki oraz  pozostałe . Jest
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 41
to podział równoległy do przeprowadzanych klasyfikacji urządzeń obsługi turystów oraz
usług turystycznych.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 42
V. USA
UGI TURYSTYCZNE
1. USA
UGI TURYSTYCZNE - KLASYFIKACJA OGÓLNA
Omówione poprzednio podstawowe cechy usług turystycznych sugerują
występowanie trudności w ich klasyfikacji, a przejrzystość podziału umożliwia między
innymi kształtowanie podaży turystycznej. Pobieżna nawet obserwacja prowadzi do wniosku,
że wśród usług turystycznych znajdują się zarówno usługi specyficzne dla tej grupy
konsumentów, jaką są turyści oraz usługi zaspokajające potrzeby ogółu ludności, a także
usługi oferowane w miejscu stałego zamieszkania i czasowego pobytu turystów. Mogą one
być też wykonywane bądz
na przedmiotach należących do turystów, bądz
dotyczyć samej ich
osoby. Wytwarzaniem usług zajmują się osoby fizyczne i prawne, firmy należące do różnych
sektorów własności, segmentów sektora usług, gałęzi i branż gospodarki narodowej. Wynika
z tego możliwość zastosowania w podziale usług turystycznych wielu różnych kryteriów,
przykładowo: podmiot usługi jako usługobiorca, ale i usługodawca, przedmiot usługi,
lokalizacja usługodawcy itp.
Rozmaitość podziałów usług turystycznych służy między innymi analizie ich rynku.
Wydaje się jednak, że nie wyczerpują one wszystkich możliwości, gdyż brak wśród nich
grupowania ze względu na specjalizację usługodawców w obsłudze ruchu turystycznego.
Takim kryterium klasyfikacji mogłaby być relacja między usługą a istotą ruchu
turystycznego. Rola usług turystycznych sprowadza się do tworzenia ich konsumentom
warunków dobrego wypoczynku na obszarach turystycznych, zaspokajają one bowiem
rozmaite potrzeby turystów, a związek poszczególnych grup usług z ruchem turystycznym
jest różny. Decyduje o tym specjalizacja usługodawców bądz
w obsłudze turystów, bądz
w
usługach bytowych o zróżnicowanym charakterze czy usługach ogólnospołecznych, z których
turyści korzystają tylko wtedy, gdy zmuszą ich do tego okoliczności. Jeśli zatem uznać, że
istotą ruchu turystycznego jest realizacja funkcji czasu wolnego, a więc wypoczynek poza
miejscem stałego zamieszkania, to usługi turystyczne można grupować według kryterium
potrzeb turystycznych, uzyskując podział na usługi :
- specyficzne dla turystyki jako czynności wyspecjalizowanego personelu obsługi
turystów, stanowiące przedmioty potrzeb specyficznych dla turystyki;
- pozostałe usługi jako czynności stanowiące przedmiot pozostałych potrzeb turystów.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 43
Usługi specyficzne dla turystyki są wykonywane na rzecz wyodrębnionej grupy
konsumentów - turystów, w oparciu o wyspecjalizowane urządzenia obsługi turystów.
Zaspokajają one potrzeby bezpośrednio związane z wypoczywaniem poza miejscem stałego
zamieszkania, stąd konieczny staje się ich dalszy podział na usługi podstawowe,
transportowe oraz wypoczynkowe. O ile zaliczenie do omawianej grupy usług transportowych
i wypoczynkowych nie budzi wątpliwości, o tyle pewnego uzasadnienia wymaga
umiejscowienie w niej usług podstawowych. Zaspokajają one bowiem trzy potrzeby
biologiczne: jedzenia, mieszkania i snu, które są przenoszone z miejsca stałego zamieszkania.
Wraz z przemieszczeniem się ich nosiciela, ulegają one jednak modyfikacji związanej ze
specyficzną sytuacją turysty co powoduje, iż odmienny jest sposób ich realizacji. Usługi
podstawowe stanowią substytut funkcji gospodarstwa domowego na obszarze turystycznym,
stąd też potrzeby biologiczne przekształcają się w potrzeby określonych usług
wykonywanych w wyspecjalizowanych urządzeniach turystycznych.
Pozostałe usługi zaspokajają pozostałe potrzeby turystów przeniesione do miejsc ich
czasowego pobytu. Mimo stosunkowo krótkiej bytności w miejscowości czy na obszarze
turystycznym turysta odczuwa szereg potrzeb odnoszących się zarówno do jego osoby, jak i
do rzeczy, którymi się w tym czasie posługuje. Wywołuje to popyt na usługi przeznaczone
bezpośrednio dla turystów, bądz
dla organizatorów ruchu turystycznego jako pośredników.
Usługi te tworzą pewien wycinek szeroko pojętych warunków bytu, zapewniając możliwość
dobrego wypoczynku, czyli pośrednio wpływając na realizację celu podróży turystycznej.
Wśród tych usług również wyodrębniają się grupy rodzajowe o zróżnicowanym charakterze, a
mianowicie: turystyczne usługi handlowe, turystyczne usługi rzemieślnicze oraz pozostałe
usługi infrastrukturalne.
2. USA
UGI SPECYFICZNE DLA TURYSTYKI
USA
UGI PODSTAWOWE
Usługi noclegowe
Zaspokajają one podstawowe potrzeby turysty przeniesione z miejsca stałego pobytu -
potrzeby zamieszkania i snu. Z tego względu zalicza się je do podstawowych usług
oferowanych turystom, a ich cechy powodują, że zawsze znajdują się one na pierwszym
planie w strukturze podaży turystycznej. Zakres usług noclegowych zależy od rodzaju
urządzenia noclegowego, które przede wszystkim powinno zapewnić miejsce do spania, ale
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 44
jednocześnie może ono służyć jako podstawa dla innych usług, zaspokajających potrzeby
uczestników ruchu turystycznego przeniesione z ich gospodarstwa domowego. Usługi
noclegowe obejmują szereg czynności dotyczących nie tylko przygotowania i wynajęcia
miejsca noclegowego, ale mających za zadanie umożliwienie turyście uzyskania właściwych
warunków bytu poza własnym domem. Stąd w optymalnych sytuacjach zakres usług
oferowanych w urządzeniach noclegowych nie powinien wiele odbiegać od warunków, w
jakich na co dzień żyje turysta. Sugeruje to konieczność łączenia omawianych usług z innymi
rodzajami czynności, głównie z usługami żywieniowymi i rozrywkowymi.
Usługi noclegowe są zróżnicowane pod względem standardu, co rzutuje na wysokość
wydatku ponoszonego na zaspokojenie potrzeby noclegowej przez turystę. Jest to ważna
cecha tego segmentu podaży turystycznej, dająca możliwość wyboru usługi noclegowej
zależnie od upodobań, ale i posiadanych środków. Inną istotną właściwością tych usług jest
ich znaczna sezonowość, wynikająca z nierównomiernego rozkładu w czasie ruchu
turystycznego, co powoduje konieczność ich rozwoju we właściwych proporcjach między
urządzeniami stałymi a sezonowymi. Sezonowość usług noclegowych w znaczący sposób
odbija się na ich efektywności ekonomicznej. Równie ważną cechą usług noclegowych jest
ich nierównomierne rozmieszczenie w przestrzeni, związane z kolei ze zróżnicowaniem
atrakcyjności walorów turystycznych na różnych obszarach. Wspomnieć też można o
zróżnicowaniu dostępności tych usług, powodującym ich podział na rynkowe i nierynkowe.
Usługi żywieniowe
Usługi te, zaspokajając potrzebę wyżywienia turysty w miejscu jego czasowego
pobytu, stanowią także rodzaj usług podstawowych w turystyce. Wymagania co do ich
jakości wiążą się z tym, że są one uznawane za substytut wyżywienia w gospodarstwie
domowym. W wielu formach ruchu turystycznego występuje jednak wyraz
na
odmienność sposobów przygotowania posiłków oraz rodzaju produktów, z jakich się one
składają. Wyżywienie turysty może bowiem opierać się na zakupie gotowych dań, bądz

tylko artykułów spożywczych, stąd usługi żywieniowe są wykonywane zarówno przez
zakłady gastronomiczne, jak i przez handel detaliczny. Pierwsze z nich występują
samodzielnie lub w powiązaniu z usługami noclegowymi, rozrywkowymi lub
transportowymi. Rzutuje to na charakter usług żywieniowych, gdyż wśród nich można
wyróżnić usługi rynkowe i nierynkowe, co wiąże się z dostępnością obiektów, w których
są oferowane. Omawiane usługi cechują się również dużą sezonowością i
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 45
nierównomiernością rozmieszczenia w przestrzeni, co powoduje, że pod wieloma
względami ich podaż jest zbliżona do oferty usług noclegowych.
USA
UGI TRANSPORTOWE
Istotą szeroko pojmowanej turystyki jest między innymi ruch w przestrzeni oraz
zapewnienie warunków do jego realizacji. Chodzi bowiem o udostępnienie turystom
rozproszonych w przestrzeni i nieprzenośnych walorów turystycznych przez wykonywanie na
ich rzecz usług przewozowych. Z tego względu usługi te zalicza się do grupy usług
specyficznych dla turystyki, choć pamiętać przy tym trzeba, że wiele elementów systemu
komunikacyjnego jest tworzone dla realizacji celów nieturystycznych. W strukturze
konsumpcji turystycznej podróż jest zawsze pierwszą i ostatnią fazą. Usługi transportowe
uważane są za dynamiczny czynnik kształtowania tego ruchu, ale transport obsługuje
turystykę i w innym aspekcie - dostarczając zaopatrzenie na rynek konsumpcyjny i dobra
inwestycyjne oraz eksploatacyjne do obiektów turystycznych. Często też usługi transportowe
są połączone z podstawowymi (noclegowymi i żywieniowymi), występującymi w środkach
dalekobieżnego transportu kolejowego, morskiego czy lotniczego.
Ze względu na znaczenie, jakie mają te usługi dla rozwoju ruchu turystycznego, od
systemu komunikacji wymaga się by jego usługi cechowało bezpieczeństwo, punktualność
oraz wygoda przewozów. Ścisły związek z ruchem turystycznym rzutuje na dużą sezonowość
usług transportowych, a postępujące zmiany w preferencjach co do sposobów podróżowania
odbijają się na przekształceniach struktury tych usług pod względem rodzaju transportu.
USA
UGI WYPOCZYNKOWE
Usługi uzdrowiskowe
Ten typ usług zaliczany jest do grupy usług wypoczynkowych z tego względu, iż we
właściwy sobie sposób zaspokajają one podstawową potrzebę człowieka - potrzebę
utrzymania dobrego stanu zdrowia. Usługi uzdrowiskowe należą do specyficznych dla
turystyki, ponieważ ich wykonywanie w uzdrowiskach, czyli miejscowościach ze
szczególnymi walorami turystycznymi, umożliwia realizację zdrowotnych funkcji czasu
wolnego tej grupie uczestników ruchu turystycznego, jaką są kuracjusze. Omawiane usługi
turystyczne to pewien zespół czynności wykonywanych przez wyspecjalizowany personel
przy użyciu urządzeń, których zadaniem jest udostępnienie naturalnych walorów leczniczych
środowiska danej miejscowości. Struktura tych usług jest bardzo zróżnicowana, gdyż wymaga
dostosowania czynności do wymogów leczenia i profilaktyki konkretnych chorób w
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 46
określonych warunkach środowiska naturalnego. Stąd też usługi uzdrowiskowe wykazują
pewną wrażliwość na wahania sezonowe.
W związku z tym, że istotą tych usług jest terapeutyczne oddziaływanie na organizm
człowieka, występuje ścisłe powiązanie między nimi a usługami noclegowymi i
żywieniowymi, które przybierają formę usług szpitali uzdrowiskowych, sanatoriów,
prewentoriów.
Usługi rekreacyjne
Zaspokajają one podstawową potrzebę człowieka, jaką jest odtwarzanie i rozwój sił
psychofizycznych. Cel ich wykonywania uzasadnia zatem zaliczenie do usług
wypoczynkowych, a do specyficznych dla turystyki wtedy, gdy są to czynności wykonywane
na rzecz uczestników ruchu turystycznego. Usługi rekreacyjne można uważać za formę
udostępnienia do wykorzystania przez turystów naturalnych dóbr turystycznych, ponieważ
obejmują czynności tworzące warunki wypoczynku i uprawiania sportów masowych w
miejscowościach i na obszarach turystycznych. Jak z tego wynika, usługi rekreacyjne
występują w dwóch grupach. Pierwsza z nich zapewnia turystom odpowiednie wykorzystanie
walorów naturalnych i w jej skład wchodzą czynności wykonywane w oparciu o sieć
obiektów i urządzeń technicznych, zapewniających jednocześnie ochronę walorów
środowiska i stanowiących podstawę rozwoju wielu form ruchu turystycznego. Na drugą
grupę omawianych usług składają się czynności umożliwiające turystom uprawianie sportu na
specjalnie do tego przeznaczonych obiektach, udostępnianych im jako jednej z grup
użytkowników. Usługi rekreacyjne wymagają zatem istnienia szerokiej i zróżnicowanej gamy
urządzeń drogich tak w budowie, jak i eksploatacji.
Usługi organizacji ruchu turystycznego
Jest to stosunkowo złożony typ usług wypoczynkowych, którego celem jest
umożliwienie turystom uczestnictwa w ruchu turystycznym. Na pierwszy plan wysuwają się
usługi doradztwa w oparciu o informację oraz propagandę turystyczną. Wybór miejsca i
czasu spędzania okresu przeznaczonego na wypoczynek oraz formy ruchu turystycznego
opiera się bowiem często na wiadomościach uzyskiwanych przez turystę o różnych
możliwościach postawionych mu przez infrastrukturę i walory turystyczne. Usługi te są
wykonywane przez biura podróży i placówki informacji turystycznej. Ich praca jest w dużej
mierze sezonowa, szczególną cechą tych usług jest duża pracochłonność i relatywnie niska
kapitałochłonność, przy czym podstawowym wymogiem wobec nich jest rzetelność.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 47
Kolejnym składnikiem omawianego typu usług jest organizacja wypoczynku w
różnych formach ruchu turystycznego. Są to czynności pośrednictwa między uczestnikami
różnych form ruchu a bezpośrednimi wykonawcami określonych usług specyficznych dla
turystyki. Jeśli są one zlokalizowane w miejscu stałego zamieszkania turysty, to stanowią
wstępną fazę całego procesu obsługi turystycznej i są elementem powiązań występujących
między obszarem pochodzenia turysty a obszarem jego recepcji. Organizacja wypoczynku w
omawianym aspekcie może być także realizowana wyłącznie na obszarze turystycznym,
gdzie istnieją pośrednicy między turystami a konkretnymi usługodawcami. W obu
przypadkach mamy do czynienia z wyspecjalizowanymi organizatorami ruchu turystycznego
w postaci zarówno biur podróży, jak i biur zakwaterowania.
Szczególne miejsce wśród omawianych usług zajmuje pilotaż, jako usługa związana
z wycieczkowymi formami zarówno krajowego, jak i zagranicznego ruchu turystycznego. W
praktyce organizacji wycieczek przez biura podróży obowiązuje zasada przydzielania każdej
z nich pilota, czyli kierownika wycieczki. Jego podstawowym (choć nie jedynym) zadaniem
jest dopilnowanie właściwej realizacji usług przewidzianych w programie imprezy
turystycznej.
