Wstęp do kursu
[& ] dziecko dla pełnego i harmon3
nego rozwoju swojej osobowości
powinno wychowywać się w środowisku rodzinnym,
w atmosferze szczęścia, miłości i zrozumienia [& ]
Preambuła Konwencji o prawach dziecka
Dziecko do prawidłowego rozwoju, poza zaspokojeniem podstawowych potrzeb biologicznych, potrzebuje cie-
pła, bliskości i miłości. Zaniedbanie i niezaspokojenie podstawowych potrzeb dziecka jest formą przemocy wo-
bec niego. Z kolei dzieciństwo naznaczone przemocą to dzieciństwo, które bardzo boli. Pamiętając o tym, iż
 stosunek do dziecka stanowi o naszym osobowym ludzkim istnieniu, o obliczu człowieczeństwa (Kołodziej,
2001: 141), nie możemy bezczynnie przyglądać się krzywdzie wyrządzanej najmłodszym.
Janusz Korczak podkreślał, że świat nieuchronnie zmierza ku samozagładzie, że rządzi nim homo rapax i ho-
mo vulgaris:  jaką tragedią jest życie współczesne i jaką hańbą jest dla tego pokolenia, które przekazuje dzie-
ciom świat nieuporządkowany (Korczak, 2002). Choć minęło niespełna 70 lat, wizja ta jest wciąż aktualna.
Nie można jednak zostawić świata takiego, jakim jest  oto wyzwanie, które płynie z nauki Starego Doktora.
Porządkowanie świata Korczak zaleca rozpocząć od uporządkowania spraw dzieci.
Korczak podkreśla wpływ, jakie okres dzieciństwa wywiera na całe życie człowieka. Choć trwa zaledwie kilka
lat,  w żadnym okresie życia nie dokonuje się tak wiele zmian w tak krótkim czasie (Brzezińska, 2001: 255).
Wszystko, czego doświadcza człowiek na tym krótkim odcinku swego życia, odciska piętno na jego póz
niejszym
funkcjonowaniu, wpływa na kształt dorosłego życia. Niezmiernie ważne jest więc, aby etap ten przebiegał pra-
widłowo, zaspokajając potrzeby rozwojowe dziecka w sposób optymalny:  [& ] aby dzieciństwo było dzieciń-
stwem szczęśliwym (Lachowska, 2001: 273).
Głównym determinantem rozwoju dziecka jest rodzina. Jest ona fundamentalnym, a przez długi czas jedynym
środowiskiem wychowawczym (Wołoszynowa, 1976: 525). Zaspokajając podstawowe potrzeby dziecka  ma-
terialne, uczuciowe i społeczne  stanowi  z
ródło nieustannych doświadczeń i wiedzy o życiu (A
apińska, Że-
browska, 1976: 727), kształtuje osobowość, zainteresowania, nawyki, postawy społeczne i moralne, światopo-
gląd.  Rodzina stanowi integralny i niezmiernie ważny element każdego społeczeństwa (Tyszka, 1995: 151).
Odgrywa istotną rolę w procesie socjalizacji jednostek, przygotowania do życia w zmieniającym się społeczeń-
stwie, a także w zakresie reprodukcji biologicznej.
Relacje zachodzące między rodziną a środowiskiem mają charakter obustronny. Kondycja rodziny w znacznym
stopniu wpływa na sytuację ogólnospołeczną. Złe funkcjonowanie rodziny odb3
a się ujemnie na losach zarów-
no jednostek, jak i społeczeństwa. Z kolei trudna sytuacja społeczno-ekonomiczna kraju nie ułatwia pełnienia
funkcji wychowawczych przez środowisko rodzinne. W interesie jednostek i społeczeństwa leży więc dążenie
do zapewnienia rodzinie warunków, w których będzie ona mogła prawidłowo funkcjonować (Tyszka, 1995:
151 152).
Wagę zależności między rodziną a społeczeństwem podkreśla Beata Krzesińska-Żach:  Pomiędzy rodziną  spo-
łeczeństwem  państwem istnieje nierozerwalna więz
współzależności i współpracy. Od rodziny wymaga się
otwarcia i uczestnictwa w życiu oraz rozwoju społeczeństwa-państwa, zaś społeczeństwo-państwo przez różne
swoje instytucje winno wzmacniać małżeństwo i rodzinę, strzec obydwie instytucje przed czynnikami je rozb3
a-
jącymi i utrudniającymi pełnienie przez nie właściwych im funkcji, a jednocześnie aktywnie je wspomagać w ich
pełnieniu (Krzesińska-Żach, 2001: 96; Dyczewski, 1995: 32 33).
W sytuacji, gdy rodzina naturalna nie jest w stanie w pełni odpowiedzieć na potrzeby najmłodszych, należy za-
pewnić im środowisko, w którym będą czuły się bezpieczne, akceptowane, ważne i kochane.
Skrypt ma układ problemowy i składa się z trzech modułów. Moduł pierwszy prezentuje informacje na temat
sieroctwa, a także stanowi analizę prawną aspektów dotyczących opieki nad dzieckiem i rodziną w Polsce. Do-
konano w nim również przeglądu form opieki zastępczej.
Moduł drugi analizuje zagadnienia dotyczące organizacji placówek rodzinnych. Dokonano w nim przeglądu ak-
tów prawnych regulujących funkcjonowanie i organizację rodzinnych domów dziecka. Podjęto próbę ukazania
zależności między właściwym przygotowaniem kandydatów do pełnienia funkcji prowadzącego rodzinny dom
dziecka a efektywnością póz
niejszej pracy opiekuńczo-wychowawczej.
Moduł trzeci stanowi podsumowanie problemów oraz nakreśla perspektywę zmian, jakie powinny dokonać się
w systemie pomocy społecznej w celu usprawnienia działań opiekuńczo-wychowawczych podejmowanych wo-
bec dzieci osieroconych i ich rodzin.
Opieka zastępcza
 podstawowe zagadnienia
Wstęp
1. Rodzaje i zakres sieroctwa
2. Sytuacja dziecka wychowywanego poza rodziną własną  profil psychologiczny dziecka osieroconego
3. Podstawy prawne sprawowania opieki nad rodziną i dzieckiem w Polsce
4. System pomocy społecznej w służbie dziecku i rodzinie
5. Przegląd form opieki zastępczej
5.1. Działalność pogotowia opiekuńczego
5.2. Dom dziecka i dom małego dziecka
5.3. Typy rodzin zastępczych
5.4. Specyfika działań rodzinnego domu dziecka
5.5. Rodzaje oraz proces adopcji dziecka
Bibliografia
Wstęp
Sierotą jest dziecko, gdy umarli rodzice,
Sierotą jest i to dziecko,
Któremu nie narodził się jeszcze rodzic i opiekun jego ducha.
J. Korczak, O ratunek dla dzieci,  Nasz Przegląd 1937, nr 362.
Stale rosnąca liczba dzieci wymagających opieki z powodu braku odpowiednich
warunków w rodzinie pochodzenia implikuje szereg nowych zadań i celów  nie
tylko wobec pedagogów, działaczy społecznych i politycznych, ale także wobec ca-
łego społeczeństwa. Z jednej strony jest to proces przygotowania kandydatów do
prowadzenia placówki poprzez wyposażenie ich w odpowiednią wiedzę, umie-
jętności, kształtowanie właściwych wychowawczo postaw, z drugiej  wspiera-
nie w póz
niejszym czasie poprzez organizowanie warsztatów, kursów szkolenio-
wych, grup wsparcia czy spotkań integracyjnych. Wiele osób zdumiewa, a nawet
bulwersuje proceduralność opieki zastępczej. Nie wolno jednak zapominać o tym,
iż dzieci obejmowane nią doświadczyły wielu trudnych, nierzadko traumatycznych
przeżyć. Zasadne jest więc dążenie do zapewnienia im środowiska możliwie jak
najdoskonalszego, a w związku z tym, iż nie jest ono naturalne, konieczne jest wła-
ściwe jego ukształtowanie.
5
1. Rodzaje i zakres sieroctwa
Pojęcie sieroctwo ma szeroki zakres znaczeniowy. Wiąże się ze stanem pozbawienia
dzieci trwale lub przejściowo szans na wychowanie we własnej rodzinie ze względu
na brak odpowiednich warunków opiekuńczo-wychowawczych.
Głównym kryterium podziału sieroctwa są przyczyny wystąpienia tego zjawiska
oraz jego skutki. Rozróżnia się dwa główne rodzaje sieroctwa (Elementarne pojęcia
pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, 1999: 268):
 naturalne  ze względu na śmierć rodziców,
 społeczne  gdy rodzice dzieci nie chcą, nie mogą lub nie potrafią wypełniać
swoich obowiązków rodzicielskich.
