plik


ÿþ Projekt  Wiksze umiejtno[ci  wiksze mo|liwo[ci. Szkolenia dla dorosBych osób pracujcych z województwa lubelskiego wspóBfinansowany ze [rodków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu SpoBecznego Prezentacja dystrybuowana bezpBatnie Asertywno[  podstawowe zagadnienia 1. Pojcie asertywno[ci 2. Pozycje psychologiczne 3. Twoje prawa jako zródBo asertywno[ci 4. Zachowanie asertywne a ulegBo[ i agresywno[ 5. Czy musimy by asertywni? SBownik Bibliografia Asertywno[  podstawowe zagadnienia 1. Pojcie asertywno[ci W potocznym rozumieniu asertywno[ oznacza umiejtno[ mówienia Nie. Jednak w rzeczywisto[ci umiejtno[ odmowy to tylko jedna z wielu cech czBowieka asertywnego. Generalnie, czBowiek asertywny nie boi si wyra|a swojego zdania, potrafi reagowa na krytyk, cieszy si z komplementów i gBboko wierzy w to, |e jest osob warto[ciow. Wynika z tego, |e aby by prawdziwie asertywnym, trzeba mie gBboko zakorzenione poczucie wBasnej warto[ci  w przeciwnym przypadku czBowiek mo|e nauczy si reakcji asertywnych, jednak bdzie mu bardzo trudno wprowadzi je w |ycie. Kurs ten nale|y traktowa jako pierwszy etap na drodze do asertywno[ci  Ci, którzy chc osign sukces, musz zagBbi si w swoj psychik i znalez obszary, które utrudniaj bycie asertywnym (np. kompleks ni|szo[ci, nie[miaBo[, lk przed ocen czy byciem  innym ). Natomiast je[li kto[ nie podejmie takiego wyzwania, nauczy si tylko pewnych sztuczek. Oczywi[cie ka|dy ma prawo wyboru... Zachowanie asertywne oznacza bezpo[rednie, uczciwe i stanowcze wyra|enie wobec innej osoby swoich uczu, opinii lub pragnieD, w sposób respektujcy uczucia, opinie, prawa i pragnienia drugiej osoby. Asertywno[ oznacza szacunek dla siebie i innych. Nale|y j rozumie jako zasadnicze prze[wiadczenie jednostki, |e jej opinie, przekonania, my[li i uczucia s równie wa|ne jak innych ludzi, a inni równie| maj prawo |ywi takie przekonanie. W zachowaniu asertywnym nie chodzi o osignicie za wszelk cen tego, czego si pragnie, lecz o peBn [wiadomo[ swoich potrzeb i pragnieD (Król-Fijewska, 1993; Rees, Roderick, 2002). Asertywno[ zwizana jest gBboko z poczuciem wBasnej godno[ci. Jeden z klasyków treningu asertywno[ci, Herbert Fensterheim, udziela nastpujcej rady:  Je[li masz wtpliwo[ci, czy dane zachowanie jest asertywne, sprawdz, czy choby odrobin zwiksza ono Twój szacunek do siebie. Je[li tak, jest to zachowanie asertywne. Je[li nie  nie jest to zachowanie asertywne . Król-Fijewska, 1993 Podstawowym warunkiem zachowaD asertywnych jest szczero[. Tak wic, je[li chcesz by czBowiekiem asertywnym, powiniene[ mówi wprost, o czym my[lisz i czego chcesz, nie mo|esz kBama. Oczywi[cie, asertywno[ jest zmienna i zale|y od okoliczno[ci  czasem Batwo wyra|a uczucia czy upomnie si o swoje prawa, a czasem nie  s sytuacje, w których szczere wyra|anie wBasnych uczu przera|a nas (Lindenfield, 1999). 2 Asertywno[  podstawowe zagadnienia Sprawdz, czy jeste[ asertywny/a (odpowiadajc Tak lub Nie na poni|sze pytania): ¯# Je[li kto[ bardzo nalega, nie potrafi mu odmówi. ¯# Je[li kto[ mi przeszkadza, nie prosz go, |eby przestaB. ¯# Je[li kto[ niesBusznie mnie obwinia, nie protestuj. ¯# Czsto mam poczucie krzywdy. ¯# Niezbyt dobrze umiem upomina si o moje sprawy. ¯# Nie wiem, jak domaga si zwrotu po|yczonej rzeczy. ¯# Czasem czuj si wykorzystywany/a. ¯# Trudno mi rozpoczyna rozmowy z kim[, kogo dobrze nie znam. ¯# Je[li kto[ mnie chwali, czuj si za|enowany/a i nie wiem, co odpowiedzie. ¯# Nie umiem chwali innych. ¯# Nie wiem, jak si zachowa, kiedy jestem krytykowany/a. ¯# Nie potrafi prosi o pomoc. ¯# Nie umiem by caBkiem szczery/a. ¯# Nie wiem, co zrobi, kiedy jestem zakBopotany/a. ¯# Nie umiem broni swojego zdania. ¯# ZBoszcz si, kiedy kto[ ma inne zdanie ni| ja. ¯# Odczuwam siln trem, kiedy musz wypowiada si publicznie. ¯# Czsto ulegam innym. ¯# Bywam bardzo agresywny/a. Zdarza si, |e krzykiem wymuszam speBnienie moich pró[b (Hamer, 1994). Policz teraz, ile razy odpowiedziaBe[/a[ Tak. 0 5: Brawo! W wielu sytuacjach zachowujesz si asertywnie. Kurs ten bdzie wic dla Ciebie wsparciem teoretycznym i szans na udoskonalenie posiadanych ju| umiejtno[ci. 6 10: S sytuacje, w których radzisz sobie caBkiem niezle, s te| takie, w których trudno Ci zachowa si asertywnie. 