W tym typie usług występują też czynności związane z przemieszczaniem się
turystów. W ramach organizacji ruchu turystycznego występuje bowiem informowanie
turystów o możliwościach wyboru najdogodniejszego środka transportu w komunikacji
między miejscem zamieszkania a obszarem turystycznym. Towarzyszy temu często
przedsprzedaż biletów oraz rezerwacja miejsc w środkach transportu.
W grupie usług wypoczynkowych mieści się też ważny rodzaj czynności związanych
z obsługą zagranicznego ruchu turystycznego, warunkujących możliwość podejmowania
podróży zagranicznych. Właśnie ta okoliczność uzasadnia zaliczenie ich do tego typu usług
turystycznych. Chodzi tu o usługi paszportowe, wizowe, wymiany walut, ubezpieczeń i
graniczne, wykonywane przez określone instytucje administracji państwowej i placówki
ubezpieczeniowe itp.
Usługi przewodnickie
Jednym z głównych motywów uczestnictwa w ruchu turystycznym jest chęć poznania
odwiedzanych obszarów czy miejscowości turystycznych. Zaspokojeniu tej potrzeby służą
usługi przewodnickie, mające w związku z tym charakter usług specyficznych dla turystyki
oraz wypoczynkowych. Obejmują one czynności odpowiednio wykwalifikowanych osób,
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 48
zatrudnianych przez biura podróży. Z usług tych korzystają uczestnicy różnych form ruchu
turystycznego, przy czym oczywiście dominuje w tym ruch poznawczy (wycieczkowy).
Usługi kulturalne i rozrywkowe
Są to usługi zaspokajające przede wszystkim potrzeby poznawcze uczestników ruchu
turystycznego, choć przez oddziaływanie na psychikę człowieka powodują również
regenerację układu nerwowego. Tak zarysowany cel powoduje, że zalicza się je do usług
wypoczynkowych. Jeśli są one zlokalizowane na obszarze turystycznym, to można je w pełni
zaliczyć do specyficznie turystycznych, mimo że korzystają z nich również stali mieszkańcy
miejscowości odwiedzanych przez turystów.
Struktura usług kulturalnych i rozrywkowych jest wyraz
nie uzależniona od charakteru
samej miejscowości turystycznej oraz od przeważających w niej form ruchu turystycznego.
Czynniki te wpływają również na sezonowość omawianej grupy usług.
Usługi udostępniania wyposażenia turystycznego
Uczestnictwo w ruchu turystycznym, wiążące się z czasowym pobytem poza domem,
a głównie - z uprawianiem pewnych form tego ruchu, wymaga posiadania przez turystę
odpowiedniego wyposażenia. Składają się na nie przedmioty o bardzo różnym charakterze.
Szczególną grupę elementów wyposażenia turystycznego stanowi sprzęt sportowo-
turystyczny, który w swej zasadniczej części jest użytkowany jedynie w trakcie uczestnictwa
w ruchu turystycznym. Kompletowanie wyposażenia turysty odbywa się zarówno w formie
zakupu jego składników, jak i przez ich wypożyczanie. Stąd też usługi udostępniania
wyposażenia turystycznego, to usługi wypożyczalni. Cechami charakterystycznymi tej grupy
usług wypoczynkowych jest występowanie ich zarówno w miejscach stałego pobytu
turystów, jak i na obszarach turystycznych oraz duża sezonowość.
Usługi przechowalni turystycznych
W tej grupie usług wypoczynkowych występują także dwa rodzaje. Pierwszym z nich
są czynności dotyczące bagażu turysty w trakcie jego przejazdu do miejsca recepcji
turystycznej lub z powrotem. Częstokroć bowiem przejazd ten wiąże się ze zmianą środka
lokomocji i oczekiwaniem na odjazd kolejnego. Jeśli przerwa w podróży jest wystarczająco
długa, może pojawić się potrzeba pozostawienia bagażu pod opieką, a zajmują się tym
przechowalnie bagażu będące składnikiem urządzeń komunikacyjnych.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 49
Wśród omawianych usług występuje też drugi ich rodzaj, a jego istotą jest
umożliwienie posiadaczom sprzętu turystycznego przechowania go w okresie, gdy nie jest
użytkowany. Wiele rodzajów tego sprzętu, ze względu na swe rozmiary czy konieczność
przeprowadzania konserwacji itp., wymaga specjalnie do tego celu przeznaczonych
pomieszczeń o charakterze urządzeń dostępnych dla szerszego kręgu zainteresowanych. W
związku z tym, że konieczne jest równoczesne zapewnienie ochrony złożonego sprzętu,
organizowane są usługi przechowalni sprzętu (np. narciarskiego, wodniackiego czy przyczep
kempingowych).
3. POZOSTAA
E USA
UGI INFRASTRUKTURALNE
USA
UGI HANDLOWE
Przygotowanie do podróży turystycznej oraz czasowy pobyt poza domem wywołują
określone potrzeby, a w konsekwencji - popyt na różne towary zgłaszany przez turystów.
Zapotrzebowanie to jest realizowane przez handel detaliczny zarówno na obszarach
turystycznych, jak i w miejscu stałego zamieszkania. Jednocześnie wiele towarów
nabywanych przez turystów należy do grupy materialnych dóbr ze sfery rynkowej, czyli dóbr
codziennego użytku. Wszystkie te okoliczności powodują, że usługi handlowe zaliczane są do
usług uniwersalnych. Istotną ich cechą są spiętrzenia okresowe, czyli duża sezonowość usług
handlowych we wszystkich branżach towarów nieżywnościowych na lokalnych rynkach
obszarów turystycznych Powoduje to konieczność uzupełniania stałych urządzeń handlowych
sezonowymi, a co za tym idzie - dodatkowego zatrudnienia w aparacie handlu.
USA
UGI RZEMIEŚLNICZE
Dobra, którymi posługują się turyści w czasie swego pobytu poza domem wymagają
częstokroć określonych czynności, które zapewniają im sprawność. Z drugiej strony istnieje
wiele potrzeb związanych z samą osobą turysty, których zaspokojenie zapewnia dobre
samopoczucie i schludny wygląd. W jednym i drugim przypadku zapotrzebowanie to jest
realizowane przez usługi rzemieślnicze w miejscu stałego zamieszkania turysty, ale
szczególnie - w miejscowości turystycznej. Ze względu na zróżnicowany charakter, usługi
rzemieślnicze dzieli się na rzeczowe i osobiste.
Rzemieślnicze usługi rzeczowe cechują się sezonowością niezależnie od miejsca ich
występowania, natomiast zapotrzebowanie na usługi osobiste wyraz
nie okresowo nasila się na
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 50
lokalnych rynkach obszarów turystycznych. Struktura branżowa turystycznych usług
rzemieślniczych na tych rynkach zależy w pewnym stopniu od dominujących form ruchu
turystycznego oraz częstotliwości występowania potrzeb usługowych u turystów. Ważną
cechą turystycznych rzemieślniczych usług rzeczowych jest też to, że na obszarze
turystycznym są one przystosowane do dokonywania szybkich i na ogół drobnych napraw.
Rozwój usług rzemieślniczych musi uwzględniać interesy obu grup ich konsumentów:
turystów i mieszkańców obszarów turystycznych, a istota większości tych usług polega na
tym, że pojawianie się potrzeb na nie nie jest związane z uczestnictwem w ruchu
turystycznym. Jest to przesłanką zaliczenia usług rzemieślniczych do turystycznych usług
uniwersalnych. Bardzo ważną sprawą jest szeroka dostępność do tych usług dla turystów,
ponieważ decydują one w dużym stopniu o jakości i efektach ich wypoczynku.
POZOSTAA
E USA
UGI
Wśród usług turystycznych występuje grupa różnorodnych co do swej istoty
czynności, które zapewniają możliwość uczestnictwa w ruchu turystycznym oraz tworzą
warunki występowania samego ruchu turystycznego we współczesnym społeczeństwie.
Charakter tych usług jest bardzo zróżnicowany, gdyż wykonywane są one zarówno przy
użyciu urządzeń technicznych, jak i przez pewne organizacje i instytucje społeczne,
gospodarcze i administracyjne. Omawiana tu grupa usług została zaliczona do  pozostałych
usług infrastrukturalnych , ponieważ ważną cechą wspólną jest to, że wykonywane są one na
rzecz ogółu ludności, a dopiero w przekroju przestrzennym ujawnia się ich rola w turystyce.
Do usług tych należą bowiem niemal wszystkie usługi komunalne, pocztowe i
telekomunikacyjne zlokalizowane w miejscowościach turystycznych, usługi otwartej służby
zdrowia, usługi w zakresie porządku publicznego, ubezpieczeniowe oraz bankowe.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 51
VI. KONSUMPCJA TURYSTYCZNA
1. OKREŚLENIE KONSUMPCJI TURYSTYCZNEJ
Konsumpcja, jak słusznie zauważa wielu autorów, odbywa się w czasie wolnym od
pracy, czyli w czasie dyspozycyjnym, a właściwie w tych jego częściach, które noszą nazwy
 czasu obowiązków bytowych i rodzinnych ,  czasu zaspokajania potrzeb fizjologicznych
oraz  czasu wolnego . Jest to prawidłowość dotycząca zachowań konsumenta w czasie doby
w okresie pobytu w miejscu stałego zamieszkania. Wraz z podjęciem podróży turystycznej
sytuacja ulega zmianie, gdyż działania konsumpcyjne zostają zdominowane przez potrzeby
turystyczne.
Korzystając z poczynionych już wyżej ustaleń, konsumpcję turystyczną można by
zdefiniować jako proces wykorzystywania dóbr i usług turystycznych w celu zaspokojenia
przez konsumenta-turystę jego potrzeb turystycznych, występujących w związku z podjęciem i
odbywaniem podróży turystycznej. W określeniu tym występują trzy swoiste dla turystyki
elementy, nadające tej konsumpcji szczególny charakter, a mianowicie: potrzeby turystyczne,
dobra i usługi turystyczne oraz podróż turystyczna.
Konsumpcja turystyczna jako segment konsumpcji nabiera swoistego charakteru pod
wpływem faktu, iż stanowi realizację kompleksu potrzeb turystycznych. Jak wspomniano, w
jego ramach mieszczą się potrzeby zaspokajane w czasie wolnym poza miejscem stałego
zamieszkania. Zakres kompleksu potrzeb turystycznych jest szerszy niż zestaw potrzeb
wypoczynkowych występujących w miejscu stałego zamieszkania, a wyróżnikiem staje się
charakter realizacji, wynikły z czasowego oderwania konsumenta od jego gospodarstwa
domowego w związku z wykonywaniem zajęć czasu wolnego w miejscu recepcji
turystycznej.
W konsumpcji turystycznej występują odmienne sposoby spożycia niż w
gospodarstwie domowym (znacznie szerszy zakres korzystania z usług w dziedzinie
zaspakajania potrzeb podstawowych), ale również - nowe przedmioty spożycia,
charakterystyczne dla obszarów turystycznych. Szczególne miejsce wśród tych ostatnich
zajmują walory turystyczne, przebywanie wśród których jest jednym z zasadniczych
motywów wykorzystywania czasu wolnego w sposób turystyczny. Walory turystyczne są
niewątpliwie dość szczególnym przedmiotem konsumpcji, ale - jak się wydaje - ich rola w
realizacji potrzeb turystów może stanowić jeden z wyznaczników konsumpcji turystycznej
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 52
jako segmentu spożycia. Swoisty charakter mają również pozostałe przedmioty spożycia,
jakimi są turystyczne dobra i usługi konsumpcyjne. Wynika ta głównie z występowania w tej
grupie dóbr i usług specyficznych dla turystyki, ale również - z modyfikacji potrzeb w
związku z przebywaniem turysty poza własnym domem. Stąd też, omawiając konsumpcję
turystyczną od strony przedmiotów spożycia, można stwierdzić, iż o jej wyróżnieniu decydują
walory turystyczne oraz specyficzne dla turystyki dobra i usługi konsumpcyjne.
2. ROLA KONSUMPCJI TURYSTYCZNEJ
Próbę określenia znaczenia konsumpcji turystycznej jako elementu turystyki można
oprzeć na rozpatrzeniu relacji między tym segmentem spożycia a funkcjami samej turystyki.
Funkcje turystyki bowiem albo realizują się poprzez konsumpcję, albo są przez nią
wywoływane, stanowiąc o warunkach konsumpcji turystycznej.
Poprzez konsumpcję realizują się przede wszystkim społeczne funkcje turystyki.
Pierwsza z nich - funkcja zdrowotna - polegając na odtwarzaniu zdrowia fizycznego i
psychicznego oraz regeneracji sił zużytych w pracy czy nauce, jest możliwa jedynie dzięki
wykorzystaniu dóbr i usług turystycznych, czyli w drodze konsumpcji turystycznej. W tej
funkcji szczególnego znaczenia nabierają turystyczne dobra naturalne użytkowane przez
konsumenta-turystę bezpośrednio lub przez konsumpcję usług udostępniania tych walorów, a
głównie - usług rekreacyjnych czy uzdrowiskowych. Przy omawianiu funkcji zdrowotnej
turystyki nie można jednak zapomnieć o roli, jaką pełni w niej konsumpcja usług
rozrywkowych, prowadząca do regeneracji psychicznych sił turysty.
Realizacja poznawczej funkcji turystyki bezpośrednio wynika z konsumpcji dóbr
kultury materialnej i duchowej, zaliczanych do grupy turystycznych walorów
antropogenicznych, choć w pewnych kręgach turystów równie dużą wagę przykłada się do
tych rodzajów walorów naturalnych, które mają charakter krajoznawczy. Stąd też poznanie w
turystyce wiąże się w głównej mierze z krajoznawstwem, a urzeczywistnienie tej funkcji
turystyki polega na spożyciu szeregu usług, na czoło których wysuwają się usługi kulturalne i
przewodnickie. Konsumpcja turystyczna w czasie odbywania podróży przynosi określony
zasób doświadczeń związanych z poznaniem. Istotne jest jednak i to, że jednocześnie pobudza
ona do samokształcenia zarówno w ramach przygotowań do wyjazdu, jak i po powrocie,
kiedy to turysta - zainspirowany przeżyciami - sięga na przykład do odpowiedniej literatury.
Do społecznych funkcji turystyki należy również funkcja wychowawcza, a jej
realizacja odbywa się także w trakcie konsumpcji turystycznej. Wychowawcze oddziaływanie
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 53
na turystów wiąże się przede wszystkim z korzystaniem przez nich z usług organizacji ruchu
turystycznego. Chodzi tu nie tylko o zadania pełnione w tej dziedzinie przez kierowników
wycieczek, ale przede wszystkim - o walory wychowawcze samych imprez turystycznych,
organizowanych zarówno przez wyspecjalizowane biura czy towarzystwa turystyczne, jak i
przez organizatorów turystyki w zakładzie pracy czy szkole. Szczególne walory
wychowawcze ma jednak turystyczny ruch kwalifikowany, gdyż w trakcie konsumpcji w
należących do niego formach wykształcają się zarówno pożądane cechy osobowości, jak i
wiele cech fizycznych.