Ze względu na zakres zjawiska można wyróżnić następujące rodzaje sieroctwa (Ty-
nelski, 1972: 26 36):
 sieroctwo pełne  gdy żaden z rodziców nie sprawuje nad dzieckiem opieki,
 półsieroctwo  gdy tylko jedno z rodziców pełni opiekę nad dzieckiem,
 sieroctwo trwałe  gdy opuszczonym dzieckiem nie może zaopiekować się ro-
dzina i zostaje ono umieszczone w domu dziecka,
 sieroctwo społeczne przejściowe  gdy dziecko zostało pozbawione opieki
okresowo.
Wśród badaczy zajmujących się sieroctwem występują rzecznicy szerokiego i wą-
skiego ujmowania tego pojęcia (Szymborska, 1969: 15). W ujęciu szerokim wyod-
rębniają się dwa stanowiska. Reprezentanci pierwszego z nich skłonni są uznawać
za sieroty społeczne wszystkie dzieci mające subiektywne poczucie osamotnienia,
a więc także te, które mieszkają z rodzicami i przebywają pod ich opieką. Przedsta-
wiciele drugiego stanowiska uważają, że wszystkie dzieci nieletnie pozostają pod
stałą lub okresową opieką całkowitą poza rodziną własną, także te, które utrzy-
mują kontakt z rodzicami. Uważa się, że zjawisko sieroctwa społecznego występu-
je dopiero wówczas, gdy dziecko jest opuszczone przez rodziców, a więc nie tylko
zaniedbywane w bardzo wysokim stopniu, ale także wzajemne kontakty zostają
przerwane lub osłabione (w takim stopniu, że przestają mieć one jakiekolwiek zna-
czenie w życiu dziecka).
W celu uściślenia terminu sieroctwo należy określić stopień pozbawienia dziec-
ka opieki rodzicielskiej, który nazywany jest stopniem osamotnienia lub stopniem
sieroctwa społecznego (zob. Szymborska, 1969: 34 36). Kryterium określające
stopnie sieroctwa to intensywność kontaktów dzieci przebywających w zakładzie
opiekuńczym z własnymi rodzicami. Wychodząc z założenia, że mniejszej często-
tliwości kontaktów dzieci z rodzicami oraz mniejszej ich systematyczności i inten-
sywności odpowiada głębsze osamotnienie, wyróżnia się trzy stopnie sieroctwa
społecznego:
 stopień najniższy  kontakty z dzieckiem są stosunkowo częste, ale nie są co-
dzienne i systematyczne, rodzice odwiedzają dziecko w placówce, zapraszają je
do siebie, kupują ubrania, interesują się jego zdrowiem, postępami w nauce,
 stopień średni  kontakty rodziców z dzieckiem są niestabilne i niepewne,
dziecko widuje się z rodzicami rzadko, nie wie, czy i kiedy znowu ich spotka,
 stopień najwyższy  całkowite opuszczenie dziecka, zupełny brak kontaktu
z rodzicami, dziecko w ogóle nie widuje rodziców, nie jest przez nich zabierane
do domu czy odwiedzane w placówce.
6
Przyczyn sieroctwa społecznego jest bardzo wiele. Wymienić należy cztery głów-
ne z
ródła:
 zdezorganizowanie rodziny sięgające patologii społecznej, wyrażającej się bar-
dzo niskim poziomem moralnym; dziecko jest pobawione opieki, jego los jest
rodzicom obojętny; dziecko jest zaniedbywane do tego stopnia, że należy uznać
je za porzucone i przenieść do placówki opiekuńczo-wychowawczej;
 rodzice, którzy nie wykazują wyraz
nej niechęci do kontaktów z dzieckiem, ale
też nie dbają o nie należycie  to rodziny mniej zdemoralizowane, charaktery-
zujące się przeważnie niskim poziomem kultury, barkiem harmonii rodzinnej,
konfliktami małżeńskimi, niezaradnością życiową, nieprawidłowym oddziały-
waniem wychowawczym; dziecko stanowi przeszkodę dla swobodnego stylu ży-
cia rodziców, często jest przez nich opuszczane;
 rodziny rozbite  tylko jedno z rodziców przejmuje opiekę nad dzieckiem, co
może spowodować u dziecka uczucie opuszczenia w sensie psychologicznym;
rodzina rozbita o niskim poziomie moralnym i materialnym jest najczęściej śro-
dowiskiem defektywnym, czego efektem może być porzucenie dziecka;
 dzieci pozamałżeńskie  częstym zjawiskiem jest opuszczenie dziecka przez
matkę, która nie jest w związku małżeńskim i którą trudna sytuacja finansowa
i niezaradność życiowa zmusza do oddania dziecka do placówki opiekuńczo-
-wychowawczej.
Skutki sieroctwa naturalnego czy społecznego niekorzystnie wpływają na rozwój
i życie dziecka. W obu przypadkach mają globalny charakter i obejmują całokształt
warunków kształtowania się osobowości dziecka osieroconego i zaspokajania jego
potrzeb. Jednymi z najpoważniejszych skutków są: zachwianie poczucia bezpie-
czeństwa, przerwanie dotychczasowego naturalnego wchodzenia dziecka w życie
społeczne oraz utrata więzi emocjonalnych, jakie  przez rodziców i innych krew-
nych  łączyły dziecko ze światem dorosłych. Towarzyszy temu poczucie osamot-
nienia i krzywdy  tym dotkliwszej, im bardziej radykalnej zmianie musiały ulec
warunki życia dziecka. Oderwanie dziecka od naturalnej rodziny i towarzyszące
temu przeżycia prowadzą w skrajnych przypadkach do choroby sierocej (Kelm,
2000: 68), a w każdym przypadku do licznych zaburzeń w normalnym dotychczas
zaspokajaniu potrzeb dziecka.
Chorobą sierocą nazywa się zespół zaburzeń i opóz
nień w rozwoju fizycznym, ru-
chowym i psychicznym, spowodowany długotrwałą rozłąką z osobami bliskimi.
Jest ona efektem braku miłości. U dzieci z chorobą sierocą na ogół występują róż-
norakie zaburzenia i deformacje osobowości, które są trudno odwracalne, o ile nie
nastąpi odpowiednie oddziaływanie terapeutyczne. Często uspołecznienie dzieci
dotkniętych tą chorobą jest pozorne. Przy głębszym ich poznaniu okazuje się, że
nie potrafią prawidłowo odbierać i okazywać uczuć, przy jednoczesnym wielkim
pragnieniu ich przeżywania. Choroba sieroca obejmuje trzy fazy:
 fazę protestu  dziecko sprzeciwia się rozstaniu z matką krzykiem i płaczem,
u starszych dzieci protest ten przybiera formę agresji słownej i fizycznej (agresji
na zewnątrz oraz autoagresji);
 fazę rozpaczy  dziecko w dalszym ciągu odczuwa lęk i zagrożenie, a ponie-
waż uznało, że protest nie przyniósł oczekiwanego skutku, zastąpiło go rozpa-
czą; dziecko jest smutne, często płacze, jest mniej ożywione, po jakimś czasie
obojętnieje;
 fazę wyobcowania  jest ona rozpoznawana głównie przez dalsze zobojętnienie
dziecka, które tylko pozornie pogodziło się z losem i przystosowało się; aktyw-
ność dziecka ulega dalszemu zahamowaniu, pojawiają się zachowania stereoty-
powe, a także objawy zahamowania rozwoju umysłowego i emocjonalnego.
Charakterystyczne objawy tej choroby to apatia, trudności w nawiązywaniu kontak-
tu (tzw. pusty wzrok), zwolnione tempo rozwoju fizycznego i umysłowego, obniże-
7
nie lub wzmożenie napięcia mięśniowego, obniżenie odporność na infekcje, niechęć
do jedzenia, płacz, krzyk, protesty,  lepkość uczuciowa czy zachowania stereoty-
powe, tj. kiwanie się, bujanie, kręcenie głową, bezmyślne stukanie zabawkami.
Wszystkie zaburzenia występujące u dziecka osieroconego mają szansę być odwró-
cone. Podstawowym warunkiem jest jak najszybsze umieszczenie dziecka w środo-
wisku rodzinnym, o ile istnieje taka możliwość. Żadna bowiem, choćby najlepsza,
placówka opiekuńczo-wychowawcza nie zastąpi dziecku rodziny.
W oparciu o Konwencję o prawach dziecka ratyfikowaną przez Polskę 30 kwietnia
1991 roku dziecko ma zagwarantowaną ochronę przed wszelkimi formami gwałtu,
zamachu, brutalności fizycznej lub psychicznej, porzucenia lub zaniedbania, złego
traktowania lub wyzysku, w tym wykorzystywania seksualnego (art. 19, pkt 1). Po-
nadto każde dziecko czasowo lub na stałe pozbawione swojego środowiska rodzin-
nego lub to, które we własnym interesie nie może pozostawać w tym środowisku,
ma prawdo do specjalnej ochrony i pomocy ze strony państwa (art. 20, pkt 1) (Sie-
roctwo społeczne  przyczyny, objawy, skutki i sposoby jego zapobiegania w aktu-
alnej rzeczywistości społecznej kraju, 1998: 39).