11 20: Jest sporo do zrobienia, postaraj si jak najwicej skorzysta z kursu, spróbuj dotrze do przyczyn Twoich problemów zwizanych z asertywno[ci. Ten kurs mo|e Ci pomóc w rozpoczciu pracy nad wywiczeniem zachowaD asertywnych, pamitaj jednak, |e prawdziwej asertywno[ci nie mo|na nauczy si w jeden wieczór. Asertywno[ci nie mo|na nauczy si z podrcznika czy na kursie. Prawdziwa asertywno[ rodzi si w nas  je[li chcesz by asertywny/a, musi to wypBywa z Twojej wewntrznej potrzeby. Nauka zachowaD asertywnych i ich wiczenie wymaga czasu. Aby osign po|dany efekt, zacznij obserwowa nie tylko swoje zachowania, ale tak|e reakcje osób 3 Asertywno[  podstawowe zagadnienia z Twojego otoczenia (Phelps, Austin, 2003). Musisz zda sobie spraw z tego, |e dla wielu ludzi Twoje asertywne zachowania bd niewygodne, niektórzy z nich bd reagowa agresywnie, inni bd zaskoczeni, jeszcze inni mog nawet przesta Ci lubi. Od niektórych usByszysz, |e jeste[ egoist, jeszcze inni uznaj Ci za osob bezczeln. Od tej pory zaczynasz bowiem gBo[no wyra|a swoje pogldy i opinie  w peBni wyra|a siebie. Nie ma to oczywi[cie nic wspólnego z egoizmem. Wielu ludzi nie radzi sobie z zachowaniami asertywnymi, poniewa| najwiksz warto[ci jest dla nich grzeczno[, skromno[, ulegBo[, sBuchanie starszych, podporzdkowywanie si przeBo|onym itp. Musisz liczy si z reakcjami otoczenia i zastanowi si, czy jeste[ na nie gotowy/a. Pamitaj jednak: warto sta si osob asertywn! 4 Asertywno[  podstawowe zagadnienia 2. Pozycje psychologiczne Jak ju| zaznaczyli[my w definicji tego pojcia  zachowania asertywne wynikaj z prze[wiadczenia, |e ka|demu czBowiekowi przysBuguje prawo do zaspokajania potrzeb. Powiniene[ zatem darzy szacunkiem nie tylko siebie, ale te| innych ludzi. To pozytywne nastawienie okre[la si w jzyku specjalistycznym mianem pozycji psychologicznej  Ja jestem OK i Ty jeste[ OK . Pozycje psychologiczne charakteryzuj stosunek ludzi do samych siebie i do otoczenia. Podstawowym warunkiem bycia asertywnym jest polubienie, a nawet pokochanie siebie. Nie ma to nic wspólnego z zarozumialstwem czy egoizmem  ju| Fromm mówiB, |e:  ...egoizm i miBo[ wBasna nie tylko nie s tym samym, ale s wrcz przeciwstawne. Egoista kocha siebie (...) za maBo; w rzeczywisto[ci nienawidzi siebie. (...) Prawd jest, |e egoi[ci nie potrafi kocha innych, ale nie potrafi te| kocha siebie samych. Fromm, 2002/1971: 68 Pozycja  Ja jestem OK i Ty jeste[ OK oznacza sympati do innych ludzi, szacunek do nich i uznawanie ich praw  podstaw jest jednak sympatia do siebie.  Moje wBasne ja musi by w równym stopniu jak inny czBowiek obiektem mojej miBo[ci (Fromm, 2002/1971: 67). Je[li nie kochamy samych siebie, to jak mamy kocha innych i jak inni maj nas kocha? Tak wic, uczc si asertywno[ci, nale|y zacz od siebie. Nie oznacza to ignorowania innych czy niebrania pod uwag ich potrzeb i pragnieD  jednak pierwszym, niezbdnym krokiem prowadzcym do bycia asertywnym wobec innych jest bycie asertywnym wobec siebie (Rees, Roderick, 2002). Oczywi[cie, nie ka|dy z nas prze[wiadczony jest o tym, |e wszyscy, wBcznie z nim, s  w porzdku . Okre[lajc postawy wobec siebie i innych, ludzie mog bowiem doj[ do nastpujcych wniosków: Jestem inteligentny, Jestem gBupi, Jestem sympatyczny, Nie jestem w stanie nikogo skrzywdzi, Jestem beznadziejny, Nikt mnie nie kocha, Ludzie s zli, Zawsze znajdzie si kto[, kto mi pomo|e itd. Wymienione postawy mo|na pogrupowa w nastpujcy sposób:  Ja jestem OK lub  Ja nie jestem OK oraz  Ty jeste[ OK lub  Ty nie jeste[ OK . W ten sposób powstaj cztery kombinacje: ¯#  Ja jestem OK, Ty jeste[ OK , ¯#  Ja jestem OK, Ty nie jeste[ OK , ¯#  Ja nie jestem OK, Ty jeste[ OK , ¯#  Ja nie jestem OK, Ty nie jeste[ OK . 5 Asertywno[  podstawowe zagadnienia 1. Pozycja  Ja jestem OK i Ty jeste[ OK oznacza, jak opisano wy|ej, pozytywne ustosunkowanie jednostki do siebie i otaczajcego [wiata. Osoba taka lubi i szanuje zarówno siebie, jak i innych, akceptuje swoje  ale te| cudze  plany, potrzeby, gafy, prawa, bBdy. Chtnie wchodzi w kontakty z innymi ludzmi, poniewa| czuje si tak samo warto[ciowa, jak oni. Jest ciekawa [wiata i chtnie podejmuje wyzwania, cieszy si |yciem. 2. Pozycja  Ja jestem OK, Ty nie jeste[ OK oznacza pozytywne ustosunkowanie si do siebie, a negatywne do innych. Taka osoba czsto uwa|a si za lepsz od innych, lubi wic ludzmi  dyrygowa i kontrolowa ich, chtnie zrzuca na nich win, aby przez to móc dobrze my[le o sobie. Uwa|a, |e niczego dobrego nie mo|na si po ludziach spodziewa. Czsto jest to tylko maska, ukrywajca kompleksy. 3. Pozycja  Ja nie jestem OK, Ty jeste[ OK oznacza prze[wiadczenie, |e inni ludzie s bardziej kompetentni, mdrzejsi, Badniejsi  to poczucie bycia gorszym do nich. Wi|e si z nisk samoocen, kompleksami, nie[miaBo[ci. Taka osoba niechtnie inicjuje kontakty towarzyskie, poniewa| wstydzi si siebie i wci| porównuje z innymi. W |yciu rodzinnym czsto przesadnie troszczy si o bliskich, zapominajc o sobie. 