Za pośrednictwem konsumpcji realizują się też ekonomiczne funkcje turystyki, choć
więz
między tymi zagadnieniami nie występuje tak ostro. Jest to wynikiem faktu, iż ta grupa
funkcji należy do turystycznych funkcji pośrednich, wypełniających się poprzez funkcje
społeczne. Związek konsumpcji turystycznej z reprodukcją siły roboczej jest oczywisty.
Odtwarzanie i rozszerzanie zdolności do wytwarzania zależy bowiem bezpośrednio od
spożycia, w tym i spożycia w turystyce, ale szczególnego znaczenia nabierają tu wszystkie
trzy funkcje społeczne turystyki, realizowane w ramach konsumpcji turystycznej. Chodzi
bowiem nie tylko o regenerację sił pracownika, ale również o jego postawę wobec pracy i
zespołu, w którym działa, o jego dążenia i motywacje, kształtowane między innymi w trakcie
konsumpcji związanej z uczestnictwem w ruchu turystycznym. W odniesieniu do kolejnej
ekonomicznej funkcji turystyki, jaką jest aktywizacja gospodarcza regionów turystycznych,
można wyróżnić dwa aspekty oddziaływania konsumpcji turystycznej. Z jednej strony jest to
bowiem skutek zwiększonego przez napływ turystów spożycia, a z drugiej - dążenia do
zapewnienia warunków konsumpcji turystycznej na danym obszarze, dysponującym
atrakcyjnymi walorami turystycznymi. Obie pozostałe funkcje ekonomiczne turystyki, czyli
funkcja redystrybucji dochodów oraz funkcja dewizowa, są bezpośrednim wynikiem
konsumpcji turystycznej, związanej z przesunięciem wydatku turystycznego z miejsc
powstania potrzeb turystycznych do miejsc ich zaspokajania. Odnosi się to w równym stopniu
do spożycia turystów krajowych, jak i zagranicznych, gdyż istota problemu jest identyczna -
transfer pieniądza z miejsca zamieszkania turysty i powstania jego dochodów do miejsca
recepcji turystycznej, gdzie odbywa się konsumpcja. Tak więc, to właśnie istnienie
konsumpcji turystycznej leży u podstaw występowania przepływów pieniądza między
regionami kraju, a także jego dopływu z zagranicy.
Kolejny rodzaj funkcji turystyki - funkcja polityczna - ma dwa aspekty, ale oba
można uznać za tworzenie warunków do konsumpcji turystycznej. Przede wszystkim trzeba
stwierdzić, że jedną z głównych zasad funkcjonowania współczesnych społeczeństw jest
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 54
konstytucyjne prawo do wypoczynku, co jest prawną gwarancją występowania konsumpcji
turystycznej. Z jednej bowiem strony ten segment spożycia jest bezwarunkowo uzależniony
od występowania czasu wolnego, którego wymiar jest regulowany przez państwo, ale z
drugiej - realizacja prawa do wypoczynku wymaga często ingerencji państwa w dziedzinie
tworzenia materialnych warunków konsumpcji czy rozwijania oferty usług (np. w ramach
polityki fiskalnej). Poza tym państwo może regulować konsumpcję turystyczną przez
wprowadzanie ułatwień bądz
ograniczeń, głównie w dziedzinie ruchu zagranicznego.
Na koniec - problematyka relacji między funkcją urbanizacyjną turystyki a
konsumpcją turystyczną wiąże się bezpośrednio z warunkami spożycia. Przekształcanie się
różnej rangi miejscowości turystycznych w miasta oraz rozwój zatrudnienia w zawodach
nierolniczych w tych miejscowościach, podobnie jak w przypadku funkcji aktywizacji
gospodarczej regionów, wynika z rozwoju popytu będącego następstwem pojawienia się
turystów i konieczności zapewnienia odpowiedniej podaży w ramach obsługi turystycznej.
Odbija się to na poziomie infrastruktury miejskiej, liczbie miejsc pracy, działalności
gospodarczej różnych gałęzi, nie tylko turystycznych itp.
Dla charakterystyki konsumpcji turystycznej ważne byłoby również ustalenie
miejsca potrzeb turystycznych w hierarchii potrzeb osobistych. Przyjmując sformułowaną
poprzednio szeroką definicję wypoczynku wskazywano, iż współcześnie zaspokajanie
potrzeb wypoczynkowych należy traktować jako warunek decydujący o poziomie życia. Z
drugiej jednak strony, potrzeby turystyczne mają zakres znacznie szerszy niż potrzeby
wypoczynkowe, w związku z czym wydatek związany z konsumpcją turystyczną stanowi
znaczną pozycję w rodzinnym budżecie gospodarstwa domowego. Charakteryzując potrzeby
turystyczne wskazywano bowiem między innymi na ich powszechność i kompleksowość, ale
i dominację wśród nich potrzeb wyższego rzędu. W takiej sytuacji pojawia się kwestia czy
kompleks potrzeb turystycznych, a stąd również konsumpcja turystyczna jest nieodzownym
składnikiem spożycia. Na tak postawione pytanie nie ma jak dotąd jednoznacznej
odpowiedzi. Wypoczynek w formie turystycznej uznawany jest za najlepszy sposób realizacji
funkcji czasu wolnego w jego średnim i długim wymiarze (wypoczynek świąteczny oraz
urlopowo-wakacyjny), co predestynowałoby go do nadania mu znaczenia równego
zaspokajaniu podstawowych (biologicznych) potrzeb ludzi. Omówiona wyżej rola
konsumpcji turystycznej w powiązaniu z uznanymi, bardzo istotnymi ze społecznego punktu
widzenia funkcjami turystyki, wskazywałaby na konieczność uznania jej za nieodzowną,
Jednakże przeciwko nadaniu konsumpcji turystycznej tej rangi przytacza się szereg
ograniczeń rozwoju spożycia. Te swoiste bariery mają przy tym zarówno subiektywny, jak i
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 55
obiektywny charakter, bowiem nie wszyscy członkowie społeczeństwa mogą i chcą
uczestniczyć w ruchu turystycznym. Charakteryzując problematykę wypoczynku
wskazywano na fakt dobrowolności i dowolności wyboru zajęć czasu wolnego, w związku z
czym sposoby jego spędzania zależą w dużej mierze od indywidualnych preferencji
konsumenta, a w konsekwencji - są efektem działania zarówno czynników psychologicznych,
jak i określonych przyzwyczajeń czy wzorców zachowań, jakim hołduje jednostka. Aspekt
ten decyduje o subiektywizacji niezbędności konsumpcji turystycznej, uzależniając jej
realizację od indywidualnych, umotywowanych psychologicznie zachowań konsumenta.
Istnieje jednak szereg uwarunkowań obiektywnych, ograniczających lub stymulujących
konsumpcję turystyczną, przez co wpływających na niejednoznaczność problemu jej
niezbędności w skali indywidualnej i społecznej. Jest to jednak problem bardzo złożony i o
charakterze dialektycznym, ponieważ mimo nie budzących wątpliwości walorów społecznych
konsumpcji turystycznej, polega on przede wszystkim na dostępności przedmiotów
konsumpcji na bieżącym etapie rozwoju społeczno-gospodarczego. Za jedyne rzeczywiście
obiektywne ograniczenie rozwoju konsumpcji turystycznej, wskazujące na ewentualną jej
niekonieczność, uznać można wiek i stan zdrowia konsumenta, zakładając jednocześnie, że
uniemożliwiają mu one podjęcie podróży turystycznej.
Trzeba zatem odwrócić problem - konsumpcja turystyczna jest nieodzowna
obiektywnie, ze społecznego punktu widzenia, ale poziom rozwoju społeczno-gospodarczego
stawia przed jej rozwojem bariery, stwarzające iluzję niekonieczności.
Kolejnym, bardzo ważnym problemem związanym z charakterystyką konsumpcji
turystycznej jest brak wzorca tego spożycia. Na przeszkodzie w jego skonstruowaniu stoją
nie tylko nie doprowadzone do końca próby określenia wzorca konsumpcji jako całości, ale
również właściwości kompleksu potrzeb turystycznych i sposobów ich realizacji. Jeśli pod
pojęciem wzorca konsumpcji rozumieć szeroko pojmowaną bieżącą strukturę spożycia
(obejmującą dobra i usługi), odpowiadającą ukształtowanym przyzwyczajeniom i
upodobaniom, to rzeczywiście niemożliwe właściwie staje się określenie wzorca konsumpcji
turystycznej dla całego społeczeństwa. Wypada stąd zgodzić się z poglądami, że określenie
wzorca konsumpcji turystycznej należałoby wiązać przede wszystkim z grupami społeczno-
zawodowymi, środowiskami społecznymi, których specyficzne cechy w wyraz
ny sposób
rzutują na sposoby konsumowania oraz na strukturę samej konsumpcji. Dodatkową trudność
stanowi poza tym zmienność zachowań gospodarstwa domowego w dziedzinie konsumpcji
turystycznej, polegająca na wykorzystywaniu przez nie zarówno substytucyjności form ruchu
turystycznego, jak i konkurencyjności różnych miejsc recepcji turystycznej. Wynikająca z
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 56
tego wielkość oraz struktura konsumpcji turystycznej ma zatem tendencję do częstych i
znacznych zmian, nawet przy założeniu, iż gospodarstwo domowe w dłuższych okresach
czasu dysponuje budżetem wystarczającym na zaspokojenie różnorodnych potrzeb.
Reasumując, brak wzorca konsumpcji turystycznej jest spowodowany z jednej strony
zróżnicowanymi i zmiennymi w czasie preferencjami konsumentów, a z drugiej -
różnorodnością form ruchu turystycznego i miejsc recepcji turystycznej, pociągającą za sobą
niejednolitą co do wielkości i struktury konsumpcję turystyczną.
3. STRUKTURA KONSUMPCJI TURYSTYCZNEJ
Tym, co decyduje o wyróżnieniu turystycznego segmentu konsumpcji jest turystyczny
charakter zarówno zaspokajanych potrzeb, jak i przedmiotów tych potrzeb. Konsumpcja
turystyczna obejmuje całkowite spożycie wynikające z przygotowań do wyjazdu, samego
przejazdu oraz pobytu w miejscu recepcji turystycznej, lecz nie wszystkie zaspokajane w jej
ramach potrzeby są potrzebami właściwymi tylko dla turystów. Zgodnie zatem z podziałem
potrzeb turystycznych można by mówić o specyficznej konsumpcji turystycznej jako
zaspokajaniu turystycznych potrzeb specyficznych oraz o pozostałym spożyciu
turystycznym, zaspokajającym turystyczne potrzeby uniwersalne. W charakterystyce
konsumpcji turystycznej szczególny nacisk należałoby zatem położyć na pierwszy z jej
rodzajów.
W związku z podziałem specyficznych potrzeb turystycznych, w ramach
odpowiadającej im konsumpcji turystycznej występują trzy formy, a mianowicie: turystyczna
konsumpcja wypoczynkowa, turystyczna konsumpcja transportowa oraz turystyczna
konsumpcja podstawowa. Uwzględniając charakter dwóch pierwszych z wymienionych form
można uznać, iż to właśnie one w pierwszym rzędzie decydują o turystycznym charakterze
całego segmentu konsumpcji.
Pod pojęciem turystycznej konsumpcji wypoczynkowej występuje wykorzystanie dóbr
i usług wypoczynkowych przez turystów, co w praktyce oznacza wykonywanie przez nich
różnorodnych zajęć czasu wolnego, zmierzających do odnowienia sil psychicznych i
fizycznych oraz rozwoju jednostki. Fakt, iż konsumpcja ta odbywa się poza miejscem stałego
zamieszkania wpływa na wzrost intensywności tych zajęć, a zatem i zwiększenie konsumpcji
w porównaniu z tą, jaka występowałaby w porównywalnym okresie w miejscu stałego
zamieszkania.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 57
Konsumpcja turystyczna jest szczególnym przypadkiem konsumpcji w czasie
wolnym, gdyż obok spożycia związanego bezpośrednio z zajęciami tego czasu, występują w
niej również elementy właściwe tylko dla tego segmentu spożycia. Jej zakres jest bowiem
poszerzony w pierwszym rzędzie o konsumpcję związaną z zaspokajaniem turystycznej
potrzeby transportowej, Co więcej - bez konsumpcji w tej dziedzinie nie ma całego segmentu
konsumpcji turystycznej. Zaspokajanie turystycznej potrzeby przemieszczania się obejmuje
zarówno przejazdy dalekobieżne między miejscem zamieszkania turysty a miejscem jego
czasowego pobytu, jak i przejazdy związane z realizacją pewnych zajęć czasu wolnego na
obszarze turystycznym. Wysokość wydatku turystycznego, zapewniającego tę formę
konsumpcji, znacznie przekracza koszty przemieszczania się konsumenta spędzającego
porównywalny czas wolny w miejscu stałego zamieszkania. Uwaga ta dotyczy tak sytuacji,
kiedy turysta korzysta z usług komunikacji publicznej, jak i uprawiania  turystyki
zmotoryzowanej czy wykorzystania własnego samochodu w celu dojazdu do miejscowości
turystycznej oraz poruszania się nim po okolicach w celach krajoznawczych. Dodać przy tym
należy, że zaspokojenie turystycznej potrzeby transportowej przy użyciu prywatnego
samochodu pobudza szereg potrzeb uzupełniających, związanych z samym pojazdem, stąd też
podróżowanie samochodem podnosi konsumpcję ze względu na wydatki związane z jego
eksploatacją.
Ostatnia z form specyficznej konsumpcji turystycznej - zaspokajanie turystycznych
potrzeb podstawowych - jest swoistym substytutem spożycia w gospodarstwie domowym.
Istota różnicy między tym ostatnim a turystyczną konsumpcją podstawową polega z jednej
strony na przemieszczeniu spożycia do miejsca czasowego pobytu turysty, a z drugiej - na
przekształcaniu w kierunku dominacji usług w jego realizacji. Zaspokojenie turystycznych
potrzeb żywieniowych, ale zwłaszcza turystycznych potrzeb noclegowych pociąga za sobą z
reguły konieczność korzystania z odpowiednich usług turystycznych. Stąd też wielkość
spożycia w miejscowości turystycznej, mierzona wydatkiem na ten cel, na ogół bywa wyższa
niż poziom tej części kosztów utrzymania w miejscu stałego zamieszkania. Wysokość
wydatku na realizację turystycznej konsumpcji podstawowej może poza tym być również
kształtowana przez często obserwowane u turystów zachowania irracjonalne z
ekonomicznego punktu widzenia, polegające na występowaniu w tym zakresie pewnej
ostentacji. Takie postępowanie jest wynikiem silnego oddziaływania czynników
psychologicznych , co jednak nie zawsze należy oceniać negatywnie, nawet gdy wydatek ten
przekracza rozsądne granice, wynikające z ogólnego poziomu życia danego gospodarstwa
domowego. Roli turystycznej konsumpcji podstawowej nie można bowiem sprowadzać li
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 58
tylko do czynnika warunkującego możliwość przebywania turysty poza domem. Konsumpcja
luksusowa w tym zakresie może być ważnym czynnikiem sprzyjającym pełnej realizacji
funkcji czasu wolnego spędzanego poza miejscem stałego zamieszkania jako wyraz kontrastu
z codziennymi warunkami bytu, a przez to - środek umożliwiający lepsze zregenerowanie sił.