W związku z powyższym  decyzją sądów rodzinnych  wszystkie dzieci, wobec
których stwierdzi się poważne zaniedbania wychowawcze i opiekuńcze ze strony ro-
dziny, umieszcza się w odpowiednich instytucjach opiekuńczo-wychowawczych.
8
2. Sytuacja dziecka wychowywanego
poza rodziną własną  profil
psychologiczny dziecka osieroconego
Praca z wychowankami  dziećmi opuszczonymi, pochodzącymi z różnych środo-
wisk, mającymi za sobą bolesne doświadczenia  kompensacja doznanych przez nie
krzywd oraz stymulowanie w celu osiągnięcia jak najpełniejszego rozwoju (zarów-
no fizycznego, jak i społecznego) to temat, któremu pracownicy placówek opiekuń-
czo-wychowawczych oraz rodzice zastępczy poświęcają najwięcej uwagi, i zadanie,
w którego realizacji potrzebują najsilniejszego wsparcia. Zgodni są oni co do opinii,
iż najtrudniejszy moment stanowi początek działalności  pierwsze dni, tygodnie,
niekiedy miesiące czy nawet pierwszy rok w nowej roli, nowym domu, wśród ob-
cych osób. Chwile te są trudne zarówno dla opiekunów, jak i podopiecznych. Z jed-
nej strony jest to czas, kiedy pojawia się wiele pytań i wątpliwości dotyczących wła-
snych postaw i umiejętności. Z drugiej  problem stanowią dziecięca nieufność,
nawyki wyniesione z poprzedniego środowiska wychowawczego  innej instytucji
opiekuńczo-wychowawczej bądz
też z domu rodzinnego, w którym nierzadko at-
mosferę i wzajemne relacje charakteryzowała daleko posunięta patologia.
Rozmowy z prowadzącymi łódzkie rodzinne domy dziecka pozwoliły na stworze-
nie profilu psychologicznego wychowanków. Większość dzieci, które trafiły do ro-
dzinnych domów dziecka, doświadczyła przemocy fizycznej lub emocjonalnej. Na
skutek tego są one zamknięte w sobie i wycofane, mają trudności w kontaktach in-
terpersonalnych; często występują u nich zaburzenia zachowania. Brak wsparcia ze
strony rodziny naturalnej, brak poczucia bezpieczeństwa, brak spójności w działa-
niu obojga rodziców, nadmierny rygor, brak szacunku do dziecka i inne trauma-
tyczne przeżycia spowodowały obniżenie ich sprawności emocjonalnej i intelektu-
alnej. Ślady dramatu z dzieciństwa na zawsze wpisały się nie tylko w ich psychikę,
ale odcisnęły piętno również na zdrowiu fizycznym. Wielu spośród wychowan-
ków doświadczyło przemocy fizycznej. Urazy głowy i innych części ciała to nieje-
dyne skutki  regularnego bicia . W kilku przypadkach przemoc doprowadziła do
choroby, niepełnosprawności oraz zaburzeń psychicznych. Niedosłuch, bardzo sil-
ne postępujące niedowidzenie, problemy z oddychaniem, wielokrotnie połamany
nos, ociężałość umysłowa, lękliwość i nieufność to tylko niektóre z symptomów
traumatycznych przeżyć. Inne dzieci były głodzone, wyrzucane z domu, poniżane
i ośmieszane, w bezwzględny sposób zmuszane do posłuszeństwa wobec rodziców
uzależnionych od alkoholu i innych środków psychoaktywnych, niekiedy chorych
psychicznie lub upośledzonych umysłowo. Niewłaściwe relacje z rodzicami bywają
przyczyną zaburzeń wymagających interwencji psychiatrycznej.
Rozwój dzieci, które doświadczyły traumatycznych przeżyć w dzieciństwie, bardzo
często jest opóz
niony lub nieprawidłowy. W stosunku do rówieśników wychowy-
wanych we właściwej rodzinnej atmosferze są nie tylko mniejsze i słabsze fizycz-
nie, ale także znacznie póz
niej zdobywają ważne umiejętności, takie jak mowa,
czytanie, pisanie. Skutkiem maltretowania i zaniedbania nierzadko są uszkodze-
nia centralnego układu nerwowego, upośledzenie umysłowe lub obniżenie funk-
cji poznawczych. Długotrwały stres i lęk powoduje mimowolne moczenie i zanie-
9
czyszczanie się  nawet u nastolatków. Wobec 90% dzieci prowadzący stwierdzają
urazy psychiczne, objawiające się nieufnością, małomównością, strachem przed po-
zostaniem samym w domu, nietolerowaniem mężczyzn (przez dziewczynki), nie-
chęcią wobec obcych osób albo też odwrotnie  nadmierną uległością, nadzieją,
że każda nowa osoba to przyszła mama/przyszły tata (objawy te są szczególnie in-
tensywne na początku pobytu w placówce). Upośledzenie umysłowe, uszkodzenia
ciała, zaburzenia rozwoju fizycznego i psychicznego, zaburzenia natury emocjonal-
1
nej, postawy antyspołeczne, autoagresja, ADHD1, niskie poczucie własnej warto-
Zespół nadpobudliwości
ści, poczucie alienacji, introwersja, silny lęk, niepokój to tylko nieliczne z syndro- psychoruchowej z zaburze-
niem koncentracji uwagi.
mów  bolesnego dzieciństwa wymieniane przez prowadzących.
Obniżone możliwości intelektualne  będące często skutkiem niewłaściwego wy-
chowania  są jedną z przyczyn trudności w nauce oraz opóz
nienia w realizacji
obowiązku szkolnego. (Opóz
nienia w realizacji obowiązku szkolnego wystąpi-
ły wśród jedenastu wychowanków badanych placówek. Dziewięcioro uczęszcza-
ło do szkół specjalnych.) Jak wynika z relacji wychowawców, dzieci trafiające do
rodzinnych domów dziecka często mają problemy z nawiązywaniem relacji inter-
personalnych, są bierne i wycofane lub wręcz przeciwnie  agresywne, nie potra-
fią panować nad emocjami. Mają trudności w dostosowaniu się do norm społecz-
nych i obniżoną samoocenę. Często obserwuje się u nich zaburzenia o charakterze
psychosomatycznym (napięciowe bóle głowy, bóle brzucha itp.). Współpracę z wy-
chowankami utrudnia w wielu przypadkach występująca u nich nadruchliwość
i nadpobudliwość. Zdaniem prowadzących większość wychowanków pochodzi
z rodzin, w których brakowało spójności systemu wychowawczego. Nie znają norm
funkcjonowania społecznego, nie mają rozbudzonego poczucia odpowiedzialności
za własne zachowanie, ich reakcje są często nieadekwatne do występującego bodz
-
ca, nie akceptują systemu wartości i zasad obowiązujących w nowym środowisku.
Doświadczenie porzucenia przez rodziców biologicznych powoduje lęk przed ko-
lejnym odrzuceniem. Dzieci te są nieufne, Bronią się przed bliskością  zarówno
fizyczną, jak i emocjonalną. W ich świadomości istnieje obawa przed kolejnym roz-
czarowaniem i stratą.
10
3. Podstawy prawne sprawowania
opieki nad rodziną i dzieckiem
w Polsce
Regulacje dotyczące sprawowania opieki nad dzieckiem i rodziną prezentowane są
w licznych aktach prawnych. Wyznaczają je:
1. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 roku (DzU z 1997
r. nr 78, poz. 483), dalej: Konstytucja.
2. Konwencja o prawach dziecka z dnia 20 listopada 1989 roku (DzU z 1991 nr 120,
poz. 526).
3. Ustawa z dnia 25 lutego 1964 roku Kodeks rodzinny i opiekuńczy (DzU z 1964
r. nr 9, poz. 59, z póz
n. zm.), dalej: k.r.o.
4. Ustawa z dnia 12 marca 2004 roku o pomocy społecznej (DzU z 2004 r. nr 64,
poz. 593, z póz
n. zm.), dalej: u.p.s.
5. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny (DzU z 1964 r. nr 16, poz.
93, z póz
n. zm.), dalej: k.c.
6. Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnego (DzU z 1964
r. nr 43, poz. 296), dalej: k.p.c.
7. Rozporządzenia ministra właściwego do spraw zabezpieczenia społecznego.
Fundamentem regulacji prawnych dotyczących sprawowania pieczy nad rodziną
i dzieckiem jest zasada pomocniczości wyrażona w preambule do Konstytucji, licz-
nych przepisach konstytucyjnych oraz ustawach zwykłych.