4. Pozycja  Ja nie jestem OK, Ty nie jeste[ OK oznacza natomiast, i| dany czBowiek nie czuje si dobrze ani ze sob, ani z innymi. Osoba taka przekonana jest o wBasnej beznadziejno[ci, ale tak|e o tym, |e caBy [wiat jest do niczego. Czsto czuje si nieporadna i zagubiona, ale nie prosi nikogo o pomoc z obawy przed odrzuceniem  wszak po ludziach nie spodziewa si niczego dobrego. Postawa ta wi|e si z utrat rado[ci |ycia, pesymizmem, jest czynnikiem hamujcym jakkolwiek aktywno[. Warto jeszcze raz podkre[li, i| zródBem prawdziwej asertywno[ci jest pozycja  Ja jestem OK i Ty jeste[ OK . PozostaBe sposoby ustosunkowania si do siebie i [wiata w mniejszym lub wikszym stopniu utrudniaj bycie asertywnym. Przekonanie, |e  Ja jestem OK, Ty nie jeste[ OK bdzie raczej zródBem zachowaD agresywnych, a nie asertywnych (Skoro jestem lepszy/a od innych, to maj mnie sBucha!). Osoby |ywice takie przekonanie bd musiaBy nauczy si szanowa innych ludzi i zwa|a na ich prawa i potrzeby. Natomiast przekonanie  Ja nie jestem OK, Ty jeste[ OK cz[ciej pociga za sob zachowania ulegBe (Skoro inni s lepsi ode mnie, to powinnam/powinienem im si podporzdkowa). Osoby takie bd musiaBy najpierw pokocha siebie, a to nie jest Batwe, poniewa| przekonania na swój temat i samoocena ksztaBtuj si ju| w dzieciDstwie. Najtrudniejsze zadanie stoi przed osobami, które uwa|aj, |e ani one, ani inni nie s  w porzdku ( Ja nie jestem OK i Ty nie jeste[ OK )  przed nimi dBuga droga od pokochania samych siebie po zaakceptowanie innych. Zanim wic przystpisz do dalszej pracy, spróbuj przeanalizowa swój stosunek do siebie i innych ludzi. To bardzo wa|ne! 6 Asertywno[  podstawowe zagadnienia 3. Twoje prawa jako zródBo asertywno[ci CzBowiek, który chce by asertywny (i tym samym by sob) powinien przede wszystkim u[wiadomi sobie wBasne prawa. Na prawa te nie musimy zasBu|y ani zapracowa  przyznajemy je sobie sami. Prawa asertywne stanowi o tym, |e w ka|dej sytuacji  zarówno prywatnej, jak i oficjalnej  czBowiek ma prawo by traktowany w taki sposób, aby jego godno[ osobista nie zostaBa naruszona. Prawa asertywne sBu| obronie naszej intymno[ci, naszych najbardziej osobistych potrzeb. Najwa|niejszym indywidualnym prawem czBowieka jest jego prawo do bycia sob. Oznacza to, |e mo|e on dysponowa swoim czasem, energi i dobrami materialnymi oraz ukBada sprawy osobiste wedBug wBasnej woli i zgodnie z wBasnym interesem  o ile nie narusza to praw innych osób. Ka|dy z nas ma wBa[ciwe sobie prawa indywidualne. Poniewa| jednak |yjemy midzy innymi ludzmi, wikszo[ naszych indywidualnych praw ma charakter interpersonalny  okre[la, w jaki sposób chcemy by traktowani przez otoczenie. Ró|nimy si od siebie, ale mamy takie samo prawo do ukBadania stosunków z innymi ludzmi, zgodnie z wBasnymi potrzebami, upodobaniami, warto[ciami (Lindenfield, 1999; McKay, Davis, Fanning, 2001). Brak [wiadomo[ci swoich praw prowadzi do tego, |e wielu ludzi czuje si obco poza obszarem swojego domu  w urzdach, sklepach, a nawet na ulicach czuj si intruzami. Boj si odezwa, a konieczno[ zaBatwienia czegokolwiek jest dla nich bardzo trudnym wyzwaniem. Dzieje si tak, poniewa| ludzie spotykani w sklepach, urzdach, kinach, przychodniach tak|e maj swoje prawa i chc, aby je przestrzegano. Czasami wystpuje wic sprzeczno[ interesów (np. masz prawo by szybko obsBu|onym w urzdzie, ale urzdnik ma prawo by zmczony, masz prawo wzi urlop w lipcu, ale Twoi wspóBpracownicy równie|, a kto[ musi zosta w pracy). Zachowania asertywne to pomysB na to, jak w kontaktach z innymi wykorzysta swoje prawa, nie przekraczajc granicy cudzych. Je[li je przekroczymy, domagajc si ustpstw na nasz korzy[, to zachowamy si agresywnie. Jak rozpozna t granic? Mo|na postpowa zgodnie z przysBowiem:  Nie czyD drugiemu, co tobie niemiBe . Jest bardzo prawdopodobne, |e je[li my nie lubimy np. by obgadywani, to i inni ludzie tego nie lubi  w sytuacji, gdy mamy jakiekolwiek wtpliwo[ci, najbezpieczniej jest zapyta (Król-Fijewska, 1993). Rodzice i nauczyciele rzadko ucz nas asertywno[ci, poniewa| sami nie byli jej uczeni, a poza tym o wiele trudniej jest wychowywa aktywne, pewne siebie, otwarcie wyra|ajce swoje zdanie dziecko, ni| takie, które jest ulegBe i bierne. Dla bardzo wielu ludzi wci| ideaBem jest dziecko grzeczne, czyli ciche, spokojne, nierzucajce si w oczy, 7 Asertywno[  podstawowe zagadnienia sBuchajce poleceD itd. Dlatego przekazywane s nam, czsto nie[wiadomie, pewne zasady, które utrudniaj bycie asertywnym, na przykBad takie jak: ¯#  PrzedkBadanie wBasnych potrzeb nad potrzeby innych to samolubstwo , ¯#  PopeBnianie bBdów to wstyd. Zawsze powiniene[ reagowa wBa[ciwie , ¯#  Powiniene[ respektowa pogldy innych, zwBaszcza, gdy maj oni wBadz. Swoje zdanie zachowaj dla siebie. SBuchaj i ucz si , ¯#  Powiniene[ by elastyczny i umie si dostosowa. NieBadnie jest kwestionowa to, co robi inni , ¯#  Nie powiniene[ zabiera innym ich cennego czasu na zajmowanie si twoimi problemami , ¯#  Kiedy kto[ udziela ci rady, traktuj to powa|nie. Inni maj przewa|nie racj , ¯#  Sama [wiadomo[, |e zrobiBe[ co[ dobrze, jest ju| nagrod. Nie bdz chwalipit. Kiedy usByszysz komplement, przyjmij go ze skromno[ci , ¯#  Nie bdz nietowarzyski. Ludzie pomy[l, |e ich