Porównując zatem konsumpcję w czasie wolnym, występującą w porównywalnym
okresie w miejscu stałego zamieszkania z turystyczną konsumpcją specyficzną, z dużą dozą
prawdopodobieństwa można powiedzieć, iż ta ostatnia cechuje się wyższym poziomem.
Wydaje się również, że jest to poziom wyższy niż tylko w ujęciu wartościowym, ale
częstokroć także pod względem jakości zaspokajania potrzeb. Stwierdzeniu temu nie przeczy
ani to, że w konsumpcji turystycznej może występować nawet znaczny udział świadczeń ze
społecznego funduszu spożycia, ani występowanie takich form ruchu turystycznego, w
których uczestnicy świadomie szukają warunków życia prymitywniejszych niż na co dzień.
W odniesieniu do drugiego rodzaju konsumpcji turystycznej, czyli zaspokajania
turystycznych potrzeb uniwersalnych, można mówić także o pewnych odrębnościach w
stosunku do sytuacji występującej w miejscu stałego zamieszkania. Na obszarze recepcji
turystycznej konsument uczestniczący w ruchu turystycznym na ogół posługuje się różnymi
przywiezionymi ze sobą elementami wyposażenia, w tym i przedmiotami osobistego użytku.
Zdarza się jednak, iż musi uzupełniać zużyte lub naprawić zepsute przedmioty, wymaga
obsługi swej osoby w zakresie innym niż podstawowe potrzeby bytowe itp. Można zatem
mówić o konsumpcji przez niego turystycznych usług handlowych, turystycznych usług
rzemieślniczych oraz pozostałych usług uniwersalnych. Spożycie obejmuje wtedy przedmioty
potrzeb przenoszonych i w zasadzie nie przekształconych w trakcie podróży turystycznej.
Tworzy ono uzupełniające warunki realizacji funkcji czasu wolnego spędzanego w formie
turystycznej.
Korzystanie przez turystów z usług handlu artykułami nieżywnościowymi zależy od
kilku czynników o zgoła odmiennym charakterze. Przede wszystkim chodzi o dokonywanie
przez nich zakupu towarów o charakterze regionalnym, co jest wyrazem chęci upamiętnienia
pobytu na określonym obszarze turystycznym. Ważną rolę odgrywają też zakupy bieżąco
uzupełniające wyposażenie turystów, a głównie - środki czystości. Poza tym turyści
odwiedzają sklepy i dokonują zakupów często dla samej przyjemności kupowania lub w
przeświadczeniu, że nabywają towary taniej niż w miejscu swego zamieszkania. Tak więc,
sieć handlowa miejscowości czy na szlaku turystycznym oraz oferowany w niej asortyment
towarów można uważać za czynnik wpływający w istotny sposób na rolę usług handlowych
w spożyciu turystycznym.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 59
Nieco inaczej przedstawia się problem konsumpcji turystycznych usług
rzemieślniczych oraz pozostałych usług uniwersalnych. Pierwsza z tych grup usług to
przedmioty konsumpcji turystycznej, korzystanie z których jest spowodowane niezbędnością
utrzymania sprawności rozmaitych elementów wyposażenia - co dotyczy rzemieślniczych
usług rzeczowych oraz chęcią posiadania estetycznego wyglądu - w przypadku
rzemieślniczych usług osobistych. Ważnym wydaje się fakt nieregularności w tej dziedzinie
konsumpcji, pewnej przypadkowości wynikłej bądz
to z nagłej konieczności, bądz
z
intensywności odczuwania potrzeby pewnych usług osobistych. Ta forma konsumpcji
turystycznej tylko z pozoru odgrywa marginalną rolę, a jej znaczenie ujawnia się dopiero
wtedy, gdy nie może być dokonana. Niemożność skorzystania z usług rzemieślniczych
powoduje bowiem daleko idące skutki w poziomie realizacji potrzeby dla ruchu
turystycznego wiodącej - potrzeby wypoczynku. Nie naprawione uszkodzenie sprzętu
turystycznego stawia często pod znakiem zapytania kontynuowanie samej podróży
turystycznej czy uczestniczenie w danej formie kwalifikowanego ruchu turystycznego. Brak
rzemieślniczych usług osobistych może natomiast zachwiać komfort wypoczynku, przez co
rzutować na poziom zadowolenia z uczestnictwa w ruchu turystycznym, a w końcu - na
regenerację sił psychicznych. Pod względem wartościowym udział konsumpcji turystycznych
usług rzemieślniczych, wobec wspomnianych okoliczności jej występowania, jest trudny do
ogólnego oszacowania. Podkreślenia jednak wymaga fakt stałej tendencji wzrostowej cen
tego rodzaju usług, co powoduje konieczność posiadania przez turystów określonych rezerw
pieniędzy w trakcie pobytu poza miejscem stałego zamieszkania. Wydatki związane z
korzystaniem z tych usług w szczególnych przypadkach (np. konieczność naprawy drogiego
sprzętu turystycznego) mogą zaważyć na wielkości całej konsumpcji uczestnika ruchu
turystycznego.
Wykorzystywanie pozostałych usług uniwersalnych wpływa w niejednolity sposób na
spożycie poszczególnych turystów. Korzystanie z występujących w tej formie spożycia usług
finansowanych ze społecznego funduszu spożycia (np. świadczenia służby zdrowia czy
organów administracji państwowej) jest co prawda nieodczuwalne przez pojedynczego
turystę, ale podnosi wartość konsumpcji turystycznej społeczeństwa. Z drugiej strony, część
tych usług jest częściowo lub całkowicie odpłatna, wpływając tym samym na wielkość
wydatku turystycznego dokonywanego z dochodów osobistych zarówno w ramach
przygotowań do podróży turystycznej (np. składka ubezpieczeniowa), jak też już na obszarze
turystycznym (np. tzw. taksa klimatyczna czy opłaty telekomunikacyjne). Trudno jest zatem
ściślej określać udział tej formy konsumpcji w całkowitym spożyciu pojedynczego uczestnika
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 60
ruchu turystycznego. Pewnym jest natomiast to, że w tym przypadku niemożność korzystania
ze świadczeń negatywnie oddziałuje na efekty wypoczynku.
Podsumowując rozważania nad konsumpcją turystyczną w aspekcie realizacji
kolejnych grup potrzeb turystycznych trzeba stwierdzić, że poszczególne formy spożycia
odgrywają różną rolę w konsumpcji, ponieważ w niejednakowym stopniu odnoszą się do
istoty ruchu turystycznego. Mimo to jednak żadna z nich nie może być zaniedbana, a tym
bardziej - pominięta. Konsumpcja turystyczna, odpowiednio do potrzeb turystycznych musi
cechować się kompleksowością, w przeciwnym bowiem przypadku oznacza naruszenie
warunków realizacji funkcji czasu wolnego spędzanego w formie turystycznej.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 61
VII. TURYSTYKA A PRZESTRZEC

l. ŚRODOWISKO I JEGO KSZTAA
TOWANIE
Rozważania nad środowiskiem, podobnie jak nad przestrzenią, mają charakter
interdyscyplinarny, a to z kolei pociąga za sobą znaczne zróżnicowanie poglądów na jego
określenie. Mimo to wydaje się, że istotę środowiska można definiować jako "zbiór
czynników oddziałujących na podmiot środowiska .
Z punktu widzenia rozważań nad turystyką na szczególną uwagę zasługują te rodzaje
środowiska, których podmiotem jest człowiek. Od momentu bowiem, gdy człowiek wkracza
ze swymi działaniami na określone obszary dotąd nie objęte jego aktywnością, zaczyna
funkcjonować system:  Człowiek (jako gatunek) - przyroda (ożywiona i nieożywiona) .
Efektem tej interakcji jest powstanie środowiska człowieka - środowiska geograficznego,
definiowanego jako kompleks jego warunków życia w określonym miejscu i czasie.
Sam proces kształtowania środowiska może przebiegać żywiołowo, czego dowody
mamy w historii gospodarczej, jednakże na obecnym etapie rozwoju społeczno -
gospodarczego i technologicznego, ma on w coraz mniejszym stopniu charakter
przypadkowy. Działania człowieka w środowisku sprowadzają się do realizacji trzech
głównych zadań:
- przekształcania i rozwoju środowiska przez wprowadzanie elementów
antropogenicznych jako efektu procesów rozwojowych społeczeństwa, zmierzające do
racjonalnego eksploatowania zasobów naturalnych przystosowywanych do zaspokajania
potrzeb;
- ochrony elementów środowiska przyrodniczego przed destrukcją zarówno ze strony
człowieka, jak i samej przyrody;
- rehabilitacji i rekultywacji zdegradowanych obszarów i elementów przyrody.
Na tym tle wypływają podstawowe wskazania również dla procesów kształtowania
środowiska turystycznych jednostek przestrzennych, czyli dla zagospodarowania
turystycznego. Musi ono bowiem wypełniać każde z wymienionych zadań, gdyż w
przeciwnym przypadku przyrodnicze warunki wypoczynku - tak ważne dla uczestników
ruchu turystycznego - zostaną w poważnym stopniu naruszone.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 62
2. KRAJOBRAZ A TURYSTYKA
Krajobraz jest jednym z zasadniczych elementów decydujących o atrakcyjności
turystycznej obszarów. Tym, co szczególnie przyciąga turystów jest bowiem kontrastowość
miejscowości turystycznych w stosunku do miejsc stałego zamieszkania, unikalność lub
nawet egzotyczność ekosystemów oraz walory estetyczne związane z rozmiarami, formami i
położeniem obiektów przyrodniczych czy antropogenicznych. Na szczególną uwagę
zasługuje określenie krajobrazu jako  zewnętrzne oblicze środowiska człowieka . Udział w
krajobrazie tworów rąk ludzkich, a więc stopień ingerencji człowieka w środowisko, jest
podstawą podziału krajobrazu na kilka kategorii. Najprostszym podziałem według tego
kryterium jest rozróżnienie krajobrazu pierwotnego, naturalnego i kulturowego.
Krajobraz pierwotny jest  układem naturalnie zrównoważonym o utrzymanej w
niezmienionym stanie zdolności do samoregulacji , stworzonym wyłącznie przez przyrodę,
bez ingerencji człowieka lub przy takim jego działaniu, które nie zakłóca naturalnej
równowagi wewnętrznej jego elementów.
Podstawą krajobrazu naturalnego jest ekosystem naturalny, w niewielkim tylko
stopniu użytkowany przez człowieka, dzięki czemu nie obserwuje się w nim takich zmian,
które mogłyby naruszyć zdolność do samoregulacji. Krajobraz naturalny nie różni się zbytnio
od pierwotnego, gdyż występujące w nim stosunkowo licznie elementy antropogeniczne nie
zakłócają w wyraz
ny sposób jego przyrodniczego charakteru.
Współcześnie znakomita większość krajobrazów, z powodu ingerencji człowieka, jest
już bardzo przekształcona i odbiega od swego pierwotnego wyglądu. Zróżnicowany poziom
zmian środowiska, spowodowany działalnością gospodarczą, jest wyrazem współzależności i
związków przyrody i społeczeństw. To właśnie legło u podstaw objęcia tych zmienionych
przez człowieka krajobrazów mianem kulturowych. Istotną cechą tych krajobrazów jest stan
naruszenia zdolności do samoregulacji elementów przyrodniczych, aż do całkowitego jej
zaniku w skrajnych przypadkach.
Z istoty omówionych krajobrazów wynika zbieżność ich podstawowych składników:
urzez
bienia, nawodnienia, szaty roślinnej i świata zwierzęcego. Pod względem ukształtowania
terenu krajobrazy dzieli się na nizinne, wyżynne, pagórkowate i górskie. Jeśli chodzi o
nawodnienie, to wyróżnia, się krajobrazy rzeczne, pojezierne i nadmorskie, natomiast
uwzględniając szatę roślinną - krajobrazy leśne, stepowe i bagienne. Krajobraz to pewien
układ cech zewnętrznych środowiska, stąd charakteryzując konkretne obszary zazwyczaj
używa się połączenia typów krajobrazu zgodnie z obserwowanymi właściwościami.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 63
Turystów najsilniej przyciągają krajobrazy pierwotne i naturalne, ale ich ilość stale
zmniejsza się ze względu na negatywne skutki działalności człowieka, w tym i samej
gospodarki turystycznej. O ogólnym stanie przystosowania obszarów do pełnienia funkcji
turystycznej świadczy występowanie na nich stref krajobrazu przekształconego przez
gospodarkę turystyczną oraz krajobrazu pierwotnego czy naturalnego. Wzajemny stosunek
powierzchni obu stref stanowi miernik poziomu przystosowania jednostek powierzchni
turystycznej do potrzeb turystycznych. Tak więc, w związku z rozmieszczeniem na obszarze
turystycznym elementów działalności gospodarczej, stosowane są umowne określenia
ekstensywnej, umiarkowanej i intensywnej gospodarki turystycznej. Jeśli chodzi o oba skrajne
przypadki, to pod pojęciem gospodarki ekstensywnej rozumie się duże rozproszenie w
przestrzeni urządzeń obsługi turystów i wynikającej z tego oferty usług, a gospodarki
intensywnej - ich koncentracji na stosunkowo niewielkiej części rozpatrywanej jednostki
przestrzeni turystycznej. Z punktu widzenia atrakcyjności turystycznej, głównie w jej aspekcie
estetycznym, najbardziej sprzyjające ruchowi turystycznemu są w praktyce obszary o
umiarkowanej i intensywnej gospodarce turystycznej.
Istnieją też wyjątki od tej reguły, a dotyczą one w zasadzie różnych form
krajoznawczego ruchu turystycznego (form poznawczych). Chodzi bowiem o to, że w
niektórych szczególnych przypadkach nie przyroda, lecz właśnie elementy antropogeniczne
(nawet bardzo zmasowane na stosunkowo niewielkim obszarze) przyciągają rzesze turystów.
Są to centra turystyczne, których atrakcyjność polega na walorach kultury i osiągnięć
techniki.
3. PRZESTRZEC
TURYSTYCZNA
Wszelka ludzka działalność odbywa się w przestrzeni, w związku z czym jej
określeniu wiele uwagi poświęcają przedstawiciele nie tylko nauk geograficznych, ale i
ekonomicznych. Wyróżnia się przy tym na ogół trzy odmiany przestrzeni: geodezyjną,
geograficzną i ekonomiczną.
Dla rozważań nad turystyką szczególnego znaczenia nabiera przestrzeń
ekonomiczna (zwana też społeczno-gospodarczą lub społeczno-ekonomiczną). Najprostsze
jej określenie mówi, że jest to obszar występowania społecznej i gospodarczej aktywności
ludzi. Jest to zatem układ elementów antropogenicznych osadzonych w konkretnych
warunkach geograficznych. Pod pojęciem  elementów antropogenicznych kryją się
materialne i niematerialne przejawy działalności ludzkiej, a więc obiekty wytworzone przez
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 64
człowieka oraz zjawiska i procesy społeczno-gospodarcze i kulturowe umiejscowione w
przestrzeni o danych cechach i do nich przystosowane. Obiekty antropogeniczne są zbiorem
elementów majątku produkcyjnego oraz urządzeń infrastruktury, będących materialną, lecz
stworzoną przez ludzi podstawą ich działalności życiowej i wytwórczej. Zespól zjawisk i
procesów ekonomicznych jest niezbędnym składnikiem przestrzeni ekonomicznej, a ich
konkretny przebieg i efekty są w dużej mierze uwarunkowane przez cechy przyrodniczego
otoczenia. Rola przestrzeni geograficznej jako składnika przestrzeni ekonomicznej polega na
tym, że zasoby przyrodnicze obszaru określają charakter i przejawy działalności ludzkiej.