Państwo zobowiązane jest do sprawowania ochrony i opieki nad rodziną, macie-
rzyństwem i rodzicielstwem (Konstytucja, art. 18). Konstytucja zapewnia rodzinie
prawo do autonomii (art. 47), zaś rodzicom  prymat w wychowaniu dzieci (An-
drzejewski, 2001: 3; Konstytucja, art. 48). Zobowiązuje państwo do prowadzenia
polityki prorodzinnej. W myśl art. 71  państwo w swojej polityce społecznej i go-
spodarczej uwzględnia dobro rodziny. Rodziny znajdujące się w trudnej sytuacji
materialnej i społecznej, zwłaszcza wielodzietne i niepełne, mają prawo do szcze-
gólnej pomocy ze strony władz publicznych (art. 71 ust. 1). Konstytucja gwaran-
tuje ochronę praw dziecka. Dzieciom pozbawionym opieki rodzicielskiej daje pra-
wo do opieki i pomocy władz publicznych (art. 72 ust. 1 2).
Do koncepcji państwa pomocniczego odwołuje się również Konwencja o prawach
dziecka stanowiąca, iż  dziecko pozbawione czasowo lub na stałe swego środowiska
rodzinnego lub, gdy ze względu na swoje dobro nie może pozostać w tym środowisku,
będzie miało prawo do specjalnej ochrony i pomocy ze strony państwa (art. 20).
Kodeks rodzinny i opiekuńczy zawiera  przepisy dotyczące sytuacji typowej i po-
żądanej sprawowania przez rodziców władzy nad swym dzieckiem, jak również
regulacje, na podstawie których sąd może ingerować w sprawowanie owej wła-
dzy (Andrzejewski, 2001: 3). Są to normy dotyczące stosunków między rodzicami
i dziećmi (a w szczególności władzy rodzicielskiej) (k.r.o., art. 87 113), form inge-
rencji w jej zakres oraz opieki prawnej (art. 145 177).
O normach szczegółowych regulujących relacje między rodzicami a dziećmi, zasa-
dy pomocy rodzinom niewydolnym wychowawczo, opieki nad dzieckiem opusz-
11
czonym stanowi ustawa o pomocy społecznej wraz z aktami wykonawczymi. Jako
priorytet polityki społecznej wskazuje doprowadzenie do odbudowy relacji rodzi-
ce dzieci, przywrócenie rodzicom odebranej opieki nad dzieckiem, zagwaranto-
wanie dzieciom prawa do życia w rodzinie (Andrzejewski, 2001: 3).
Ustawodawca szczegółowo określa zasady pomocy rodzinie i dziecku, stanowi
o normach usług świadczonych przez władze publiczne oraz funkcjach i działa-
niach placówek opiekuńczo-wychowawczych.
System opieki i pomocy dziecku i rodzinie ma w naszym kraju charakter zdecentra-
lizowany, lokalny, samorządowy. Opieka zastępcza stanowi zadanie władz samorzą-
dowych. Jako zadanie administracji rządowej w zakresie pomocy i opieki rodzinie
i dziecku wskazuje się  tworzenie ram prawnych oraz nadzór pedagogiczny nad reali-
zacją standardów opieki i wychowania w placówkach opiekuńczo-wychowawczych
i jakością pracy ośrodków adopcyjno-opiekuńczych (Andrzejewski, 2001: 5).
Pomoc, której adresatem jest rodzina, stanowi przedmiot działań przygotowanych
do ich wypełniania specjalistów, placówek opiekuńczo-wychowawczych oraz in-
nych podmiotów (u.p.s., art. 70 ust. 2). Sprowadza się ona do następujących form
wymienianych przez ustawodawcę (u.p.s., art. 70 ust. 1):
1) poradnictwo rodzinne;
2) terapia rodzinna rozumiana jako działania psychologiczne, pedagogiczne i socjolo-
giczne, mające na celu przywrócenie rodzinie zdolności do wypełniania jej zadań;
3) praca socjalna;
4) zapewnienie dzieciom opieki i wychowania poza rodziną.
Udzielając wsparcia, poszczególne organy zobowiązane są do respektowania zasa-
dy podmiotowości i autonomii dziecka i rodziny, a także praw najmłodszych. Usta-
wodawca wymienia prawo dziecka do (u.p.s., art. 70 ust. 3):
1) wychowania w rodzinie, a w przypadku wychowywania dziecka poza rodzi-
ną do zapewnienia mu w miarę możliwości zgodnie z jego potrzebami opieki
i wychowania w rodzinnych formach opieki zastępczej;
2) zapewnienia stabilnego środowiska wychowawczego;
3) utrzymywania osobistych kontaktów z rodziną;
4) powrotu do rodziny naturalnej;
5) traktowania w sposób sprzyjający poczuciu godności i wartości osobowej;
6) ochrony przed arbitralną lub bezprawną ingerencją w życie prywatne dziecka;
7) praktyk relig3
nych zgodnych z wolą rodziców i potrzebami dziecka;
8) kształcenia, rozwoju uzdolnień, zainteresowań i indywidualności oraz zabawy
i wypoczynku;
9) pomocy w przygotowaniu do samodzielnego życia w przypadku wychowywa-
nia poza rodziną naturalną;
10) dostępu do informacji;
11) wyrażania opinii w sprawach, które go dotyczą;
12) ochrony przed poniżającym traktowaniem i karaniem.
Rolę instytucji wspierających funkcje rodziny pełnią placówki opiekuńczo-wycho-
wawcze typu dziennego. Wyróżniamy dwa typy tych placówek (u.p.s., art. 71 ust. 1):
1) opiekuńcze  prowadzone w formie kół zainteresowań, świetlic, klubów,
ognisk wychowawczych, pomagające dzieciom w pokonywaniu trudności szkol-
nych i organizowaniu czasu wolnego;
2) specjalistyczne  w których realizowany jest program psychokorekcyjny lub
psychoprofilaktyczny (w tym terapia pedagogiczna, psychologiczna, rehabilita-
cja, resocjalizacja).
Dziecku pozbawionemu całkowicie lub częściowo opieki rodzicielskiej zapewnia
się opiekę i wychowanie w:
12
1) rodzinie zastępczej:
 spokrewnionej z dzieckiem,
 niespokrewnionej z dzieckiem,
 zawodowej niespokrewnionej z dzieckiem:
" wielodzietnej,
" specjalistycznej,
" o charakterze pogotowia opiekuńczego;
2) placówce opiekuńczo-wychowawczej typu:
 interwencyjnego,
 rodzinnego,
 socjalizacyjnego.
Stosunki prawne między rodzicami a dziećmi
Kodeks rodzinny i opiekuńczy nie podaje definicji władzy rodzicielskiej. Zosta-
ła ona określona w doktrynie jako zespół praw i obowiązków rodziców w stosun-
ku do osoby i majątku dziecka oraz jako kompleks praw i obowiązków rodziców
względem małoletniego dziecka, mający na celu zapewnienie mu należytej pieczy
oraz przestrzegania jego interesów (http://www.rpo.gov.pl/index.php?md=1018&s=1).
Jak podkreśla Marek Andrzejewski, władza rodzicielska nie ogranicza się jedy-
nie do relacji między rodzicami a dziećmi, lecz  wyznacza wielostronny stosunek
prawny łączący rodziców z:
 dzieckiem  stosunek o charakterze rodzinnoprawnym;
 osobami trzecimi  stosunek o charakterze cywilnoprawnym;
 państwem  stosunek o charakterze administracyjnoprawnym (Andrzejewski,
1999: 55).
Zgodnie z powyższym władza rodzicielska posiada charakter wielostronnego pro-
cesu zachodzącego między rodzicami, dziećmi, państwem i osobami trzecimi.
Nadrzędnym celem sprawowania jej jest zapewnienie dziecku ochrony jego praw
oraz możliwie jak najlepszych warunków do harmon3
nego rozwoju (Andrzejew-
ski, 1999: 56).
W myśl art. 93 ż 1 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego władza rodzicielska przy-
sługuje obojgu rodzicom. Istnienie tej władzy jest niezależne od tego, czy rodzice
pozostają w związku małżeńskim. Zakres jej jest dla obojga rodziców jednakowy.
Każdemu z nich przysługuje pełnia władzy rodzicielskiej. Zgodnie z art. 97 ż 2
k.r.o. o istotnych sprawach rodzice winni decydować wspólnie. Jeżeli natomiast po-
rozumienie to nie jest możliwe, rozstrzyga sąd opiekuńczy.
W sytuacji, gdy władza rodzicielska nie przysługuje żadnemu z rodziców bądz
ro-
dzice są nieznani, sąd opiekuńczy ustanawia opiekę (k.r.o., art. 94 ż 3).