nie lubisz, je[li powiesz im, |e wolisz przebywa sam, ni| w ich towarzystwie , ¯#  Kiedy kto[ jest w kBopocie, zawsze powiniene[ pomóc , ¯#  NieBadnie jest zbywa innych. Kiedy zadaj pytania, udziel odpowiedzi (McKay, Davis, Fanning, 2001). Je[li nadal wierzysz w którekolwiek z tych zaBo|eD, stanie si asertywnym sprawi Ci wiele trudno[ci. Asertywno[ wi|e si bowiem ze znajomo[ci swoich osobistych praw, które podwa|aj powy|sze zaBo|enia. Prawa czBowieka wi|ce si z asertywno[ci (Król-Fijewska, 1993; Rees, Roderick, 2002): ¯# prawo do robienia tego, co chcesz  dopóki nie narusza to praw kogo[ innego, ¯# prawo do zachowania godno[ci przez asertywne zachowanie  nawet, je[li rani to kogo[ innego  dopóty, dopóki Twoje intencje nie s agresywne, lecz asertywne, ¯# prawo do przedstawiania innym swoich pró[b  dopóty, dopóki uznajesz, |e druga osoba ma prawo odmówi, ¯# prawo do dokonywania wyborów, ¯# prawo do zmiany, ¯# prawo do dysponowania swoim czasem, ciaBem i wBasno[ci, ¯# prawo do wyra|ania opinii i przekonaD, ¯# prawo do my[lenia dobrze o sobie, ¯# prawo do informacji, ¯# prawo do niezale|no[ci i nieingerencji ze strony innych, ¯# prawo do odmowy i sprzeciwu, 8 Asertywno[  podstawowe zagadnienia ¯# prawo do poszanowania ze strony innych, ¯# istniej takie sytuacje midzy ludzmi, w których prawa nie s oczywiste, zawsze jednak masz prawo do przedyskutowania danej sprawy z drug osob i wyja[nienia jej swojego stanowiska, ¯# prawo do zachowania si w sposób asertywny lub nieasertywny, ¯# prawo do korzystania ze swoich praw. 9 Asertywno[  podstawowe zagadnienia 4. Zachowanie asertywne a ulegBo[ i agresywno[ Kolejny etap uczenia si zachowaD asertywnych to zdobycie umiejtno[ci odró|nienia ich od zachowaD agresywnych i ulegBych. Czsto zachowujemy si ulegle, poniewa| tak nas nauczono i wydaje nam si, |e je[li np. komu[ ustpimy, to znaczy, |e jeste[my grzeczni i dobrze wychowani. W gruncie rzeczy robimy sobie krzywd, tBumic prawdziwe my[li i uczucia, co czsto skutkuje pogard do siebie. Zreszt, co jest kulturalnego w oszukiwaniu drugiego czBowieka i zgadzaniu si z nim  dla [witego spokoju ? Z drugiej strony, czsto zachowujemy si agresywnie, krzywdzimy drugiego czBowieka, chcc osign wBasne cele za wszelk cen i mylnie przypuszczajc, |e to jest wBa[nie asertywno[. Czas wic wyraznie rozró|ni te zachowania. UlegBo[ to respektowanie praw innych i lekcewa|enie wBasnych, czyli postawa:  Ty jeste[ OK, ja nie jestem OK . Agresja to respektowanie wBasnych praw, a lekcewa|enie praw innych, czyli postawa  Ja jestem OK, ty nie jeste[ OK . Asertywno[ to respektowanie wBasnych praw przy równoczesnym respektowaniu praw innych ( Ja jestem OK i ty jeste[ OK ). Styl pasywny (ulegBy) 1. Komunikacja pasywna to brak bezpo[redniej ekspresji uczu, my[li i |yczeD. Osoba ulegBa pozwala, aby inni podejmowali za ni decyzje, cho pózniej mo|e jej si to nie podoba. Czuje si bezradna, bezsilna, niepewna, dlatego opinie i uczucia wyra|a po[rednio  marszczc czoBo, pBaczc lub mówic co[ pod nosem, albo caBkowicie je tBumic. Osoba, która komunikuje si z innymi w sposób pasywny, ma tendencj do cigBego u[miechania si i podporzdkowywania swoich potrzeb potrzebom innych. Je[li chce zakomunikowa co[ bezpo[rednio, pomniejsza znaczenie swoich wypowiedzi, rozpoczynajc je od wyra|eD typu Nie jestem ekspertem, ale..., Co prawda si na tym nie znam, ale wydaje mi si, |e.... Du| trudno[ sprawia jej proszenie o co[. Kiedy za[ sama zostanie o co[ poproszona  nie umie odmówi, wic albo godzi si na co[, czego faktycznie robi nie chce, albo kBamie (McKay, Davis, Fanning, 2001; Phelps, Austin, 2003). Styl agresywny Osoba posBugujca si takim stylem potrafi do[ dobrze wyrazi to, co czuje, my[li i czego chce, ale czsto dzieje si to kosztem praw i uczu innych osób. Jej ekspresja nie ma zahamowaD. Spotkanie z tak osob czsto wytrca z równowagi, ma ona bowiem tendencj do poni|ania innych przez sarkastyczne i rzekomo zabawne uwagi. Kiedy co[ 10 Asertywno[  podstawowe zagadnienia dzieje si nie po jej my[li, zwykle przechodzi do ataku. Wzbudza w innych |al i poczucie winy, kierujc w ich stron oskar|enia. Wypowiedzi zaczyna od Ty..., a koDczy atakiem lub przyczepieniem etykietki. U|ywa uogólnieD typu zawsze i nigdy oraz wypowiedzi, które sugeruj jej wy|szo[ i nieomylno[ (McKay, Davis, Fanning, 2001; Phelps, Austin, 2003). Styl po[rednio agresywny Poniewa| jawna agresja spotyka si z wrogo[ci otoczenia, a ulegBo[ utrudnia czsto osiganie celów, niektóre osoby wytworzyBy nieszczery sposób komunikowania si. Taka osoba, aby osign swój cel, ucieka si do oszustwa, uwodzenia albo manipulacji. Postrzegana jest jako posta miBa i nie[miaBa, jednak kiedy wpadnie w zBo[, potrafi podstpnie si zem[ci (Phelps, Austin, 2003). Styl asertywny Komunikacja asertywna polega na formuBowaniu jasnych wypowiedzi na temat uczu, my[li i |yczeD. Osoba u|ywajca tego typu komunikacji potrafi bezpo[rednio, spontanicznie i szczerze wyra|a to, co my[li i czego pragnie. Osoba asertywna dba o poszanowanie swoich praw oraz szanuje prawa i uczucia innych. Daje innym odczu, |e ich uwa|nie wysBucha. Jest otwarta na negocjacje i gotowa na ustpstwa, ale nie kosztem swojej godno[ci i praw. Nie zawsze osiga zamierzone cele  rezultat nie jest dla niej tak wa|ny jak sam proces asertywnego postpowania. Potrafi formuBowa bezpo[rednie pro[by oraz otwarcie odmawia. Wie, jak mówi i przyjmowa komplementy. Umie zaczyna i koDczy rozmowy. Skutecznie radzi sobie z krytyk (McKay, Davis, Fanning, 2001; Phelps, Austin, 2003). 