Szczególną odmianą przestrzeni ekonomicznej jest przestrzeń turystyczna,
stanowiąca najszersze pojęcie geografii turystycznej, odnoszące się do rozmieszczenia
zjawisk turystycznych. Specyfika tego rodzaju przestrzeni wiąże się z charakterem turystyki
jako dziedziny ludzkiej aktywności, polegającej przede wszystkim na swoistej eksploatacji
przyrody, przez co zjawiska i procesy turystyczne są tak samo silnie związane z przestrzenią
geograficzną jak rolnictwo, leśnictwo, rybołówstwo czy przemysł wydobywczy. Określając
zatem przestrzeń turystyczną trzeba uwzględnić zarówno jej aspekty ekonomiczne, jak i
przyrodnicze. Tak więc, pod pojęciem przestrzeni turystycznej rozumie się  część przestrzeni
geograficznej i społeczno-ekonomicznej, w której zachodzą zjawiska turystyczne .
Przestrzeń turystyczną można też zdefiniować jako taki rodzaj przestrzeni
ekonomicznej, której elementy zapewniają turystom realizację funkcji czasu wolnego. Innymi
słowy - przestrzenią turystyczną będzie taka przestrzeń, na której występuje konsumpcja
turystyczna, czyli po której odbywa się ruch turystyczny i która jest wyposażana tak przez
przyrodę, jak i przez ludzi w zestawy przedmiotów potrzeb turystycznych, umożliwiające tę
konsumpcję.
Fakt, iż zjawiska i procesy turystyczne mają tendencję nierównomiernego
rozmieszczenia na obszarze kraju powoduje, że przestrzeń turystyczna rzadko pokrywa się w
całej rozciągłości z powierzchnią, jaką posiada dane państwo. Z drugiej strony, w samej
przestrzeni turystycznej obserwuje się zróżnicowanie poziomu koncentracji elementów
turystyki na poszczególnych jej częściach. Spiętrzenia ruchu turystycznego i związanej z nim
konsumpcji występują bowiem tam, gdzie umiejscowione są odpowiednie zestawy
przedmiotów potrzeb turystycznych. Okoliczności te powodują, że przestrzeń turystyczną
kraju dzieli się na części - jednostki przestrzeni turystycznej, którym nadawane są rangi
wynikające z wielkości zajmowanego obszaru oraz miejsca w hierarchii podziału samej
przestrzeni. Na ogół przyjmuje się czterostopniowy podział przestrzeni turystycznej, w
postaci wyodrębnienia regionu turystycznego, rejonu turystycznego, miejscowości
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 65
turystycznej oraz ośrodka turystycznego jako pewnego hierarchicznego ciągu jednostek tej
przestrzeni.
Region turystyczny jest największą powierzchniowo jednostką przestrzeni
turystycznej, wyodrębnioną na podstawie jednorodności cech środowiska geograficznego
przy jednoczesnej ich relatywnej odrębności w stosunku do obszarów sąsiednich. Zapewnia
on konsumpcję turystyczną dzięki występowaniu na tym obszarze zintegrowanego zestawu
przedmiotów potrzeb turystycznych, umożliwiających realizację funkcji czasu wolnego w
ramach różnych sposobów spożycia turystycznego, czyli odpowiednich do walorów
turystycznych i istniejących urządzeń obsługi turystów rodzajów i form ruchu turystycznego.
Akcentowanie roli cech środowiska geograficznego w wyznaczaniu regionów turystycznych
wynika ze znaczenia dóbr naturalnych wśród przedmiotów potrzeb turystycznych.
Rejon turystyczny jest częścią regionu turystycznego wyróżnioną na podstawie
istnienia lokalnego zestawu przedmiotów potrzeb turystycznych, określanego w pierwszym
rzędzie przez atrakcyjność oraz charakter wykorzystania walorów turystycznych. W związku
z tym, rejon turystyczny jest obszarem realizacji pojedynczych funkcji czasu wolnego lub
jednorodnych ich grup. Z tego względu rejony turystyczne są obszarami koncentracji ruchu
turystycznego na terenie regionu turystycznego.
Następną w hierarchii jednostką przestrzeni turystycznej jest miejscowość
turystyczna. Jest nią każda jednostka osadnicza, dysponująca warunkami realizacji funkcji
czasu wolnego spędzanego w formie turystycznej. Musi mieć ona zatem walory turystyczne,
cechować się dostępnością komunikacyjną i być wyposażona w urządzenia służące
wykonywaniu zajęć czasu wolnego oraz zapewniające turystom warunki pobytu.
Najmniejszą jednostką przestrzeni turystycznej jest ośrodek turystyczny rozumiany
jako mniej lub bardziej złożony zespół urządzeń, przeznaczony do obsługi określonej formy
ruchu turystycznego. Podstawą wyodrębnienia ośrodka turystycznego jest zatem tworzenie
przezeń pewnej całości organizacyjnej, administracyjnej lub terytorialnej.
Klasyfikacji wewnętrznej jednostek przestrzeni turystycznej służy szereg ich cech, a
przede wszystkim: charakter posiadanego krajobrazu i atrakcyjność walorów turystycznych,
rodzaje i formy uprawianego na ich obszarze ruchu turystycznego, pełnione funkcje.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 66
VIII. GOSPODARKA TURYSTYCZNA
1. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA GOSPODARKI TURYSTYCZNEJ
Pojęcie  gospodarka turystyczna budzi wiele kontrowersji. Podkreśla się między
innymi, że jest to kategoria nieformalna w systematyce gospodarki narodowej, a w teorii -
wobec nieostrości definicji i trudności w określeniu treści i elementów - kategoria umowna.
Przyjmując, iż funkcją celu gospodarki turystycznej jest zaspokajanie potrzeb
turystycznych, trzeba stwierdzić, że czynności do tego zmierzające rzeczywiście są bardzo
zróżnicowane pod względem swego charakteru. Specyfika potrzeb turystycznych i
heterogeniczność popytu turystycznego powodują, że obsługę ruchu turystycznego kształtują
niemal wszystkie gałęzie i działy gospodarki narodowej. Stopień ich zaangażowania w
zaspokajanie potrzeb turystów zależy od użyteczności efektów ich działalności z punktu
widzenia konsumpcji turystycznej. Stąd też określenie gospodarki turystycznej i jej
składników w ujęciu makroekonomicznym napotyka na przeszkody trudne do pokonania.
Dla dalszych rozważań szczególnej wagi nabiera stwierdzenie, że  działalność
gospodarki turystycznej ma charakter lokalny, miejscowy . Struktura rzeczowa gospodarki
turystycznej zależy od konkretnego miejsca i czasu zetknięcia się podaży turystycznych dóbr i
usług z popytem niesionym przez ruch turystyczny, ponieważ konsumpcja turystyczna
występuje w zasadzie wyłącznie na obszarach turystycznych jako wyodrębnionych
jednostkach przestrzeni. Jeśli zatem problematykę gospodarki turystycznej rozważać w tym
aspekcie, to uzyskuje się ujęcie w pełni umożliwiające zdefiniowanie tej kategorii
ekonomicznej. Przyjmując te założenia można sformułować następującą definicję:
Gospodarka turystyczna jest jednym ze sposobów wykorzystania ziemi, a obejmując
elementy gospodarki regionalnej, stanowi wyodrębniony kompleks urządzeń oraz
wykonywanych w oparciu o nie czynności gospodarczych, zmierzających do realizacji potrzeb
turystycznych na obszarze turystycznym. Integralnymi składnikami gospodarki turystycznej są
więc:
- urządzenia obsługi turystów jako materialna jej podstawa;
- wytwarzanie i udostępnianie turystom dóbr i usług konsumpcyjnych oraz
różnorodne czynności związane z samym jej funkcjonowaniem.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 67
W związku z tym, że celem gospodarki turystycznej jest zaspokajanie turystyczno-
wypoczynkowych potrzeb instrumentalnych jako potrzeb turystycznych sensu stricto, jego
realizacja powoduje występowanie kilkukierunkowej działalności gospodarczej w turystyce.
Zakres czynności wykonywanych w ramach gospodarki turystycznej znacznie wykracza poza
usługi turystyczne. Wykonywane być bowiem muszą także czynności związane z realizacją
potrzeb samej tej sfery zastosowania pracy ludzkiej, niezbędne do zapewnienia prawidłowego
jej funkcjonowania. Poza tym, ścisły związek gospodarki turystycznej z obszarem
turystycznym wymaga od niej podejmowania szeregu działań na rzecz utrzymania
wykorzystywanych przez nią elementów przyrody w stanie umożliwiającym stałą realizację
funkcji turystycznej obszaru.
W koncepcji turystyki jako narzędzia realizacji potrzeb osobistych, przedmiotem
rozważań jest jednak przede wszystkim pierwszy z wymienionych rodzajów czynności,
wchodzących w skład działalności gospodarki turystycznej. Dwa pozostałe rodzaje czynności,
przy uwzględnieniu i pełnym uznaniu ich znaczenia społeczno-gospodarczego, są tylko
środkami osiągnięcia podstawowego celu gospodarki turystycznej. Traktując zatem
gospodarkę w sposób instrumentalny, a więc z punktu widzenia efektu jej działalności na
rzecz konsumpcji turystycznej, trzeba ją uważać za dostawcę przedmiotów potrzeb
turystycznych bezpośrednio turystom-konsumentom, a także organizatorom tych form ruchu
turystycznego, które są finansowane ze środków społecznych.
W przypadku, gdy na danym obszarze turystyka stanowi funkcję dominującą lub
znajduje się wśród kilku nielicznych specjalizacji ekonomicznych, niemal wszystkie
dziedziny działalności w regionie są powiązane z obsługą turystów, ale więz
ta może być
bezpośrednia lub pośrednia. Uwzględniając stopień wykorzystania rozmaitych urządzeń
infrastruktury obszaru turystycznego, a więc - cel ich funkcjonowania - gospodarkę
turystyczną można podzielić na dwie części: turystyczną gospodarkę bezpośrednią i
turystyczną gospodarkę pośrednią.
W skład gospodarki bezpośredniej wchodzą te urządzenia, które pełnią funkcję
turystyczną i są wyłącznie lub głównie podstawą obsługi ruchu turystycznego. Są to zatem
turystyczne urządzenia wyspecjalizowane, przy użyciu których są wykonywane usługi
specyficzne dla turystyki. Powstanie, a głównie - rozwój tych urządzeń i usług ściśle wiąże
się z istnieniem ruchu turystycznego, a gałęzie, w skład których wchodzą, stanowią gałęzie
specjalizacji przestrzennego kompleksu turystyki.
Na pośrednią gospodarkę turystyczną składają się natomiast te urządzenia i usługi,
o których istnieniu nie decyduje ruch turystyczny, choć są z nim silnie związane na obszarze
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 68
swego występowania. Działalność pośredniej gospodarki turystycznej wiąże się zatem z
zaspokajaniem potrzeb uczestników ruchu turystycznego, ale z drugiej strony - z realizacją
potrzeb samej gospodarki turystycznej oraz z wykonywaniem zadań na rzecz
wykorzystywanych elementów przyrody, w postaci tworzenia infrastruktury turystycznej
obszaru. Stąd też funkcje pośredniej gospodarki turystycznej są bardziej różnorodne niż
gospodarki bezpośredniej, obejmują bowiem czynności gospodarcze warunkujące
konsumpcję turystyczną i utrzymanie walorów turystycznych, ale także działalność
inwestycyjną i remontową w dziedzinie samych urządzeń turystycznych czy rozmaitych
środków pracy oraz zaopatrzenie materiałowo - techniczne gospodarki turystycznej.
Ścisłe związki gospodarki turystycznej z obszarem turystycznym, a więc uznanie jej
wąskiego zasięgu przestrzennego, umożliwia ustalanie struktury rzeczowej tego pojęcia
turystyki. Funkcja celu gospodarki turystycznej staje się kryterium wyodrębnienia w pewien
funkcjonalny kompleks tej części gospodarki obszaru, która zaspokaja potrzeby turystyczne.
W konsekwencji, kryterium potrzeb turystycznych jest również i w tym przypadku podstawą
systematyzacji i charakterystyki struktury rzeczowej.
2. ZAGOSPODAROWANIE TURYSTYCZNE JAKO PROCES
PRZYSTOSOWYWANIA OBSZARÓW DO CELÓW
TURYSTYCZNYCH
W języku polskim słowo  zagospodarowanie ma dwa znaczenia. Rozumie się je
bowiem z jednaj strony jako  dany stan gospodarstwa , a więc statycznie, ale z drugiej 
dynamicznie, jako czynność zmierzającą do właściwego zaopatrzenia gospodarstwa w to, co
jest potrzebne. Takie zróżnicowanie znaczeniowe powoduje pewne konsekwencje w
definiowaniu pojęcia  zagospodarowanie w literaturze ekonomicznej, zwłaszcza zaś -
dotyczącej planowania przestrzennego i turystyki. Elementem łączącym obie koncepcje jest
przestrzeń, ale samo zagospodarowanie może być traktowane jako status quo, czyli rzeczowo
oraz jako działalność.
Definiując zagospodarowanie turystyczne trzeba - dla odróżnienia od infrastruktury
turystycznej - przyjąć drugie znaczenie słowa  zagospodarowanie , w związku z czym
definicja ta brzmi:
Zagospodarowanie turystyczne to proces przystosowywania obszarów o walorach
turystycznych do wykorzystania przez uczestników ruchu turystycznego. Jego efektem są
zespoły wyspecjalizowanych urządzeń turystycznych, a w istocie swojej jest to działalność,
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 69
którą można uznać za rodzaj czynności produkcyjnych właściwych dla pośredniej gospodarki
turystycznej.
U podstaw zagospodarowania poszczególnych obszarów turystycznych leży cały
szereg zagadnień ściśle związanych ze środowiskiem naturalnym. Przy przystosowywaniu
konkretnego terytorium do celów turystycznych w pierwszym rzędzie chodzi o ochronę
przyrodniczych walorów turystycznych, ale także trzeba brać pod uwagę preferencje
turystów, efektywność inwestycji, sprzeczności interesów turystyki i innych dziedzin
gospodarki (np. rolnictwa czy leśnictwa) itp. Problem polega na tym, że koncentracja
inwestycji turystycznych na danym terenie, poza względami ogólnospołecznymi o różnym
charakterze, powinna odpowiadać potrzebom turystycznym.
W związku z tym można powiedzieć, że rozwój turystyki (tak ruchu turystycznego,
jak i gospodarki turystycznej) na obszarze danej jednostki przestrzeni, zależy przede
wszystkim od znaczenia samej turystyki w strukturze gospodarczej tego obszaru. Turystyka
może bowiem być jednym z czynników lub wręcz podstawą rozwoju gospodarczego regionu.