Art. 95 ż 1 k.r.o. stanowi o treści władzy rodzicielskiej. Składają się na nią (Andrze-
jewski, 1999: 57 58):
1) piecza nad osobą dziecka;
2) piecza nad majątkiem dziecka;
3) reprezentacja ustawowa dziecka.
Przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (http://e-prawnik.pl/prawo/data.php/
dHlwZT00MTAwJmlkPTcwNzgmdj0xMjMw) normujące stosunki prawne między ro-
dzicami a dziećmi realizują zasadę równych praw i obowiązków obojga rodziców
i starają się sprzyjać wytwarzaniu ścisłej więzi między rodzicami a dziećmi. Dobro
dziecka stanowi podstawowe kryterium rozstrzygnięć spraw sądowych. Podstawowy
trzon unormowania w zakresie stosunków prawnych między rodzicami a dziećmi sta-
nowią przepisy o władzy rodzicielskiej (k.r.o., art. 92 113) (Kowalski, 1984: 223).
Władza rodzicielska to kompleks wzajemnie z sobą sprzężonych praw i obowiąz-
ków rodziców w stosunku do osoby i majątku dziecka. y
ródło władzy rodziciel-
13
skiej tkwi w tym, że dziecko  zwłaszcza w pierwszym okresie swojego rozwoju
 wymaga pomocy i ochrony ze strony osób dorosłych. Do okazywania tej pomo-
cy dziecku zobowiązani są przede wszystkim rodzice.
Piecza nad osobą dziecka to roztaczanie stałej troski o zapewnienie dziecku odpo-
wiednich warunków egzystencji (wyżywienia, ubrania, właściwej atmosfery współ-
życia itp.), bezpieczeństwa oraz prawidłowego rozwoju. Elementem pieczy nad
dzieckiem są obowiązek i prawo jego wychowania.
Przedstawicielstwo (reprezentacja) dziecka oznacza, że każdy z rodziców jest przedsta-
wicielem ustawowym dziecka pozostającego pod jego władzą rodzicielską. Mało-
letni może składać oświadczenia woli ze skutkiem prawnym, jednak do dokonania
czynności prawnej powodującej zaciągnięcie zobowiązania lub rozporządzenie pra-
wem potrzebna jest zgoda jednego z rodziców jako przedstawiciela ustawowego.
Zarząd majątkiem dziecka nie obejmuje zarobków dziecka ani przedmiotów danych
mu do swobodnego użytku, jak również przedmiotów majątkowych uzyskanych
przez dziecko na podstawie umowy darowizny lub rozporządzenia testamentowego,
jeżeli darczyńca lub testator zastrzegł, że nie będą one zarządzane przez rodziców.
Władza rodzicielska rodziców powstaje z chwilą urodzenia się dziecka, a ustaje
z chwilą osiągnięcia przez nie pełnoletniości. Przesłanką warunkującą przysługi-
wanie władzy rodzicielskiej jest pełna zdolność rodzica do czynności prawnych
(k.c., art. 10, 13 i 16). Głównym zadaniem władzy rodzicielskiej jest należyte wy-
chowywanie dzieci. Troska o dobro dziecka stanowi podstawowy motyw przepi-
sów o władzy rodzicielskiej. Sąd opiekuńczy ze względu na dobro dziecka może
ingerować w sprawowanie władzy rodzicielskiej przez wydanie odpowiednich za-
rządzeń w celu zapobieżenia zagrożeniu dziecka. Na skutek decyzji sądu władza ro-
dzicielska może zostać zawieszona lub odebrana.
Dziecko pozostaje pod władzą rodzicielską aż do momentu osiągnięcia pełnolet-
niości. Wówczas wygasa ona z mocy prawa (k.r.o., art. 92). Badacze prawa (An-
drzejewski, 1999: 57; http://www.rpo.gov.pl/index.php?md=1018&s=1) wymieniają
również inne okoliczności, w których mamy do czynienia z ustaniem władzy ro-
dzicielskiej. Zaliczyć do nich należy:
 śmierć rodziców,
 pozbawienie władzy rodzicielskiej,
 zaprzeczenie ojcostwa lub macierzyństwa,
 unieważnienie uznania dziecka,
 brak pełnej zdolności do czynności prawnych (z powodu niepełnoletniości lub
ubezwłasnowolnienia),
 orzeczenie przysposobienia (wygasa wówczas władza rodziców naturalnych lub
dotychczasowych opiekunów prawnych, a powstaje władza rodzicielska rodzi-
ców przysposabiających),
 rozwiązanie przysposobienia (wygasa władza rodzicielska przysposabiających).
Zgodnie z art. 95 ż 3 k.r.o. władza rodzicielska powinna być wykonywana z posza-
nowaniem dobra dziecka i interesu społecznego. Dobro dziecka uzasadnia wnio-
sek, że władza rodzicielska powinna być sprawowana z zachowaniem maksymal-
nego stopnia staranności. Przepis ten uzupełnia norma:  Rodzice mają prawo do
wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno
uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania
oraz jego przekonania (Konstytucja, art. 48).
Sąd opiekuńczy ma możliwość ingerencji w sprawowanie władzy rodzicielskiej po-
przez stosowanie odpowiednich środków służących zapobieganiu zagrożenia dobra
dziecka. Przepisy k.r.o. precyzują wypadki wymagające ingerencji sądu opiekuńcze-
14
go w sprawowanie władzy rodzicielskiej (tj. przesłanki jej ograniczenia, zawiesze-
nia oraz pozbawienia).
Istnieją trzy rodzaje środków podejmowanych przez sąd opiekuńczy (http://www.
rpo.gov.pl/index.php?md=1018&s=1):
 zarządzenia sądu opiekuńczego, gdy dobro dziecka jest zagrożone;
 zawieszenie władzy rodzicielskiej, jeżeli wskutek przem3
ającej przeszkody ro-
dzice nie mogą jej wykonywać;
 pozbawienie władzy rodzicielskiej, gdy dobra dziecka nie da się zabezpieczyć
z wykorzystaniem innych środków.
K.r.o. wymienia sposoby ingerowania w sferę władzy rodzicielskiej poprzez jej ogra-
niczenie  począwszy od zarządzeń dyscyplinujących rodziców, poprzez ustanowie-
nie stałej kontroli nad sposobem sprawowania przez nich władzy nad dzieckiem (np.
ustanowienie kurateli), po zarządzenie umieszczenia dziecka poza rodziną (w rodzi-
nie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wychowawczej) (Andrzejewski, 1999: 60).
W sytuacji, gdy dobro dziecka jest zagrożone, sąd opiekuńczy wydaje odpowiednią
decyzję  zgodnie z art. 109 ż 1 k.r.o. W myśl art. 109 ż 2 sąd opiekuńczy może:
1) zobowiązać rodziców oraz małoletniego do określonego postępowania z jedno-
czesnym wskazaniem sposobu kontroli wykonania wydanych zarządzeń;
2) określić, jakie czynności nie mogą być przez rodziców dokonywane bez zezwole-
nia sądu, albo poddać rodziców innym ograniczeniom, jakim podlega opiekun;
3) poddać wykonywanie władzy rodzicielskiej stałemu nadzorowi kuratora sądo-
wego,
4) skierować małoletniego do organizacji lub instytucji powołanej do przygotowania
zawodowego albo do innej placówki sprawującej częściową pieczę nad dziećmi;
5) zarządzić umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej albo w placówce
opiekuńczo-wychowawczej.
Skierowanie dziecka pozbawionego częściowo lub całkowicie opieki rodzicielskiej
do placówki opiekuńczo-wychowawczej na pobyt całodobowy następuje dopiero
po wyczerpaniu możliwości pomocy w rodzinie naturalnej lub rodzinie zastępczej
i powinno mieć charakter przejściowy  do czasu powrotu dziecka do rodziny na-
turalnej lub umieszczenia w rodzinie zastępczej (należy podejmować wszelkie sta-
rania mające na celu powrót dziecka do rodziny naturalnej lub umieszczenie w ro-
dzinie zastępczej) (u.p.s., art. 80 ust. 6 7).
Art. 109 ż 4 k.r.o. obliguje sąd i instytucje pomocy społecznej do współpracy i po-
mocy rodzinie w przypadku umieszczenia dziecka w rodzinie zastępczej lub pla-
cówce opiekuńczo-wychowawczej. Sąd opiekuńczy zawiadamia powiatowe cen-
trum pomocy rodzinie udzielające rodzinie małoletniego odpowiedniej pomocy
oraz współpracujące z kuratorem sądowym. Powiatowe centrum pomocy rodzinie
składa sądowi opiekuńczemu sprawozdania dotyczące sytuacji rodziny oraz udzie-
lanej pomocy. Sąd opiekuńczy, na podstawie analizy okoliczności uzasadniających
umieszczenie małoletniego w rodzinie zastępczej lub placówce opiekuńczo-wycho-
wawczej, rozważa również ustanowienie nadzoru kuratora sądowego nad sposo-
bem wykonywania władzy rodzicielskiej nad małoletnim.