11 Asertywno[  podstawowe zagadnienia Podsumowanie rozwa|aD na temat stylów ujte jest w poni|szej tabeli. Po[rednio Styl UlegBy Agresywny Asertywny agresywny Postawa Co[ jest ze mn Co[ jest z tob Co[ jest z tob nie I ze mn, i z tob ogólna nie tak. nie tak. tak, ale pozwol ci wszystko jest my[le, |e wszy- w porzdku! stko jest w po- rzdku. Podejmowanie Pozwala, aby inni Decyduje za Jest podstpny/a Decyduje sam/a decyzji robili to za innych bez wzgl- i ucieka si do za siebie i poz- niego/ni. du na to, czy im oszustwa w po- wala innym sa- si to podoba, czy dejmowaniu de- modzielnie po- nie. cyzji (udaje nie- dejmowa winitko, cho decyzje. doskonale wie, czego chce). SygnaBy GBos proszcy, za- Podniesiony gBos, MiBy gBos, pozycja GBos spokojny, niewerbalne ci[nite pi[ci, oczy krzyk, wskazy- ciaBa w zale|no[ci opanowany, bez- zwrócone w dóB, wanie palcem, od sytuacji po[redni kontakt ciaBo pochylone. zaBo|one rce.  udawanie pew- wzrokowy, wy- nych uczu w celu prostowane ciaBo. manipulowania rozmówc. SygnaBy Mo|e; My[l, |e...; Ty...; Powinie- Manipulowanie, Ja; Uwa|am, werbalne Zastanawiam si, ne[...; Idiota!; jadowite i k[liwe |e...; Czuj, |e...; czy...; Tak mi przy- Je[li nie...; Uwa- uwagi, sarkazm, Chc; Jak to mo- kro; Ale...; No |aj; Lepiej, |e- cynizm, oszuki- |emy zaBatwi?; wiesz...; Mam na- by[...; Niedobrze. wanie Co ty na to?; Co o dziej, |e nie tym my[lisz? przeszkodzi ci... yródBo: Lindenfield, 1999, Phelps, Austin, 2003. PrzykBadowe scenariusze zachowaD ulegBych, agresywnych, po[rednio agresywnych i asertywnych: Co na obiad? Scenariusz: paDstwo X mieszkaj razem. Oboje pracuj w peBnym wymiarze godzin i dziel si domowymi obowizkami. Tego dnia ona wraca zmczona do domu i zastaje m|a czytajcego gazet. 12 Asertywno[  podstawowe zagadnienia Ulegle: Pani X wzdycha, wchodzc do pokoju. ChciaBaby wyj[ gdzie[ na obiad, czuje si zbyt zmczona, aby zabra si do gotowania, ale nic nie mówi. Sili si na u[miech i pyta sBodko: Co chciaBby[ na obiad, kochanie? Potem wychodzi przygotowa posiBek, przez caBy czas czujc si jak mczennica. Szykujc obiad, odbiera telefon od matki, której skar|y si, |e sama musi zajmowa si wszystkim. Agresywnie: Pani X narzeka, |e miaBa ci|ki dzieD. Krzyczy na m|a: Chyba zwariowaBe[, je[li my[lisz, |e bd dla ciebie gotowaBa, kiedy tak podle si czuj! Grozi, |e od niego odejdzie, je[li on nie posprzta baBaganu w domu i nie zabierze jej do jakiej[ przyzwoitej restauracji. Nazywa go obrzydliwym leniem i wypomina mu, |e nie dba ojej uczucia. Po[rednio agresywnie: Pani X lekkim krokiem wchodzi do pokoju i pyta: Co chcesz dzi[ zrobi z obiadem? Ma nadziej, |e m| zaproponuje wyj[cie do restauracji lub przynajmniej pomoc w gotowaniu, ale on szczerze odpowiada: Jestem zmczony, czy mogBaby[ dzisiaj co[ sama przygotowa? Pani X stara si sprawia wra|enie jeszcze bardziej zmczonej  ma nadziej, |e tym razem m| pojmie aluzj. Niestety. Zrezygnowana zgadza si ugotowa obiad. Idzie do kuchni i z furi rzuca garnkami, przygotowujc co[, czego on nie cierpi, a w dodatku to przypala. Asertywnie: Pani X zastaje m|a w pokoju i pyta, czy mogliby porozmawia o obiedzie. Mówi, |e miaBa ci|ki dzieD i czuje si zmczona. Pyta, jak on si czuje. Proponuje, aby razem przygotowali co[ do jedzenia albo zjedli w mie[cie. Osigaj kompromis i |adne z nich nie czuje si poszkodowane ani nie ma wra|enia, |e si po[wica. W kinie Scenariusz: PaDstwo Y id do kina. W kinie obok nich siedzi maB|eDstwo z dwójk dzieci: dziesiciomiesicznym i trzyletnim. Niemal od pierwszej sceny trzyletnia dziewczynka zarzuca rodziców pytaniami: Kto to? i Co on robi? Dziesiciomiesiczne niemowl nieustannie pokrzykuje, a w koDcu zaczyna gBo[no pBaka. PaDstwo Y maj do[ haBasu i przeszkadzania. Ulegle: Pan Y przewraca oczami i gBboko wzdycha, patrzc na krzyczce niemowl. Kaszle i znaczco chrzka, ale bez rezultatu.  