Przytacza się szereg przyczyn koncentracji tak inwestycji, jak i ruchu turystycznego,
za nadrzędną uznając jednak nierównomierność rozmieszczenia w przestrzeni oraz
nieprzenośność dóbr turystycznych, zwłaszcza - dóbr naturalnych. Charakter zestawu tych
dóbr decyduje o możliwości wykorzystania obszaru ich występowania przez wiele lub
wszystkie formy ruchu turystycznego. To z kolei wpływa na wymagania co do obsługi
turystycznej. Z drugiej strony, w procesach zagospodarowania turystycznego ma miejsce
dążenie inwestorów do osiągnięcia możliwie najwyższego zysku w związku ze
spodziewanym nasileniem ruchu turystycznego w atrakcyjnych miejscowościach. Wybierana
jest zatem taka lokalizacja urządzeń turystycznych, która zapewniłaby efektywność inwestycji
i minimalizację nakładów dzięki istnieniu korzyści zewnętrznych.
W turystyce występuje również zagadnienie dyspersji przestrzennej. Do rozproszenia
zjawisk turystycznych przyczynia się przede wszystkim działalność w dziedzinie ochrony
środowiska naturalnego, która z turystycznego punktu widzenia ma za zadanie zachowanie
właściwych warunków wypoczynku. Chodziłoby zatem o rozmieszczanie masy turystów oraz
sieci urządzeń ich obsługi na większych obszarach, cechujących się walorami naturalnymi
sprzyjającymi przede wszystkim realizacji zdrowotnych funkcji czasu wolnego, czyli
odtworzeniu i utrzymaniu stanu zdrowia uczestników tego ruchu.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 70
3. INFRASTRUKTURA TURYSTYCZNA
W tym miejscu należy przypomnieć, iż pod pojęciem infrastruktury kryje się
kompleks urodzeń i obiektów, służących zaspokajaniu szeroko pojętych potrzeb państwa,
społeczeństwa jako całości, wytwórców i konsumentów, zlokalizowany na określonym terenie.
Oznacza to związanie infrastruktury z sektorem usług i uznanie jej za jego materialną
podstawę, czyli materialne środki wytwarzania usług. Stosując kryterium rodzaju
zaspokajanych potrzeb, wyróżniono infrastrukturę uniwersalną, produkcyjną i konsumpcyjną.
Urządzenia obsługi turystów, znajdujące się na obszarze ich recepcji, stanowią zatem
elementy infrastruktury konsumpcyjnej i uniwersalnej (w części obsługującej ludność
miejscową i wytwórców usług turystycznych).
Tak więc, infrastruktura turystyczna to kompleks urządzeń obsługi turystycznej,
znajdujących się na pewnym obszarze, powstałych lub rozwijanych wskutek nadania mu
charakteru turystycznego.
Czynnikami rozwoju tak określonej infrastruktury turystycznej są z jednej strony
potrzeby i walory turystyczne, a z drugiej - aktywność i rodzaj działalności społecznej,
gospodarczej i kulturalnej, występującej na tym terenie. Infrastruktura turystyczna jest
nieodłączną częścią infrastruktury obszaru, będąc jednocześnie podstawą istnienia gospodarki
turystycznej.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 71
IX. RYNEK TURYSTYCZNY
1. POJ
CIE RYNKU TURYSTYCZNEGO
Definiując rynek turystyczny należy wyjść od ogólnie przyjętego w ekonomii
określenia rynku jako powtarzających się zależności między popytem, podażą i cenami.
Rynek turystyczny jest to ogół stosunków wymiennych, towarowo - pieniężnych,
miedzy osobami i instytucjami sprzedającymi turystyczne dobra ekonomiczne turystom -
przedstawiającymi podaż a osobami i instytucjami nabywającymi te dobra stanowiące
przedmioty potrzeb turystycznych - przedstawiającymi popyt.
Na tak określonym rynku turystycznym można wyróżnić następujące elementy:
- podmioty rynku, czyli podmioty podaży i podmioty popytu;
- przedmioty rynku, czyli turystyczne dobra i usługi podlegające wymianie;
- stosunki rynkowe występujące między podmiotami rynku.
Ze sformułowanej wyżej definicji rynku turystycznego bezpośrednio wynika struktura
podmiotów rynkowych, którymi są sprzedający i kupujący na tym rynku, bez względu na to
czy są oni turystami, jednostkami gospodarki turystycznej, czy też podmiotami, których
działalność ma tylko pośredni związek z turystyką (szczególnie po stronie podażowej tego
rynku).
Natomiast w odniesieniu do przedmiotów rynku turystycznego uzasadnione wydaje
się ograniczenie zakresu przedmiotowego rynku turystycznego do wydzielonego segmentu
rynku konsumpcyjnego. Obejmować on będzie wyłącznie turystyczne towary w postaci dóbr i
usług konsumpcyjnych.
Jeśli zaś chodzi o charakter powiązań między podmiotami rynku, przejawiający się w
istniejących formach wymiany, to jest on przede wszystkim uzależniony od rodzaju i formy
ruchu turystycznego. Uczestnictwo w ruchu turystycznym powoduje bowiem powstanie
określonych zestawów potrzeb, właściwych dla każdej z form tego ruchu, co wywołuje
konieczność dostosowywania do nich podaży, czyli i wielkości, i struktury rzeczowej
podmiotów podaży rynkowej, a także - zasad ich działania. Poza tym na charakter powiązań
rynkowych oddziałują specyficzne cechy popytu i podaży turystycznej. Brak wzajemnego
dostosowania, będący właściwością turystyki, decyduje o występowaniu na tym rynku stałej
nierównowagi, zwłaszcza w przekroju czasowym, choć również - między innymi i w
aspektach branżowym oraz przestrzennym. W ujęciu globalnym jest to w zasadzie rynek
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 72
sprzedawcy, z wyjątkiem okresów poza sezonem turystycznym. Zauważa się jednak
postępujący wzrost znaczenia pozycji popytu, co wiąże się z narastaniem żądań turystów, aby
ich bardzo zindywidualizowane potrzeby były w należyty sposób realizowane.
Rynek turystyczny jest częścią rynku wewnętrznego, a w przypadku wystąpienia
zagranicznego ruchu turystycznego - także rynku międzynarodowego. O wyodrębnieniu
rynku turystycznego decydują jego szczególne cechy, wynikające zarówno z istoty samej
turystyki, jak i z umiejscowienia w przestrzeni elementów tego rynku.
Sprawą decydującą o specyfice rynku turystycznego jest to, że dokonywana na nim
wymiana umożliwia wykorzystanie walorów turystycznych. Właśnie z tego względu do rynku
turystycznego najlepiej przystaje określenie rynku jako miejsca zetknięcia się popytu z
podażą, gdyż powstanie tego rynku jest związane z obszarem występowania walorów
turystycznych. Stąd też szczególnego znaczenia nabiera rozpatrywanie rynku turystycznego w
aspekcie przestrzennym, który można uznać za podstawowe kryterium wyodrębnienia tego
rynku. Rynek turystyczny jest przede wszystkim rynkiem lokalnym, ponieważ zarówno
podmioty popytu, jak i podmioty podaży wykazują wysoki stopień uzależnienia od warunków
środowiska naturalnego obszaru, które to warunki - walory turystyczne - nadają temu
terytorium charakter turystyczny.
Oczywiście również walory antropogeniczne (kulturowe) mogą stanowić kryterium
wyznaczania rynku turystycznego, ale obszar tego rynku jest znacznie mniejszy  ogranicza
się bowiem do centrum turystycznego, a jednocześnie nakłada się w sposób nie do
odróżnienia na lokalny rynek miejscowości turystycznej. Pamiętać przy tym trzeba, że
centrami turystycznymi są przede wszystkim duże miasta, a czasem  aglomeracje miejskie,
stąd znaczenie rynku turystycznego na ich rynku lokalnym może być stosunkowo mało
zauważalne.
Walory turystyczne są głównym elementem atrakcyjności obszaru dla turystów i są
naturalną przyczyną pojawiania się na nim popytu turystycznego, Potrzeba udostępnienia
walorów jest z kolei przesłanką tworzenia warunków podaży turystycznej w postaci budowy
urządzeń obsługi turystów oraz wytwarzania przy ich użyciu żądanych usług. Stąd też
charakter podmiotów rynkowych oraz stosunków między nimi jest ściśle związany z
warunkami lokalnymi. Warunki te, wpływając bezpośrednio na charakter ruchu
turystycznego, są również podstawą wystąpienia dwóch innych kryteriów wyodrębnienia
rynku turystycznego, a mianowicie - aspektu czasowego oraz aspektu branżowego.
Rynek turystyczny cechuje się występowaniem okresowych nasileń zjawisk
turystycznych, związanych przede wszystkim ze zróżnicowaną w czasie atrakcyjnością
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 73
walorów środowiska naturalnego, Tak więc sezonowość zjawisk na rynku turystycznym jest
skutkiem specyficznych cech obszaru turystycznego, wpływających na właściwości popytu
turystycznego oraz uzależniających od siebie okresy aktywności podmiotów podaży
turystycznej. Zaznaczyć przy tym trzeba, że skala sezonowości zjawisk turystycznych należy
do wyróżniających się na całym rynku konsumpcyjnym.
Charakter obszarów turystycznych jest także jedną z przesłanek branżowego
wyodrębnienia rynku turystycznego z wewnętrznego i międzynarodowego rynku
konsumpcyjnego. Wpływ ten jednak jest znacznie mniej wyraz
ny niż w poprzednio
omówionym przypadku. Dużo większego znaczenia nabierają tu potrzeby turystów jako
grupy konsumentów o pewnej specyfice spożycia. Fakt, iż realizacja celu podróży
turystycznej wymaga zaspokojenia szeregu potrzeb układających się w określone zestawy,
jest przyczyną wyodrębnienia spośród rynkowych dóbr materialnych i usług takich ich
rodzajów, które zaspokajają popyt turystów. Stąd też, występowanie na lokalnym rynku
konsumpcyjnym podmiotów oferujących turystom potrzebne im towary decyduje o
branżowym wyodrębnieniu rynku turystycznego.
Branżowe wyodrębnienie rynku turystycznego ma dalsze istotne implikacje. Zakup
pewnych dóbr materialnych i usług, będących przedmiotami tego rynku, może być
dokonywany nie tylko na obszarze turystycznym, ale i w miejscu stałego zamieszkania
turysty. Dotyczy to głównie sprzętu i ubiorów turystycznych oraz usług w dziedzinie
zorganizowanego ruchu turystycznego. W przypadku tych usług mamy jednak do czynienia z
pozornym tylko rozszerzeniem rynku poza obszary turystyczne. Organizator konkretnej
formy ruchu turystycznego, działający w miejscu stałego pobytu turysty, jest tylko
pośrednikiem między turystą a usługodawcami zlokalizowanymi na terytoriach
turystycznych, będącymi podmiotami podaży lokalnego rynku turystycznego.
Pojawiają się zatem trudności w określeniu struktury rynku turystycznego, choć jego
specyfika wydaje się temu przeczyć. Rozpatrując strukturę przedmiotową tego rynku trzeba
wziąć pod uwagę następujące zagadnienia:
- ścisłą zależność podmiotów rynku od rodzajów i form ruchu turystycznego
występujących na poszczególnych obszarach turystycznych;
- heterogeniczność popytu turystycznego;
- komplementarność turystycznych dóbr i usług.
Struktura przedmiotowa rynku turystycznego jest znacznie bogatsza niż innych
rynków konsumpcyjnych, a jednocześnie rynek turystyczny jako segment rynku
konsumpcyjnego ma rozległe powiązania z pozostałymi segmentami. Jest to efekt charakteru
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 74
potrzeb odczuwanych przez turystów w trakcie uczestnictwa w ruchu turystycznym.
Trudności z wyznaczeniem turystycznego koszyka dóbr i usług rzutują także na możliwości
ściślejszego określenia struktury przedmiotowej rynku turystycznego. Można jednak przyjąć,
że w jej zakres wchodzą wszelkie usługi turystyczne oraz - pośrednio - udostępniane przez
usługi handlowe dobra materialne ze sfery rynkowej.
Zasięg terytorialny rynku turystycznego, czyli jego obszar, jest natomiast ograniczony
do przestrzeni występowania takich czynników rozwoju turystyki, jak walory i infrastruktura
turystyczna, dostępność komunikacyjna oraz polityka turystyczna. Jak wskazywano
poprzednio, rynek turystyczny jest w zasadzie rynkiem lokalnym, a tylko nieliczne jego
branże mogą mieć zasięg ogólnokrajowy (np. ubiory i sprzęt turystyczny). Nie jest to jednak
sprzeczne z ogólną koncepcją rynku turystycznego ze względu na relatywnie niewielką skalę
zjawiska. Można zatem przyjąć, że na krajowym rynku konsumpcyjnym, w zależności od
występowania obszarów turystycznych, wyróżnia się szereg rynków turystycznych o
stosunkowo wyraz
nych granicach terytorialnych, które to rynki mogą, lecz nie muszą
pokrywać całą powierzchnię kraju. Krajowy rynek turystyczny będzie więc kategorią
umowną, używaną zwłaszcza z perspektywy międzynarodowego ruchu turystycznego.
Na zakończenie ogólnych rozważań nad rynkiem turystycznym należy określić jego
zadanie. Jest nim zapewnienie zaspokojenia różnorodnych potrzeb uczestników ruchu
turystycznego, co jest jednocześnie funkcją celu tego rynku. Zakłada to pełne dostosowanie
podaży turystycznej do zmiennego w czasie i w przestrzeni oraz pod względem struktury
popytu turystycznego. Tak zarysowane zadanie rynku turystycznego jest realizowane w
drodze:
- dążenia do zapewnienia warunków konsumpcji turystycznej przez uzyskanie
równowagi ogólnej i równowag cząstkowych rynku turystycznego;
- realizacji obrotu turystycznego i aktywizacji podaży turystycznej;- dostarczanie
informacji będących podstawą podejmowania decyzji rynkowych.
Rynek turystyczny pełni także niezmiernie ważną funkcję makroekonomiczną, jaką
jest przyczynianie się do zrównoważenia rynku konsumpcyjnego w skali kraju, przez
angażowanie środków z funduszu swobodnej decyzji konsumentów.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 75
2. STRONA POPYTOWA RYNKU TURYSTYCZNEGO
PODMIOTY POPYTU RYNKU TURYSTYCZNEGO
Podstawowym kryterium podziału podmiotów popytu jest pochodzenie
konsumentów, a jego zastosowanie umożliwia wyróżnienie dwóch ich grup: ludności
miejscowej i ludności napływowej, przybywającej w celach turystycznych. W przypadku
badań rynku turystycznego nie jest to jednak podział wystarczający, ponieważ nie uwzględnia
faktu, iż mieszkańcy obszaru turystycznego uczestniczą również w ruchu turystycznym i
korzystają z usług infrastruktury turystycznej w zakresie odpowiednim do przejawianych
potrzeb. Konsumenci miejscowi korzystają, co jest naturalne, z różnych rodzajów usług
zaspokajanych potrzeby wypoczynkowe. Będąc mieszkańcami obszaru turystycznego szukają
oni przedmiotów tych potrzeb na rynku, który w z uwagi na turystyczną funkcję obszaru - jest
rynkiem turystycznym, stają się oni zatem siłą rzeczy uczestnikami tego rynku, ale nie
stanowią jednolitej grupy podmiotów popytu. Decyduje o tym zarówno rodzaj
wykorzystywanego czasu wolnego, jak i podejmowane zajęcia tego czasu. Z obu tych
względów wypoczywających mieszkańców obszaru turystycznego można podzielić na:
- osoby wypoczywające w ramach codziennego czasu wolnego w miejscu stałego
zamieszkania i korzystające z usług rekreacyjnych, uzdrowiskowych (w sposób
ambulatoryjny), kulturalnych i rozrywkowych;
- osoby uczestniczące w turystycznym ruchu wypoczynkowym, poznawczym i
specjalistycznym w ramach cotygodniowego okresu czasu wolnego oraz w okresie
urlopowym.