Ściśle związany z tym przepisem art. 5791 Kodeksu postępowania cywilnego sta-
nowi, że sąd opiekuńczy okresowo, nie rzadziej niż raz na sześć miesięcy, dokonuje
oceny sytuacji dziecka umieszczonego w placówce opiekuńczo-wychowawczej. Je-
żeli wymaga tego dobro dziecka, sąd wszczyna postępowanie o pozbawienie wła-
dzy rodzicielskiej rodziców małoletniego.
Obowiązek i prawo wykonywania bieżącej pieczy nad osobą małoletniego umiesz-
czonego w rodzinie zastępczej albo w placówce opiekuńczo-wychowawczej, je-
go wychowania oraz reprezentowania w dochodzeniu świadczeń przeznaczonych
15
na zaspokojenie potrzeb jego utrzymania  jeśli sąd opiekuńczy nie postanowi
inaczej  należą do rodziny zastępczej albo placówki opiekuńczo-wychowawczej.
Inne obowiązki i prawa wynikające z władzy rodzicielskiej należą do rodziców ma-
łoletniego (k.r.o., art. 1121).
Jeżeli wskutek przem3
ającej przeszkody rodzice nie mogą wykonywać władzy ro-
dzicielskiej, którą dotychczas sprawowali należycie, sąd opiekuńczy może dla do-
bra dziecka oraz interesu społecznego zawiesić władzę rodzicielską i ustanowić dla
dziecka opiekę (k.r.o., art. 110 ż 1). Przem3
ającą przeszkodą w wykonywaniu wła-
dzy rodzicielskiej jest taka obiektywna przeszkoda, która  zgodnie z doświad-
czeniem życiowym i okolicznościami sprawy  powinna kiedyś ustać. Przywróce-
nie władzy rodzicielskiej po ustaniu przyczyny następuje po uchyleniu zawieszenia
przez sąd opiekuńczy.
Pozbawienie władzy rodzicielskiej następuje w sytuacji, w której dobra dziecka nie
można zabezpieczyć z wykorzystaniem innych środków. Ma zastosowanie w sto-
sunku do obojga rodziców bądz
jednego z nich. Pozbawienie władzy rodzicielskiej
następuje wówczas, gdy:
 wystąpiła trwała przeszkoda uniemożliwiająca należyte sprawowanie władzy
rodzicielskiej (np. nieuleczalna choroba psychiczna),
 rodzice nadużywają swojej władzy (wchodzą w relacje, które zagrażają fizycz-
nemu lub duchowemu zdrowiu dziecka, zmuszają je do pracy nieodpowiadają-
cej uzdolnieniom bądz
rozwojowi fizycznemu czy zdrowiu, skłaniają dziecko do
popełniania przestępstwa, prowadzenia niemoralnego trybu życia lub w jakikol-
wiek inny sposób wywierają ujemny wpływ na dziecko),
 w sposób rażący zaniedbują swoje obowiązki, naruszając przez to dobro dziecka.
W sytuacjach, w których wymaga tego dobro dziecka, sąd opiekuńczy ma obowią-
zek wydania rodzicom pozbawionym władzy rodzicielskiej zakazu osobistej stycz-
ności z dzieckiem (k.r.o., art. 113), w tym także prowadzenia korespondencji, roz-
mów telefonicznych itp.
Przywrócenie władzy rodzicielskiej ma miejsce wówczas, gdy ustaną trwałe przeszko-
dy w jej wykonywaniu albo sąd opiekuńczy uzna, że nie istnieje już obawa naduży-
cia tej władzy lub rażącego zaniedbywania obowiązków przez rodziców. O ile jed-
nak uchylenie zawieszenia władzy rodzicielskiej jest obligatoryjne, gdy ustaną jego
przyczyny, to przywrócenie władzy rodzicielskiej zależy od uznania sądu.
Nad osobami małoletnimi, które nie pozostają pod władzą rodzicielską, sąd usta-
nawia opiekę. Opieka w tym znaczeniu uznawana jest za instytucję prawną mającą
na celu zapewnienie pieczy i reprezentacji dzieciom (k.r.o., art. 94 ż 3). Sąd opie-
kuńczy ustanawia opiekę dla małoletnich:
 których rodzice nie są znani,
 którzy są pełnymi sierotami,
 których oboje rodzice zostali pozbawieni władzy rodzicielskiej lub została im
ona ograniczona,
 w przypadku całkowitego lub częściowego ubezwłasnowolnienia obojga rodzi-
ców lub jednego z nich, jeżeli drugiemu rodzicowi nie przysługuje władza rodzi-
cielska lub została ona zawieszona,
 których oboje rodzice są małoletni lub małoletni jest jeden rodzic, a drugiemu
z nich nie przysługuje władza rodzicielska.
Opiekę sprawuje opiekun, czyli osoba, która spełnia wymagania przewidziane
przez ustawę, a mianowicie:
 posiada pełną zdolność do czynności prawnych i przysługują jej prawa rodziciel-
skie i opiekuńcze oraz prawa publiczne,
 posiada rękojmię należytego wywiązywania się z obowiązków opiekuna.
16
Jeżeli opiekunem nie ustanowiono osoby wskazanej przez rodziców (np. w testa-
mencie), należy powołać opiekuna spośród krewnych lub innych osób bliskich ma-
łoletniemu lub jego rodzicom. W przypadku, gdy w ten sposób nie będzie możliwe
powołanie opiekuna, sąd opiekuńczy zwraca się do gminy albo organizacji społecz-
nej, do której należy piecza nad małoletnim, o wskazanie osoby, której opieka mo-
głaby zostać powierzona. Jeśli małoletni przebywa w rodzinie zastępczej, sąd po-
wierza opiekę rodzicom zastępczym.
Opieka nad małoletnim ustaje z chwilą osiągnięcia przez niego pełnoletniości lub
z chwilą przywrócenia choćby jednemu z rodziców władzy rodzicielskiej.
Do instytucji opieki często porównuje się kuratelę. U podstaw powołania kurate-
li tkwi założenie podobne do znajdującego się u z
ródeł utworzenia instytucji opie-
ki, a mianowicie ochrona praw oraz interesów osób, które tej ochrony potrzebują.
Różnice są jednak istotne. Opieka może zostać ustanowiona tylko w odniesieniu
do bardzo wąskiego kręgu osób (małoletni niepozostający pod władzą rodziciel-
ską oraz osoby całkowicie ubezwłasnowolnione). Stosunek prawny ma wówczas
charakter trwały. W przypadku kurateli, która dotyczy głównie majątku, stosunek
prawny jest krótkotrwały. Niekiedy kuratela może pełnić funkcje zbliżone do opie-
ki, w przeważającej zaś większości przypadków ustanawia się ją w związku z po-
wstaniem konkretnej potrzeby ochrony czyichś praw oraz interesów w ściśle okre-
ślonych okolicznościach. Najczęściej kuratora powołuje się dla:
 osoby ułomnej (k.r.o., art. 183),
 ochrony praw osoby, która z powodu nieobecności nie może prowadzić swoich
spraw, a nie posiada pełnomocnika (k.r.o., art. 184),
 osoby niemającej zdolności procesowej, która nie ma przedstawiciela ustawowe-
go lub organu powołanego do jej reprezentowania.
Kuratora dla osoby małoletniej ustanawia sąd w sytuacji, w której żadne z rodzi-
ców sprawujących władzę rodzicielską nie może reprezentować dziecka przy czyn-
nościach prawnych przed sądem lub innym organem państwowym (k.r.o., art. 99).
Kurator pełni wówczas funkcję doraz
ną. Sąd opiekuńczy może też ustanowić ku-
ratora dla ochrony osoby lub majątku małoletniego, aż do czasu przejęcia nad nim
opieki przez opiekuna.
Omawiając stosunki prawne między rodzicami a dziećmi, należy poruszyć rów-
nież kwestię obowiązku alimentacyjnego. Obowiązek ten istnieje między małżonka-
mi, krewnymi w linii prostej, a w linii bocznej  między rodzeństwem.
Obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka powstaje z chwilą jego uro-
dzenia i wygasa wówczas, gdy dziecko zostaje należycie przygotowane do pracy
zawodowej  adekwatnie do jego uzdolnień i zamiłowań. Obowiązek ten trwa
odpowiednio do okoliczności faktycznych, co najmniej do czasu zadośćuczynie-
nia przez dziecko obowiązkowi szkolnemu. Rodzice zobowiązani są do świadczeń
alimentacyjnych względem dziecka, które nie jest jeszcze w stanie utrzymać się sa-
modzielnie, chyba że dochody z majątku dziecka wystarczają na pokrycie kosztów
jego utrzymania i wychowania. Również dochody uzyskiwane przez dziecko z in-
nych z
ródeł (np. praca zarobkowa) ograniczają zakres obowiązku alimentacyjnego
rodziców, a w sporadycznych przypadkach mogą nawet ten obowiązek wykluczyć.