No trudno  my[li pan Y  oni te| maj prawo tu by, nie mog im nic powiedzie. Jako[ wytrzymam . Próbuje nie zwraca na nich uwagi, cho haBas odbiera mu przyjemno[ ogldania. Agresywnie: Pan Y od razu widzi, do czego prowadzi ta sytuacja i nie zamierza pozwoli parze okropnych dzieciaków zakBóci ogldania filmu. Ostro mówi rodzicom maluchów, |e skoro s za skpi, aby zatrudni opiekunk do dzieci, powinni zosta w domu 13 Asertywno[  podstawowe zagadnienia i wypo|yczy film na wideo. Kiedy haBas nie ustaje, pan Y kopie w krzesBa rodziców dzieci i mówi: Albo natychmiast uciszycie te dzieci, albo dopilnuj, aby kierownik was wyprosiB! Po[rednio agresywnie: Pani Y pochylajc si,  niechccy wylewa col na kolana ojca dzieci. Kiedy ten si oglda, pani Y  przeprasza przez zaci[nite zby. Gdy haBa[liwa rodzina wci| nie rusza si z miejsca, pani Y z siedzc obok osob wszczyna gBo[n rozmow o upadku kultury i manier w spoBeczeDstwie. Asertywnie: Poniewa| haBas zupeBnie zagBusza film, pani Y delikatnie dotyka ramienia matki i mówi spokojnie: Przepraszam, ale w tym haBasie nie mo|na spokojnie oglda. Wiem, jak trudno uspokoi dzieci, ale byBabym wdziczna, gdyby paDstwo zabrali niemowl na korytarz, dopóki si nie uspokoi. Po zakoDczeniu seansu pani Y znajduje kierownika kina i prosi, aby wprowadzono zwyczaj nie wpuszczania na seanse dzieci poni|ej 5 roku |ycia. Mimo |e zachowania asertywne wydaj si by najbardziej adekwatnym i rozsdnym rozwizaniem w ró|nych sytuacjach, ka|dy z nas zachowuje si czasem (lub zazwyczaj) w sposób ulegBy czy agresywny. Dzieje si tak dlatego, i| ka|de z tych zachowaD przynosi pewne korzy[ci. Maj one jednak tak|e mniej lub bardziej oczywiste wady. 14 Asertywno[  podstawowe zagadnienia Dlaczego jeste[my ulegli? Co ryzykujemy? Jakie odnosimy korzy[ci? " Boimy si utraty akceptacji " Utrat poczucia wBasnej " Poczucie bycia lubianym. ze strony innych. warto[ci. " Nie musimy si wysila: " Boimy si reakcji innych. " To, |e poczujemy si Batwiej by ulegBym ni| " Uwa|amy, |e to grzeczne skrzywdzeni, zli, walczy o swoje. zachowanie. sfrustrowani. " Inni chwal nas za " Chcemy unikn konfliktu. " To, |e zachcimy innych do grzeczno[ i po[wicenie. " Chcemy manipulowa dominacji. innymi. " Wybuch agresji spowodo- wany nagromadzeniem uczu. Dlaczego jeste[my agresywni? Co ryzykujemy? Jakie odnosimy korzy[ci? " Boimy si, |e nie dostaniemy " Konflikt z innymi ludzmi. " Czujemy si autorytetem. tego, co chcemy. " Utrat szacunku dla siebie. " Czujemy si wa|ni. " Nie wierzymy w siebie. " Utrat szacunku dla " Inni nas sBuchaj. " Wcze[niej okazywaBo si to innych. " Nie pokazujemy wBasnych skuteczne. " To, |e staniemy si sBabo[ci. " Chcemy zwróci na siebie nielubiani. " Podtrzymujemy dobre uwag. " Powa|ny stres. mniemanie o sobie przez " Chcemy pokaza swoj " Mo|liwo[, |e dojdzie do obarczanie win innych. wBadz. przemocy. " Kontrolujemy ludzi i sy- " Chcemy wyBadowa zBo[. " Rezultaty przeciwne do tuacje. " Chcemy manipulowa oczekiwanych. " Sprawiamy wra|enie bardzo innymi. pewnych siebie. Dlaczego jeste[my asertywni? Co ryzykujemy? Jakie odnosimy korzy[ci? " Jeste[my zadowoleni z si- " Mo|emy nie by lubiani za " Mo|emy w peBni wyrazi bie i innych. to, |e wyra|amy si swoje potrzeby i uczucia. " Mamy szacunek dla siebie otwarcie. " Mamy poczucie kontroli nad i innych. " Zmiany w naszych relacjach wBasnym |yciem. " Mamy poczucie kontroli nad z innymi. " Aatwiej osigamy cele. wBasnym |yciem. " Pewien stres w pocztkowej " Mniej ranimy innych. " Jeste[my uczciwi wobec fazie bycia asertywnym. " Ro[nie w nas wiara we siebie i innych. wBasne mo|liwo[ci. 15 Asertywno[  podstawowe zagadnienia wiczenie 1 Zdobycie umiejtno[ci asertywnego zachowania to zupeBnie co innego ni| wykorzystanie ich w rzeczywistych sytuacjach. Zanim wic podejmiesz wysiBek nauczenia si sztuki asertywno[ci, zapytaj siebie, czy warto w swoim |yciu co[ zmienia. Bardzo uwa|nie rozwa| nastpujce pytania i spisz swoje refleksje: ¯# Jakie osigasz korzy[ci ze swojej pasywno[ci? ¯# Jakie s koszty takiego zachowania? ¯# Jakie korzy[ci osigasz ze swojej agresji? ¯# Jakie s koszty takiego zachowania? ¯# Co by[ zyskaB/a, przyjmujc postaw asertywn? (McKay, Davis, Fanning, 2001; Rees, Roderick, 2002) PrzykBadowe odpowiedzi do wiczenia 1: Zdarza si, |e zachowuj si nieasertywnie, gdy kole|anki krytykuj mój styl ubierania. Czsto w takiej sytuacji  siedz cicho , zamiast powiedzie, |e uwa|am, i| mam prawo ubiera si tak, jak chc. Dlaczego tak si zachowuj? ¯# jest to zachowanie, które dobrze znam  przyzwyczaiBam si zachowywa w ten sposób w sytuacji, kiedy kto[ mnie krytykuje, ¯# nie chc si z nimi kBóci, poniewa| obawiam si, |e strac ich sympati, ¯# rodzice nauczyli mnie, |e jest to wBa[ciwe zachowanie  nale|y by miBym dla innych. Jakie s korzy[ci z takiego zachowania? ¯# zgadzajc si z nimi unikam konfliktów i sprzeczek, ¯# mam pewno[, |e si na mnie nie obra| i nadal bd lubi, ¯# bd uznana za fajn osob (zwBaszcza, kiedy przyznam im racj), ¯# nie pogniewaj si na mnie. Jakie s koszty takiego zachowania? ¯# daj sygnaB, |e z moim zdaniem mo|na si nie liczy, ¯# kole|anki nie wiedz, |e robi mi przykro[, ¯# trac szacunek do siebie  nie potrafi broni swojego zdania. Co mogBabym osign, gdybym zachowaBa si asertywnie? ¯# szacunek dla siebie, ¯# by mo|e szacunek kole|anek  zaczByby liczy si z moim zdaniem, ¯# wiksze szanse na osignicie tego, czego naprawd chc, ¯# inne osoby wiedziaByby, kiedy sprawiaj mi przykro[. 