Na rynku turystycznym obszaru turystycznego mamy zatem do czynienia z dwoma
rodzajami konsumentów, a mianowicie z osobami realizującymi funkcje czasu wolnego
bezpośrednio w miejscu swego zamieszkana oraz z osobami robiącymi to poza nim, czyli z
uczestnikami ruchu turystycznego. Na turystyczny segment podmiotów popytu rynku
turystycznego składają się następujące grupy turystów:
1. ludność napływowa, przyjeżdżająca w celach turystycznych;
2. ludność miejscowa, wykorzystująca turystycznie czas wolny na obszarze swego
zamieszkania;
3. ludność miejscowa, opuszczająca obszar swego zamieszkania w celach
turystycznych.
Tak daleko idące zróżnicowanie podmiotów popytu wpływa na funkcjonowanie rynku
turystycznego na każdym obszarze turystycznym. Z jednej bowiem strony, okresowe
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 76
nakładanie się na siebie popytu wszystkich grup usługobiorców rynku turystycznego decyduje
o jego chłonności. Z drugiej jednak strony, konieczność zaspokojenia stale występujących
potrzeb wypoczynkowych ludności miejscowej stanowi pewien stabilizator rynku, gdyż
powoduje utrzymanie odpowiedniej do nich zdolności usługowej przez cały rok.
POPYT TURYSTYCZNY
Bodz
cem do powstania ruchu turystycznego jest uświadomienie sobie przez
konsumentów potrzeb turystycznych, skłaniające do podjęcia działań w celu ich zaspokojenia.
Pierwszym krokiem do realizacji tych potrzeb staje się poszukiwanie ich przedmiotów poza
miejscem stałego zamieszkania. Potrzeby turystyczne dotyczą zestawu określonych dóbr i
usług turystycznych, na który składają się zarówno turystyczne dobra ekonomiczne i usługi,
jak i walory turystyczne.
Jeśli zatem zarówno przed, jak i w czasie podróży turystycznej potrzeby odczuwane
przez konsumentów uczestniczących w ruchu turystycznym pojawią się na rynku
konsumpcyjnym, to będą one stanowić popyt na różnorodne rynkowe dobra i usługi o
charakterze turystycznym. Popyt turystyczny, czyli popyt na rynkowe dobra i usługi
turystyczne oznacza więc poparte siłą nabywczą potrzeby turystyczne. Pociąga on za sobą
wydatki ze środków pieniężnych uzyskiwanych wyłącznie w miejscu stałego zamieszkania
turysty. Popyt turystyczny jest formą popytu konsumpcyjnego, kategorią historyczną, gdyż na
skalę masową pojawił się stosunkowo niedawno  wraz z osiągnięciem przez wiele
społeczeństw odpowiednio wysokiego poziomu życia. Popyt ten dotyczy nie tylko dóbr i
usług w pełnym tego słowa znaczeniu turystycznych, ale obejmuje liczne inne przedmioty
rynkowe. Kompleksowość potrzeb turystycznych oraz różnorodność ich przedmiotów
oferowanych na rynku turystycznym powoduje, iż popyt turystyczny charakteryzuje się
heterogenicznością. W odniesieniu do rynkowych przedmiotów potrzeb turystycznych
najlepszym tego przykładem są usługi podstawowe, czyli noclegowe czy żywieniowe,
cechujące się znacznym zróżnicowaniem standardu. Heterogeniczność popytu turystycznego
jest jedną z zasadniczych przeszkód w ścisłym określeniu jego wielkości.
Kolejną cechą popytu turystycznego jest jego mobilność, rozumiana jako zmienność
w przestrzeni, u podstaw której leży ruch osób wywołany podróżami turystycznymi. W ten
sposób ruch turystyczny wpływa na kształtowanie się lokalnych rynków turystycznych, a w
konsekwencji - na cały rynek konsumpcyjny.
Ostatnią z najważniejszych cech popytu turystycznego jest substytucyjność,
związana z komplementarnością turystycznych dóbr materialnych i usług. Cecha ta polega na
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 77
zastępowaniu w spożyciu turystycznym jednych przedmiotów rynkowych innymi.
Szczególnym jej przypadkiem jest dokonywanie przez turystów wyboru form ruchu
turystycznego, z których każda charakteryzuje się występowaniem swoistego zestawu dóbr i
usług.
Zaspokajanie potrzeb odczuwanych przez turystów musi odbywać się w sposób
kompleksowy, co oznacza konieczność zapewnienia turyście możliwości nabywania
określanego koszyka dóbr i usług. Problem stanowi jednak określenie wielkości i struktury
tego koszyka, ponieważ jest on kształtowany przez szereg czynników oddziałujących
różnokierunkowo na popyt poszczególnych turystów i ich grup.
W popycie turystycznym, podobnie jak w globalnym popycie konsumpcyjnym,
występują trzy rodzaje, zależnie od wzajemnego stosunku popytu i podaży. Popyt efektywny
wyraża sumę indywidualnej zdolności nabywczej turystów i wielkości środków z funduszu
społecznego, wspierających ruch turystyczny, przeznaczonych na zakup turystycznych dóbr
ekonomicznych. Popyt zrealizowany, będący sumą wartości towarów zakupionych przez
turystów, jest równy popytowi efektywnemu tylko w przypadku zrównoważenia rynku
turystycznego. W przeciwnym bowiem wypadku pojawia się popyt niezaspokojony, który
stanowiąc różnicę między popytem efektywnym a zrealizowanym, może stać się przyczyną
odstąpienia potencjalnego turysty od zamiaru uczestniczenia w ruchu turystycznym.
Z problematyką popytu turystycznego wiąże się jego elastyczność dochodowa i
cenowa. Wskaz
niki obu rodzajów elastyczności popytu turystycznego są na ogół wyższe niż
innych rodzajów popytu konsumpcyjnego (zdarza się nawet, że przekraczają jedność).
Pamiętać jednak trzeba, że elastyczność ta w dużym stopniu zależy od poziomu zamożności i
nasilenia odczuwania potrzeb turystycznych. Typowym przykładem niskiej elastyczności
popytu są reakcje ludzi bogatych lub chorych wyjeżdżających na kurację.
Na zakończenie rozważań o popycie turystycznym, będącym przejawem potrzeb
odczuwanych przez jednostkę, trzeba wspomnieć, że może on przybierać formę popytu
indywidualnego, bądz
popytu zbiorowego. Oba rodzaje popytu występują na rynku
turystycznym niezależnie od panujących stosunków ekonomicznych. Popyt indywidualny,
realizowany przez zakup dokonywany przez jednostki stanowiące gospodarstwo domowe lub
jego część, pokazuje jak to gospodarstwo korzysta ze swobody wyboru konsumpcji w
granicach posiadanych dochodów, istniejącej podaży i systemu cen. Natomiast popyt
zbiorowy jest realizowany jako zbiorowy zakup na rynku turystycznym, dokonywany przez
odpowiednie organizacje w imieniu turystów.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 78
WYDATEK TURYSTYCZNY
Pod pojęciem wydatku turystycznego należałoby rozumieć sumę pieniędzy uiszczoną
przez konsumenta za nabyte na rynku przedmioty potrzeb turystycznych.
W charakterystyce wydatku turystycznego nie można pominąć jego dwóch
zasadniczych cech. Pierwszą z nich jest komplementarność wynikająca z tego, że wydatek
turystyczny służy zaspokojeniu ogółu potrzeb turysty poza miejscem jego stałego
zamieszkania. Drugą cechą wydatku turystycznego jest specyficzność, polegająca na
przekształceniu struktury w porównaniu z wydatkami dokonywanymi w miejscu stałego
pobytu. Zmiany tewynikają z odmienności warunków życia i z pojawienia się nowych
potrzeb w związku z odbywaniem podróży turystycznej.
W rozważaniach nad wydatkiem turystycznym duże znaczenie ma również
uwzględnianie związku między strukturą rzeczową wydatku a miejscem jego dokonania.
Zakup usług dokonywany jest bowiem przez turystów na ogół w miejscowościach
turystycznych, natomiast większość dóbr materialnych ze sfery rynkowej turyści nabywają w
miejscu swego zamieszkania, przygotowując się do podjęcia podróży turystycznej. Taki
przestrzenno - rzeczowy rozkład wydatku turystycznego ma bardzo istotne znaczenie dla
kształtowania rynku, wskazując na konieczność tworzenia podaży wielu dóbr materialnych
potrzebnych turystom jeszcze w miejscu stałego pobytu.
Niezbędna staje się zatem analiza wydatku turystycznego pod względem jego
struktury rzeczowej, czasowej i przestrzennej oraz omówienie czynników ją kształtujących.
Struktura rzeczowa wydatku turystycznego
Strukturę rzeczową wydatku turystycznego charakteryzuje się na podstawie udziału
wydatków na każdy nabywany towar (w tym i usługę) w całości wydatku. Głównymi
czynnikami kształtującymi tę strukturę są: dochody konsumentów, ceny, czynniki
demograficzne i psychologiczne.
Omawiając wpływ dochodów na strukturę wydatku turystycznego, na wstępie trzeba
zaznaczyć, że z
ródeł tego wydatku nie należy ograniczać do rozporządzalnego
indywidualnego dochodu bieżącego, ponieważ w celach turystycznych mogą być
spożytkowane zarówno dochody z przeszłości - w postaci oszczędności, jak i dochody
przyszłe w postaci kredytu, ale też dotacje z funduszu spożycia zbiorowego. Właściwym
z
ródłem finansowania podróży turystycznej jest jednak tzw. konsumpcja wolna (fundusz
swobodnej decyzji), będąca nadwyżką dochodu ponad wydatki wynikłe z przyjętego na
danym etapie rozwoju społeczeństwa minimum egzystencji. Z problemem stopy życiowej
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 79
społeczeństwa, a w zasadzie z jej zróżnicowaniem, wiąże się następny czynnik dochodowy
struktury rzeczowej wydatku turystycznego, jakim jest zjawisko społecznej dyspersji tego
wydatku. Istnienie takiego zróżnicowania tłumaczy się historycznym ukształtowaniem się
konsumpcji turystycznej w grupach dochodowych ludności. Wzrostowi dochodów
indywidualnych i poprawie sytuacji gospodarstw domowych towarzyszy rozpowszechnienie
się konsumpcji turystycznej. W związku z tym stopniowo najniższy poziom tej konsumpcji
staje się powszechnie dostępny, co jest obserwowane jako zjawisko  demokratyzacji ruchu
turystycznego.
Ceny są kolejnym czynnikiem wpływającym na wielkość i strukturę rzeczową
wydatku turystycznego. Wpływ cen na wydatek należy rozpatrywać w aspekcie kształtowania
przez nie realnych dochodów konsumentów, a w zasadzie  zdolności rocznego zakupu
gospodarstw domowych. Z drugiej strony jest to także element kształtujący koszty utrzymania
turysty. Pierwsze ze wspomnianych zagadnień wiąże się ze zróżnicowaniem poziomu cen w
miejscowościach turystycznych oraz w miejscu stałego zamieszkania turysty. W drugim
przypadku trzeba pamiętać też o ewentualnych zmianach cen w trzech okresach roku: przed
podróżą turystyczną, w czasie jej trwania oraz po podróży, ponieważ kształtują one wielkość
konsumpcji wolnej i w konsekwencji - wydatku turystycznego. Natomiast relacja poziomu
cen w miejscowościach turystycznych i w miejscu stałego zamieszkania jest jednym z
czynników popytotwórczych, zwłaszcza w zagranicznym ruchu turystycznym.
Ze wspomnianymi wyżej problemami ściśle łączą się koszty utrzymania turysty,
zajmujące ważne miejsce w rozważaniach nad wpływem cen na wydatek turystyczny.
Obliczanie wskaz
ników kosztów utrzymania turysty napotyka na szereg trudności
teoretycznych i praktycznych. Trudności obiektywne wynikają z różnorodności przedmiotów
potrzeb turystycznych oferowanych na różnych rynkach lokalnych, natomiast subiektywne -
są skutkiem zróżnicowanych upodobań, zwyczajów i poziomu życia grup społecznych. W
ruchu zagranicznym występują utrudnienia typu monetarnego, które przeszkadzają w
dokładnej wycenie koszyka nabywanego przez turystę - obcokrajowca. Wszystko to
powoduje, że indeksy kosztów utrzymania turysty są wielkościami orientacyjnymi i
umożliwiają jedynie ogólne przewidywanie wielkości wydatku turystycznego.
Wpływu cen na wielkość i strukturę wydatku turystycznego nie można jednak
absolutyzować - uczestnik ruchu turystycznego nie kieruje się bowiem wyłącznie
przesłankami ekonomicznymi, czyli dążeniem do minimalizacji wydatku związanego z
wypoczynkiem. Z obserwacji uwarunkowań i samego postępowania turystów wynikają
wnioski wskazujące na występowanie istotnych ograniczeń wpływu cen na ruch turystyczny.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 80
Reakcje turysty na bodz
ce cenowe są spontaniczne, co wynika z nowości otoczenia i braku
wielu nacisków występujących w stałym miejscu zamieszkania. Stąd też turysta jest skłonny
ponosić koszty zaspokajania potrzeb powstałych pod wpływem impulsów płynących ze
specyficznej sytuacji konsumenta w miejscowości turystycznej. Wrażliwość turysty na ceny
zmniejsza także propaganda i reklama turystyczna, które zmierzają do zmian w
przestrzennym i czasowym rozkładzie ruchu turystycznego, a także związanej z tym
rzeczowej struktury wydatku turystycznego (np. posezonowe obniżki cen usług
podstawowych).
Oprócz dochodów i cen, wyraz
ny wpływ na strukturę rzeczową wydatku
turystycznego wywierają czynniki demograficzne. W badaniach tych związków na czoło
wysuwa się problem cech jednostki konsumpcyjnej ponoszącej wydatek. Jeśli bowiem mamy
do czynienia z pojedynczym turystą, to o strukturze jego wydatku decyduje wiek i
upodobania (przy danym dochodzie i cenach). Natomiast, jeśli wydatek turystyczny jest
dokonywany przez gospodarstwo domowe, to przy danym dochodzie na członka tego
gospodarstwa i danych cenach, na strukturę rzeczową wydatku wpływa głównie ilość osób w
rodzinie oraz ich struktura wiekowa.