Obowiązek alimentacyjny pojawia się również w przypadku rozwodu. Prawo pol-
skie stoi na stanowisku trwałości związku małżeńskiego w imię ochrony interesów
małżonków i założonej przez nich rodziny, a zwłaszcza w imię dobra małoletnich
dzieci. To założenie znalazło się u podstaw normujących rozwód przepisów Ko-
deksu rodzinnego i opiekuńczego. Orzeczenie rozwodu może nie zaistnieć, jeśli
na jego skutek miałoby ucierpieć dobro wspólnych małoletnich dzieci małżonków
(k.r.o., art. 56 ż 2). W przypadku, gdy sąd orzeknie rozwód, uznając, że nie wpły-
17
nie on ujemnie na los dziecka, pozostaje do rozstrzygnięcia kwestia władzy rodzi-
cielskiej nad małoletnim dzieckiem oraz alimentacji.
W przypadku sytuacji rozwodowej sąd może powierzyć wykonywanie władzy ro-
dzicielskiej obojgu rozwiedzionym małżonkom bądz
jednemu z rodziców, ograni-
czając władzę rodzicielską drugiego rodzica, może również pozbawić władzy ro-
dzicielskiej jednego lub oboje rodziców bądz
zawiesić tę władzę w stosunku do
jednego lub obojga rodziców. Przyznając władzę rodzicielską jednemu z rodziców,
sąd bierze pod uwagę wiek dziecka, jak również to, który z rodziców będzie w sta-
nie lepiej zatroszczyć się o rozwój fizyczny i umysłowy, kształtować jego charakter,
przygotować do pracy zawodowej oraz do współżycia w społeczeństwie.
Rozstrzygnięcie w przedmiocie alimentacji polega na tym, iż każdy z rodziców ma
obowiązek przyczyniania się do zaspokajania potrzeb niemogącego utrzymać się
samodzielnie dziecka w stopniu, jaki odpowiada możliwościom zarobkowym i ma-
jątkowym danego rodzica. Obowiązek ten jest niezależny od sprawowania lub nie-
sprawowania władzy rodzicielskiej. Na jego zakres nie ma również wpływu wina
w spowodowaniu rozkładu pożycia małżonków. Jeżeli rozwodzący się małżonko-
wie mają więcej niż jedno dziecko, sąd ustala zakres obowiązków alimentacyjnych
rodziców w stosunku do każdego dziecka indywidualnie. Najczęściej rodzic, z któ-
rym dziecko nie mieszka, zobligowany jest do wypłaty renty alimentacyjnej, a ro-
dzic, pod którego opieką przebywa dziecko, zobowiązuje się do świadczeń alimen-
tacyjnych w naturze oraz do osobistych starań o należyte wychowanie dziecka.
Art. 48 ust. 2 Konstytucji chroni prawa rodziców i precyzuje wymogi, jakie muszą
być spełnione, aby możliwa była ingerencja w autonomię rodziny:  Ograniczenie
i pozbawienie praw rodzicielskich może nastąpić tylko w przypadkach określonych
w ustawie i tylko na podstawie prawomocnego orzeczenia sądu . Z drugiej strony
konstytucyjnie zagwarantowane są w takim postępowaniu również prawa dziecka:
 W toku ustalania praw dziecka organy władzy publicznej oraz osoby odpowie-
dzialne za dziecko są obowiązane do wysłuchania i w miarę możliwości uwzględ-
nienia zdania dziecka (Konstytucja, art. 72 ust. 3).
Zgodnie z art. 3 Konwencji o prawach dziecka sprawą nadrzędną wszelkich dzia-
łań dotyczących dzieci, podejmowanych przez instytucje opieki społecznej, sądy,
władze administracyjne lub ciała ustawodawcze, powinno być najlepsze zabezpie-
czenie interesów dziecka.
Państwa-Strony zobowiązane są do podejmowania wszelkich kroków ustawo-
dawczych oraz administracyjnych na rzecz zapewnienia dziecku ochrony i opieki
w stopniu niezbędnym dla jego dobra. Niedopuszczalne jest przy tym pominięcie
praw i obowiązków rodziców, opiekunów prawnych lub innych osób odpowie-
dzialnych za dziecko (art. 3 ust. 2). Państwa-Strony podejmują zadanie sprawo-
wania nadzoru nad wypełnianiem przez instytucje, służby oraz inne jednostki od-
powiedzialne za opiekę i ochronę dzieci ustanowionych norm  w szczególności
w zakresie bezpieczeństwa, zdrowia oraz właściwego doboru kadr (art. 3 ust. 3).
Powyższe wnioski znajdują odzwierciedlenie również w zapisach Deklaracji praw
dziecka uchwalonej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 20 listopada 1959
roku. Deklaracja została proklamowana w celu zapewnienia najmłodszym szczęśli-
wego dzieciństwa oraz korzystania z przysługujących im praw i swobód wymienio-
nych w licznych aktach prawnych. Jak wynika ze wstępu do Deklaracji,  dziecko
z powodu niedojrzałości fizycznej i umysłowej wymaga szczególnej opieki i troski,
a także odpowiedniej opieki prawnej [& ] . Dlatego też  [& ] ludzkość powinna dać
dziecku to, co ma najlepszego [& ] .
W związku z powyższym  Zgromadzenie Ogólne apeluje do rodziców i indywidu-
alnie do mężczyzn i kobiet, jak również do stowarzyszeń, władz lokalnych i rządów
18
krajów, aby uznały te prawa i starały się zapewnić poszanowanie praw za pomocą
środków ustawodawczych i innych [& ] wprowadzających w życie zasady wymie-
nione w Deklaracji Praw Dziecka.
Z obowiązkiem ochrony praw dziecka ściśle wiąże się pojęcie władzy rodziciel-
skiej. Art. 72 ust. 1 Konstytucji stanowiący, iż  Rzeczpospolita Polska zapewnia
ochronę praw dziecka , w związku z czym  każdy ma prawo żądać od organów
władzy publicznej ochrony dziecka przed przemocą, okrucieństwem, wyzyskiem
i demoralizacją , znajduje swoje doprecyzowanie w art. 572 k.p.c., który umożli-
wia zainicjowanie postępowania w przedmiocie władzy rodzicielskiej w przypadku
zagrożenia dobra dziecka:
 każdy, komu znane jest zdarzenie uzasadniające wszczęcie postępowania z urzę-
du, zobowiązany jest zawiadomić o tym sąd opiekuńczy;
 obowiązek zawiadomienia sądu opiekuńczego w sytuacji, o której mowa powy-
żej, ciąży przede wszystkim na urzędach stanu cywilnego, sądach, prokuratu-
rach, notariuszach, komornikach, organach samorządu i administracji rządowej,
organach Policji, placówkach oświatowych, opiekunach społecznych oraz orga-
nizacjach i zakładach zajmujących się opieką nad dziećmi lub osobami psychicz-
nie chorymi.
W świetle powyższych analiz oraz faktu, iż rodzina stanowi podstawową jednost-
kę struktury społecznej, dbałość o dobro dziecka i rodziny określić można jako
priorytetowe zadanie polityki społecznej oraz podstawowy obowiązek obywatel-
ski. Zdaniem Albina Kelma  Opieka jako dziedzina życia społecznego [& ] ma swo-
je obiektywne uwarunkowanie tak w życiu pojedynczych ludzi, jak też całego spo-
łeczeństwa (Kelm, 1992).
19
4. System pomocy społecznej
w służbie dziecku i rodzinie
Pojęcie pomocy społecznej
Pojęcia pomoc społeczna oraz praca socjalna nie zostały precyzyjnie zdefiniowane.
O ich wieloznaczności decyduje fakt, iż stanowią one zarówno nazwy specyficz-
nych, ze względu na obierane cele i stosowane metody, działalności, jak i używane
są dla nazywania określonych profesji (Szatur-Jaworska, 1995: 108).
W myśl obowiązujących postanowień prawa praca socjalna oznacza działalność za-
wodową mającą na celu pomoc osobom i rodzinom we wzmacnianiu lub odzy-
skiwaniu zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie poprzez pełnienie od-
powiednich ról społecznych oraz tworzenie warunków sprzyjających temu celowi
(u.p.s., art. 6 ust. 12).
Celem pomocy społecznej jest udzielanie wsparcia osobom i rodzinom w zaspoka-
janiu niezbędnych potrzeb oraz umożliwienie im życia w warunkach odpowiada-
jących godności człowieka. Poprzez działania mające na celu życiowe usamodziel-
nienie oraz integrację osób i rodzin ze środowiskiem zapobiega się powstawaniu
trudności życiowych, z którymi nie będą w stanie poradzić sobie samodzielnie
(u.p.s., art. 2 ust. 1, art. 3).