16 Asertywno[  podstawowe zagadnienia wiczenie 2 WymieD co najmniej pi asertywnych celów. Opisz je jako sytuacje, w których chciaB/a/by[ by asertywny/a. Napisz dokBadnie, jak chciaB/a/by[ si zachowywa. WymieD osoby, wobec których chcesz zachowywa si asertywnie w danej sytuacji. Oto przykBady asertywnych celów: 1. Chc umie powiedzie Nie moim znajomym, kiedy który[ z nich poprosi mnie o po|yczenie pienidzy. 2. Chc powiedzie mojemu m|owi, aby nie przeBczaB programu, kiedy co[ ogldam w telewizji. 3. Chc powiedzie mojej kole|ance, jak si czuj, kiedy po raz kolejny krytykuje mój ubiór lub fryzur. 4. Chc odda wadliwy towar zakupiony w sklepie i otrzyma zwrot pienidzy. 5. Chc powiedzie mojemu koledze z pracy, |eby bez pytania nie braB rzeczy z mojego biurka. 17 Asertywno[  podstawowe zagadnienia 5. Czy musimy by asertywni? Wiele osób uczcych si asertywno[ci za du|o od siebie wymaga  chc by asertywni zawsze i wszdzie. A przecie| s sytuacje, w których bycie asertywnym nie popBaca. Czsto (cho na szcz[cie nie zawsze) zdarza si to w pracy  wystarczy wyobrazi sobie sytuacj, w której powiedzieliby[my szefowi szczerze i otwarcie, co tak naprawd my[limy o jego projekcie. Czasem jest nam bardzo trudno zachowywa si asertywnie, poniewa| ogarnia nas lk przed ocen, nie[miaBo[, czujemy opór przed wyra|eniem swojego zdania  np. w gronie ludzi, którzy s autorytetami w jakiej[ dziedzinie. Czasami po prostu nie chcemy by asertywni (chBopak kBamie piknej kole|ance, |e niepotrzebna mu ksi|ka, któr jej po|yczyB, poniewa| im dBu|ej ona ma t ksi|k, tym dBu|ej pozostaj w kontakcie; pomagamy w matematyce mBodszemu bratu, cho woleliby[my i[ do kina, poniewa| jest nam go |al, gdy mczy si nad uBamkami). Kolejnym powodem jest lk przed zmian  mimo wszystko Batwiej zachowywa si ulegle czy po[wica si dla innych ni| podj [wiadomy wysiBek walki o swoje prawa. Nie zawsze Batwo by asertywnym. Nie nale|y zaBamywa si, je[li  mimo najszczerszych chci  nie uda nam si w jakiej[ sytuacji zachowa asertywnie. Wa|ne jest, aby umie wycign z tego wnioski na przyszBo[. Pamitaj, |e ka|dy czBowiek ma prawo do zachowaD asertywnych, ale ma te| prawo dziaBa nieasertywnie. Istotne jest, aby[ robic co[ wbrew sobie, postpowaB [wiadomie, kierujc si istotnymi dla siebie warto[ciami. Nie powiniene[ za[ czu si zmuszany, poddany presji otoczenia i bezradny. To samo prawo powinni[my przyzna innym ludziom  oni te| nie musz zachowywa si asertywnie (Król-Fijewska, 1993; Phelps, Austin, 2003). Asertywno[ idealna Asertywno[ prawdziwa Musz by maksymalnie asertywny/a. Postaram si najlepiej jak potrafi, ale mog nie by doskonaBy/a. On/ona musi asertywnie odpowiedzie On/ona mo|e zareagowa ulegBo[ci lub agresj na moj asertywno[. na moje asertywne zachowanie. Inni musz docenia moj asertywno[. Innym moja asertywno[ mo|e si nie podoba. Musz zawsze chcie by asertywny/a. Czasem nie chc ani nie dbam o to, czy jestem asertywny/a. yródBo: Phelps, Austin, 2003. 18 Asertywno[  podstawowe zagadnienia Poniewa| wszyscy jeste[my tylko ludzmi, nie wymagajmy od siebie i innych idealnej asertywno[ci  ona po prostu nie istnieje, tak jak nie istniej idealni ludzie. Je[li pozwolimy sobie i innym popeBnia bBdy i uznamy prawo innych do nieasertywno[ci, oszczdzimy sobie frustracji, a nauka zachowaD asertywnych stanie si przyjemn i naturaln drog do wyra|enia siebie. 19 Asertywno[  podstawowe zagadnienia SBownik Asertywna odmowa  jasne, czytelne, bezpo[rednie, uczciwe i stanowcze powiedzenie Nie. Oprócz sBowa Nie w odmowie powinna znalez si jasna informacja o tym, jak zamierzamy postpi. Asertywne cele  cele, które stawiamy sobie, aby nauczy si reagowa asertywnie; zadania, które chcemy zrealizowa (np. Powiem m|owi, |eby nie przeBczaB programu, gdy ogldam co[ w telewizji). Asertywno[  umiejtno[ jednoznacznego wyra|ania swoich potrzeb, uczu i opinii oraz egzekwowania swoich praw przy poszanowaniu praw innych ludzi. Asertywno[ idealna  postawa, któr charakteryzuje nierealne d|enie do zachowywania si asertywnie w ka|dej sytuacji. PrzeciwieDstwo asertywno[ci prawdziwej, która pozwala nam na bBdy i sBabo[ci. Ja jestem OK, Ty jeste[ OK  pozycja psychologiczna, oznaczajca pozytywne ustosunkowanie jednostki do siebie samej i do otaczajcego [wiata. Ja jestem OK, Ty nie jeste[ OK  pozycja psychologiczna oznaczajca pozytywne ustosunkowanie si do siebie, a negatywne do innych. Ja nie jestem OK, Ty jeste[ OK  pozycja psychologiczna, za któr kryje