Omawiając czynniki demograficzne kształtujące strukturę rzeczową wydatku
turystycznego nie można pominąć problematyki społeczno-zawodowej. Wpływ specyfiki
grup społeczno-zawodowych na tą strukturę wyraża się w realizacji właściwych im potrzeb i
upodobań ich członków. Zależy to z reguły z jednej strony od poziomu wykształcenia,
wpływającego na występowanie określonych potrzeb turystycznych i wybór sposobu ich
realizacji, a z drugiej - od wykonywanej pracy, która wywołuje wyraz
ne konsekwencje w
dziedzinie rodzaju i poziomu zmęczenia. Można by zatem powiedzieć, że konkretne grupy
społeczno - zawodowe cechują się pewnym  standardowym zapotrzebowaniem na określone
formy ruchu turystycznego, co z kolei pociąga za sobą odpowiednią strukturę rzeczową
wydatków. Wynika to z norm postępowania uznawanych w tych grupach za normalne, ale też
nie bez wpływu na owe  standardy pozostaje poziom dochodów w nich występujących.
W kształtowaniu rzeczowej struktury wydatku turystycznego ważną rolę odgrywają
również czynniki psychologiczne. Powszechnie uważa się je za niemierzalne, mające
charakter losowy i sprzeczne kierunki oddziaływania na ruch turystyczny. Zalicza się do nich
potrzebę kontrastu, mobilność socjalną, etnocentryzm, stan zdrowia, zainteresowania
intelektualne, obowiązki rodzinne itp. Jak widać są to czynniki o bardzo zróżnicowanym
charakterze, ale łączy je to, że występuje w nich element przypadku. Zmienne tego typu są
jednak składnikiem funkcji konsumpcji, gdyż ich działaniem tłumaczy się jej stochastyczny
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 81
charakter. Odnosi się to także, a może  przede wszystkim, do konsumpcji turystycznej,
ponieważ intensywne odczuwanie korzyści niematerialnych oraz subiektywizm preferencji
turystycznych prowadzi do znacznego osłabienia bodz
ców ekonomicznych w kształtowaniu
poziomu i struktury wydatku turystycznego.
Struktura czasowa wydatku turystycznego
Struktura czasowa wydatku turystycznego ma swoje osobliwości w porównaniu z
wydatkami w miejscu stałego zamieszkania. Wydatek turystyczny pojawia się w okresie, gdy
konsument ma czas wolny (np. urlop), stąd jest to wydatek w pewnym sensie rytmiczny w
trakcie życia jednostki. Z drugiej strony, wydatki turystyczne w części są czynione jeszcze
przed samą podróżą turystyczną, ponieważ potencjalny turysta bardzo często z
wyprzedzeniem wydatkowuje swe dochody na takie typy konsumpcji, które przygotowują
właściwą konsumpcję turystyczną.
Sezonowość jest jedną z podstawowych cech popytu i wydatku turystycznego,
odbijającą się wyraz
nie również na podaży turystycznej. Nierównomierne rozłożenie w czasie
wydatku turystycznego jest szczególnie uciążliwe dla gospodarki turystycznej, która należy
do dziedzin o dużej praco- i kapitałochłonności. Sezonowość turystyki stanowi poważny
problem ekonomiczny, ponieważ rzutuje na szereg zjawisk społeczno - gospodarczych przede
wszystkim w regionach turystycznych (np. zatrudnienie czy zaopatrzenie ludności).
Podstawowe przyczyny sezonowości wydatku turystycznego to okresowe
występowanie czasu wolnego oraz komplementarność naturalnych dóbr turystycznych.
Większość społeczeństwa wraz z rozwojem cywilizacyjnym dysponuje coraz większą
ilością czasu wolnego, który zarówno z indywidualnego, jak i społecznego punktu widzenia
należy wykorzystywać w możliwie efektywny sposób. Jeśli przyjąć, że najkorzystniejszą
formą spędzania czasu wolnego jest uczestnictwo w ruchu turystycznym, to roczny rozkład
tego czasu powoduje określone następstwa w rozkładzie popytu i wydatku turystycznego w
ciągu roku.
Sezonowość wydatku turystycznego wynika również z atrakcyjności zestawów
turystycznych dóbr naturalnych. Chodzi tu o kombinacje walorów klimatycznych i
krajobrazowych występujące w poszczególnych porach roku na różnych obszarach
turystycznych. Rodzaj regionu turystycznego wpływa więc na sezonowość ruchu
turystycznego, ponieważ w turystyce funkcjonują pewne stereotypy atrakcyjności, związane z
komplementarnością naturalnych dóbr turystycznych. Sezonowe pojawianie się takich
zestawów powoduje występowanie określonego rozkładu w czasie wydatku turystycznego.
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 82
Struktura przestrzenna wydatku turystycznego
Wydatek turystyczny, oprócz omówionych już czynników decydujących o jego
strukturze rzeczowej i czasowej, podlega wpływowi czynników określających miejsce jego
dokonania. Może on być, jak wspomniano, dokonywany przed i w trakcie podróży
turystycznej, przy czym decydujące znaczenie ma tu ta część wydatku, która wiąże się z
przemieszczeniem konsumpcji w przestrzeni. O miejscu czasowego pobytu turysty decyduje
przede wszystkim atrakcyjność miejscowości turystycznej, a więc istnienie interesujących go
walorów turystycznych, dostępność komunikacyjna oraz sieć usług turystycznych.
Badania nad ruchem turystycznym prowadzą do wniosku o jego znacznej
koncentracji przestrzennej, podobnie jak ma to miejsce w odniesieniu do czasu, w jakim
odbywane są podróże turystyczne. Tak więc, globalny wydatek turystyczny ma konkretną
strukturę przestrzenną, cechującą się szczególnym obciążeniem rynków lokalnych w tych
regionach kraju, gdzie występują atrakcyjne i łatwo dostępne zestawy dóbr turystycznych. Z
drugiej strony, obserwuje się nierównomierność rozmieszczenia wydatku turystycznego w
samych regionach turystycznych, co przede wszystkim zależy od poziomu infrastruktury
leżących w nich miejscowości.
Na podkreślenie zasługuje jednak problem dostępności komunikacyjnej, ponieważ
praktycznie stwierdza się wpływ odległości i dogodności dojazdu na wzajemne zależności
między miejscowościami jednego regionu turystycznego. W analizie przestrzennej struktury
wydatku turystycznego pojawia się zatem zagadnienie komplementarności i konkurencyjności
miejsc czasowego pobytu turystów. Jeśli bowiem atrakcyjne turystycznie miejscowości są od
siebie oddalone, a jednocześnie obie leżą w znacznej odległości od miejsca stałego
zamieszkania turysty, to przy ograniczonych środkach pieniężnych wybierze on tylko jedną z
nich. W związku z tym miejscowości takie należy uznać za konkurencyjne względem siebie i
miejscem dokonana wydatku turystycznego będzie jedynie jedna miejscowość wybrana przez
turystę. Natomiast, jeżeli miejscowości turystyczne leżą co prawda daleko od miejsca
zamieszkania turysty, ale blisko siebie, to wtedy odwiedzenie obu w czasie jednej podróży
jest możliwe przy niewielkim dodatkowym koszcie transportu. Tak położone miejscowości
turystyczne są zatem względem siebie komplementarne, a wydatek turystyczny będzie
dokonywany w obu.
Przy ogólnej tendencji do przestrzennej koncentracji wydatku turystycznego można
mówić o dwóch rodzajach jej ośrodków. Z jednej strony bowiem wydatek nasila się w
rejonach turystycznych mających komplementarne miejscowości turystyczne, a dominują tam
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 83
wydatki związane z pobytowym ruchem turystycznym. Z drugiej zaś - występują centra
turystyczne, między którymi istnieje konkurencja, a charakterystyczne są dla nich wydatki
związane z poznawczym (wycieczkowym) ruchem turystycznym.
3. STRONA PODAŻOWA RYNKU TURYSTYCZNEGO
PODMIOTY PODAŻY RYNKU TURYSTYCZNEGO
Podmioty podaży rynku turystycznego są składnikami gospodarki turystycznej
obszaru turystycznego. Stąd przy ich charakterystyce należy posłużyć się podziałem
gospodarki turystycznej na bezpośrednią i pośrednią, co jednocześnie umożliwia wskazanie
na powiązania rynku turystycznego z lokalnym rynkiem usług konsumpcyjnych obszaru
turystycznego.
Bezpośrednia gospodarka turystyczna, mając za zadanie zaspokajanie potrzeb
specyficznych dla turystyki, wykonuje usługi specyficzne w oparciu o wyspecjalizowane
urządzenia obsługi turystów. Stąd też, na rynku obszaru turystycznego można wyodrębnić
grupę podmiotów podaży, na którą składają się elementy gospodarki turystycznej oferujące
usługi noclegowe i żywieniowe, transportowe oraz niektóre wypoczynkowe. Są to
niewątpliwie podmioty podaży jedynie rynku turystycznego. Pojawiają się one na lokalnym
rynku usług konsumpcyjnych w wyniku uznania danego obszaru za turystyczny i w efekcie
procesów zagospodarowania turystycznego.
Jeśli zaś chodzi o turystyczną gospodarkę pośrednią, to podmiotami podaży rynku
turystycznego będą usługodawcy działający w takich dziedzinach, jak pewne branże handlu,
rzemiosło, gospodarka komunalna, poczta i telekomunikacja, otwarta służba zdrowia,
bankowość i ubezpieczenia. Ważny jest przy tym fakt, iż w nielicznych tylko przypadkach
mamy do czynienia ze ścisłą specjalizacją podmiotów podaży usług, a na ogół usługi
turystyczne są wykonywane jednocześnie z nieturystycznymi. Przykłady specjalizacji w
turystycznej gospodarce pośredniej są najwyraz
niejsze w dziedzinie rzemiosła, w którym
wyodrębniły się branże usług naprawczych sprzętu sportowo  turystycznego. Nie oznacza to
jednak, że konkretne podmioty usługowe tych branż wykonują wyłącznie czynności na rzecz
turystów, choć właśnie ze względu na nie zalicza się je do usługodawców turystycznych.
PODAŻ TURYSTYCZNA
Podaż turystyczna obejmuje tylko te dobra i usługi, które są przedmiotem wymiany na
rynku turystycznym, rozumianym jako segment rynku konsumpcyjnego. Przyjmując takie
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 84
założenie, pod pojęciem podaży turystycznej, czyli podaży rynkowych dóbr i usług
turystycznych, należałoby rozumieć oferowanie konsumentom uczestniczącym w ruchu
turystycznym przedmiotów potrzeb turystycznych występujących w sferze rynkowej.
Uwzględniając omówione poprzednio funkcje usług turystycznych można stwierdzić,
że w strukturze podaży turystycznej właśnie usługi odgrywają dominującą rolę. W związku z
tym, przedmiotami podaży turystycznej stają się przede wszystkim czynności wykonywane
na rzecz turystów, a na drugim planie znajdują się turystyczne rynkowe dobra konsumpcyjne,
czyli turystyczne dobra materialne ze sfery rynkowej. Między turystą a turystycznymi
dobrami konsumpcyjnymi, będącymi zarówno dobrami materialnymi ze sfery rynkowej, jak i
walorami turystycznymi, musi znalez
ć się usługodawca, będący podmiotem gospodarki
turystycznej. Ruchowi turystycznemu trzeba bowiem stworzyć warunki do wykorzystania
walorów, czyli przystosować je - infrastruktura turystyczna oraz udostępnić  usługi.
Od tak pojętej podaży turystycznej wymaga się kompleksowości oraz pełności,
odpowiedniej do potrzeb zgłaszanych przez uczestników ruchu turystycznego. Konsekwencją
tego są następujące dalsze cechy podaży turystycznej. Szczególnie ważna jest jej duża
koncentracja w czasie, czyli sezonowość oraz w przestrzeni  na obszarach turystycznych.
Podaż turystyczna jest stosunkowo sztywna, co wynika z jej znacznej kapitało- i
pracochłonności. Obserwuje się jednak również przejawy substytucyjności usług lub całych
ich zestawów. W pierwszym przypadku jest to wzajemne zastępowanie się ich w ramach
jednego typu usług, przykładowo w usługach transportowych  korzystanie z różnych
środków transportu, czy w usługach noclegowych  z różnych rodzajów urządzeń
noclegowych. Jeśli chodzi o zestawy usług, to występuje tu możliwość wyboru różnych form
ruchu turystycznego, cechujących się właściwymi sobie połączeniami usług podstawowych
(np. substytucja między uczestnictwem w ruchu krajowym a zagranicznym, wypoczynkowym
a poznawczym).
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 85
Literatura
PODR
CZNIK PODSTAWOWY:
K. NAUMOWICZ: Turystyka, Wyższa Szkoła Biznesu w Pile, Piła 1998
LITERATURA DODATKOWA
BAR R., DOLIC
SKI A.: Geografia turystyczna, Warszawa 1976
BAR R., DOLIC
SKI A.: Turystyka, Warszawa 1979
BARTKOWSKI T.: Metody badań geografii fizycznej, Warszawa  Poznań 1977
DOMAC
SKI R.: Geografia ekonomiczna, Warszawa  Poznań 1978
GAWORECKI W. W.: Ekonomika i organizacja turystyki, Warszawa 1982
GOA
EMBSKI A.: Rynek turystyczny w Polsce, Warszawa 1979
KOA
ODZIEJEK B., ZIELIC
SKA E.: Potrzeby a spożycie, Warszawa 1984
KORNAK A.: Ekonomika turystyki, Warszawa 1979
KORNAK A.: Funkcjonowanie rynku turystycznego, Warszawa  Wrocław 1980
KORNAK A., MONTYGIERD-A
OYBA M.: Ekonomika turystyki, Warszawa  Wrocław
1985
LESZCZYCKI S.: Geograficzne studium ekonomiczno-planistyczne, Warszawa 1980
A
AZAREK R.: Ekonomika i organizacja turystyki, Warszawa 1972
NAUMOWICZ K.: Potencjał turystyczny i regionalizacja turystyczna Polski, Szczecin 1993
NAUMOWICZ K.: Tendencje rozwojowe ruchu turystycznego w Polsce w ostatnim
dwudziestoleciu, w: Wybrane zagadnienia funkcjonowania handlu i usług, Prace Naukowe
Politechniki Szczecińskiej nr 195, Szczecin 1983, s. 39  58
NAUMOWICZ K.: Turystka, cz. 1: Wiadomości ogólne, Szczecin 1984
NAUMOWICZ K.: Turystyka. Zagadnienia teoretyczne, Szczecin 1990
NAUMOWICZ K.: Usługi. Zagadnienia ogólne, Szczecin 1992
OSTROWSKI S.: Ruch turystyczny w Polsce, Warszawa 1972
PRZECA
AWSKI K.: Turystyka a wychowanie, Warszawa 1973
Krystyna Naumowicz - PODSTAWOWE ZAGADNIENIA TURYSTYKI 86
ROGALEWSKI O.: Podstawy gospodarki przestrzennej w turystyce, Ruch Turystyczny 1972,
Monografie nr 13
ROGALEWSKI O.: Zagospodarowanie turystyczne, Warszawa 1977
SZUSZKIEWICZ J.: Kryteria wyznaczania obszarów dla turystyki krajoznawczej, Warszawa
1970
WARSZYC
SKA J., JACKOWSKI A.: Podstawy geografii turyzmu, Warszawa 1979
WNUK-LIPIC
SKI E.: Czas wolny. Współczesność i perspektywy, Warszawa 1975