si prze[wiadczenie, |e inni ludzie s bardziej kompetentni, mdrzejsi, Badniejsi. Poczucie bycia gorszym od innych. Ja nie jestem OK, Ty nie jeste[ OK  pozycja psychologiczna oznaczajca, i| dany czBowiek nie czuje si dobrze ani ze sob, ani z innymi. Monolog wewntrzny  wszelkie my[li (pozytywne i negatywne), jakie mamy na swój temat. Rozmowa w my[lach z samym sob. Pozycje psychologiczne  postawy ludzi wobec siebie i innych, wyra|ajce si w nastpujcych przekonaniach:  Ja jestem OK, Ty jeste[ OK ,  Ja jestem OK, Ty nie jeste[ OK ,  Ja nie jestem OK, Ty jeste[ OK ,  Ja nie jestem OK, Ty nie jeste[ OK . Prawa asertywne  zestaw praw przynale|nych ka|demu czBowiekowi jako jednostce. Mówi one o tym, |e w ka|dej sytuacji czBowiek ma prawo by traktowany w taki sposób, aby nie naruszaBo to jego godno[ci osobistej. Najwa|niejszym indywidualnym prawem czBowieka jest prawo do bycia sob. Sonda  technika asertywnego radzenia sobie z krytyk, polegajca na dopytywaniu si tego, co drugiej osobie przeszkadza w naszym zachowaniu, aby dowiedzie si, czego konkretnie dotyczy jej krytyka i móc na ni odpowiednio zareagowa. Styl agresywny  takie wyra|anie swoich my[li, uczu i pragnieD, którego ma na celu dbaBo[ jedynie o wBasne prawa (prawa drugiej osoby s naruszane). 20 Asertywno[  podstawowe zagadnienia Styl asertywny  wyra|anie swoich my[li, uczu i pragnieD, biorc od uwag prawa wBasne i drugiej osoby. Styl pasywny (ulegBy)  zachowanie majce na celu dbaBo[ o prawa innych, przy lekcewa|eniu praw wBasnych. Styl po[rednio agresywny  nieszczery sposób komunikowania si. Osoba wykorzystujca ten styl ucieka si do oszustwa, uwodzenia albo manipulacji, aby osign swój cel. Jest to rodzaj agresji ukrytej. Terytorium psychologiczne  wszystko, co w sposób podstawowy nale|y do nas i zale|y od nas  nasze my[li, czyny, potrzeby, postawy, prawa, tajemnice, sposób dysponowania rzeczami, które s nasz wBasno[ci. Wygórowane warunki asertywno[ci  rodzaj zdaD  doBujcych . S to tak sformuBowane my[li, które pozwalaj nam wycofa si z asertywnych zamierzeD, bez utraty twarzy. Zachowanie asertywne  bezpo[rednie, uczciwe i stanowcze wyra|enie wobec innej osoby swoich uczu, postaw, opinii lub pragnieD, w sposób respektujcy uczucia, postawy, opinie, prawa i pragnienia tej drugiej osoby. Zacita (zdarta) pByta  szczególna strategia asertywna; technika przydatna wówczas, gdy chcemy powiedzie Nie lub zaBatwi jak[ inn spraw z osob, do której nie dociera to, co mówimy. Polega ona na systematycznym powtarzaniu jednego komunikatu. Zamglenie  technika przydatna w radzeniu sobie z manipulacj i krytyk. Polega na znalezieniu w danym stwierdzeniu elementu, z którym si zgadzamy i jednocze[nie wewntrznym  trzymaniu si swojego punktu widzenia. Zdania  budujce (pro-asertywne)  pozytywne, pomagajce w byciu asertywnym my[li na wBasny temat. Zdania  doBujce  negatywne my[li na wBasny temat. Nale| do nich zdania katastrofizujce, samokarzce oraz wygórowane warunki asertywno[ci. Zdania katastrofizujce  zdania, stwierdzenia, w których przewiduje si wBasn klsk lub pora|k w ró|nych sytuacjach |yciowych. Zdania samokarzce  zdania, stwierdzenia, które powszechnie nazywamy  dokBadaniem sobie . Jest to karcenie si za wBasn klsk, nieraz bardzo brutalnie. 21 Asertywno[  podstawowe zagadnienia Bibliografia 1. Hamer H., 1994: Klucz do efektywno[ci nauczania, Wydawnictwo Veda, Warszawa. 2. Jachimska M., 1997: Scenariusze lekcji wychowawczych, Wydawnictwo UNUS, WrocBaw. 3. James M., Jongeward D., 1994: Narodzi si, by wygra, Wydawnictwo Rebis, PoznaD. 4. Król-Fijewska M., 1993: Trening asertywno[ci, Instytut Psychologii Zdrowia i Trzezwo[ci PTP, Warszawa. 5. Król-Fijewska M., 1996: Stanowczo, Bagodnie, bez lku, Wydawnictwo Intra, Warszawa. 6. Lindenfield G., 1999: Asertywno[, czyli jak by otwartym, skutecznym i naturalnym, Wydawnictwo Ravi, Aódz. 7. McKay M., Davis M., Fanning P., 2001: Sztuka skutecznego porozumiewania si, GWP, GdaDsk. 8. Phelps S., Austin N., 2003: Kobieta asertywna, Wydawnictwo Rebis, PoznaD. 9. Rees S., Roderick S. G., 2002: Bdz sob. Trening asertywno[ci, Wydawnictwo Ksi|ka i Wiedza, Warszawa. 22

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Modul 1 Asertywnosc podstawowe zagadnienia
Podstawowe zagadnienia zarządzania produkcją Bolesław Liwowski, Remigiusz Kozłowski
Krystyna Naumowicz Podstawowe zagadnienia turystyki
Opieka zastepcza podstawowe zagadnienia
Fizyka podstawowe zagadnienia
Podstawowe zagadnienia dotyczÄ…ce Konstytucjii UE
Podstawowe zagadnienia w diagnostyce radiologicznej dr n med Anna Zimny
lista 7 podstawowe zagadnienia
lista2 podstawowe zagadnienia
Podstawowe zagadnienia metodologiczne teologii duchowości
notatek pl podstawowe zagadnienia wyklady
lista 4 podstawowe zagadnienia
lista 4 podstawowe zagadnienia (1)

więcej podobnych podstron