Stosownie do przepisów obowiązującego prawa pomocy społecznej udziela się oso-
bom i rodzinom m.in. z powodu (u.p.s., art. 7):
 ubóstwa,
 sieroctwa,
 bezdomności,
 bezrobocia,
 przemocy rodzinie,
 potrzeby ochrony macierzyństwa lub wielodzietności,
 bezradności w sprawach opiekuńczo-wychowawczych i prowadzenia gospodar-
stwa domowego, zwłaszcza w rodzinach niepełnych lub wielodzietnych,
 braku umiejętności w przystosowaniu do życia młodzieży opuszczającej placów-
ki opiekuńczo-wychowawcze,
 alkoholizmu i narkomanii,
 zdarzenia losowego i sytuacji kryzysowej.
Pomoc społeczna organizowana jest przez organy administracji rządowej i samo-
rządowej współpracujące z organizacjami społecznymi i pozarządowymi, Kościo-
łem katolickim i innymi kościołami, związkami wyznaniowymi oraz osobami fi-
zycznymi i prawnymi (u.p.s., art. 2 ust. 2).
Działalność instytucji lokalnych wspierających rodziny, dzieci oraz poszczególne formy
opieki zastępczej
W 1999 roku w ramach reformy samorządowej w Polsce przebudowano system po-
mocy dziecku i rodzinie. Część zadań realizowanych do tej pory przez admini-
strację rządową przejął samorząd powiatowy. Równocześnie do systemu pomo-
cy społecznej włączono część należących wcześniej do resortu edukacji placówek
opiekuńczo-wychowawczych, w tym domy dziecka (określane obecnie jako pla-
cówki socjalizacyjne) oraz rodziny zastępcze. Zadanie realizacji pomocy dziecku
20
i rodzinie powierzono nowo utworzonej strukturze  powiatowemu centrum po-
mocy rodzinie. W wyniku dokonanych zmian samorząd powiatowy przejął rolę
koordynatora systemu pomocy dziecku i rodzinie (Racław-Markowska, Rymsza,
2005). Do jego kompetencji należą zadania kształtowania i realizacji lokalnej po-
lityki społecznej poprzez diagnozowanie potrzeb oraz opracowywanie lokalnych
strategii rozwiązywania problemów społecznych.
Reforma systemu pomocy społecznej ma służyć zwiększeniu efektywności realiza-
cji zadań z zakresu pomocy społecznej, a tym samym pełniejszej, adekwatnej do
faktycznych potrzeb pomoc dziecku i rodzinie.
Główne kierunki przemian to (Racław-Markowska, Rymsza, 2005):
 decentralizacja,
 rozwój rodzinnych form wsparcia,
 nacisk na działania profilaktyczne.
Dążenia te są zgodne z międzynarodowymi standardami  prawa i dobrej praktyki
oraz dominującym nurtem zmian w krajach Unii Europejskiej (Racław-Markow-
ska, Rymsza, 2005).
Mariola Racław-Markowska i Marek Rymsza w analizie Zreformowany system po-
mocy dziecku i rodzinie w Polsce dokonanej w lipcu 2005 r. wymieniają wady funk-
cjonującego w Polsce systemu (Racław-Markowska, Rymsza, 2005):
 niewystarczająca koordynacja działań różnych instytucji na poziomie lokalnym;
 zbyt mało uwagi poświęca się pracy socjalnej z rodzinami naturalnymi dzieci umiesz-
czonych w rodzinach zastępczych i placówkach opiekuńczo-wychowawczych;
 mała liczba niespokrewnionych rodzin zastępczych, a przede wszystkim ro-
dzin zastępczych pełniących funkcję pogotowia opiekuńczego oraz zdolnych do
udzielenia wsparcia dzieciom o specjalnych potrzebach;
 nieuwzględnianie priorytetów reformy przez praktykę orzekania o umieszcze-
niu dzieci poza domem, skutkiem czego jest niewystarczająca współpraca ze śro-
dowiskiem sędziowskim w pracach nad projektem systemu;
 brak programów profilaktycznych oraz poradnictwa rodzinnego w wielu powiatach;
 niedostateczny rozwój usług opiekuńczo-wychowawczych (m.in. przedszkoli);
 brak wsparcia dla rodzin problemowych;
 zbyt póz
ne udzielanie pomocy dzieciom (najczęściej w postaci interwencji w sy-
tuacji kryzysowej);
 niedostateczny poziom wykształcenia specjalistów pracujących z dzieckiem rodziną;
 niedostateczna współpraca między służbami, między gminą a powiatem, a tak-
że między sądem rodzinnym a pracownikami socjalnymi;
 ograniczenie kontaktów pracowników socjalnych z organizacjami społecznymi;
 brak właściwej koordynacji przedsięwzięć różnych podmiotów w środowisku
lokalnym.
Lista wad jest długa. Skutkiem jest wciąż zbyt mała wydolność systemu pomo-
cy społecznej. Brak właściwej pracy z dzieckiem i rodziną, odpowiedzi na bieżą-
ce problemy powoduje narastanie potrzeb opiekuńczych w środowisku lokalnym,
utrudniony i opóz
niony powrót dzieci do rodziny naturalnej, a także tworzy prze-
szkody w procesie przekształcania placówek opiekuńczo-wychowawczych w przy-
jazne dziecku formy opieki rodzinnej.
W odpowiedzi na wymienione zarzuty autorzy stawiają propozycje zmian, które
umożliwiłyby właściwe funkcjonowanie systemu pomocy społecznej: wzmocnienie
roli pracowników socjalnych oraz sądów rodzinnych, zintensyfikowanie działań
profilaktycznych zapobiegających powstawaniu sytuacji kryzysowych w rodzinach,
właściwe koordynowanie działań pomocy społecznej na poziomie lokalnym, upo-
wszechnienie szkoleń adresowanych do sędziów rodzinnych, służb sądowych, pra-
21
cowników socjalnych oraz wychowawców placówek opiekuńczo-wychowawczych
związanych z problematyką pomocy dzieciom i rodzinom. Istotnym postulatem
jest tworzenie systemów profilaktyki środowiskowej, wsparcia rodzin naturalnych,
rozbudowanie i zróżnicowanie ofert skierowanych do dzieci i młodzieży, uspraw-
nienie procedur adopcyjnych, a także dążenie do szeroko rozumianej współpracy
międzyinstytucjonalnej (Racław-Markowska, Rymsza, 2005).
Zdaniem A. Kelma:  W sytuacji niedoboru środków i ich rozproszenia jednym
z najpilniejszych zadań jest koordynacja działań opiekuńczych państwa i orga-
nizacji społecznych oraz sponsorów indywidualnych. Powinna ona zmierzać do
usprawnienia synchronizacji diagnozy potrzeb opiekuńczych oraz uzgadniania
decyzji o przyznawaniu świadczeń opiekuńczych . W związku z powyższym  po-
trzebne jest stworzenie sieci ośrodków koordynacyjnych, skupiających przedsta-
wicieli wszystkich zainteresowanych stron działających w dziedzinie opieki nad
dzieckiem (Kelm, 1992: 52).
Potrzeba integracji między podmiotami świadczącymi pomoc na rzecz dziecka i ro-
dziny stanowi jeden z priorytetów współczesnych tendencji systemu polityki spo-
łecznej. Brak właściwej koordynacji powoduje niewykorzystanie społecznego po-
tencjału, dublowanie zadań, a jednocześnie pozostawianie niezagospodarowanych
obszarów (Racław-Markowska, Rymsza, 2005).
Zdaniem A. Kelma  na opiekuńczą rolę państwa i organizacji społecznych trze-
ba patrzeć dynamicznie. Przekształcenia ustrojowe dokonują się. Kryzys gospodar-
czy trwa. Sądzę, że w takiej sytuacji przejściowej [& ] rola państwa w zakresie dzia-
łalności opiekuńczej wzrasta i nie da się jej niczym zastąpić. [& ] Społeczny ruch na
rzecz opieki ma, jak ma razie, cechy działań doraz
nych i żywiołowych, które do-
piero w miarę narastania doświadczeń przekształcić się mogą w system współdzia-
łania sił społecznych z instytucjami państwa (Kelm, 1992: 53).
W opinii Marii Kolankiewicz, choć w ostatnich latach odnotowuje się wzrost liczby
wszystkich typów instytucji opieki nad dzieckiem i pomocy rodzinie, znaczący jest
wzrost liczby korzystających z tych usług. Niepokojący jest fakt, iż mimo zwiększe-
nia popularności rodzinnych form opieki zastępczej, a tym samym wzrostu liczby
przebywających w nich dzieci, nie maleje liczba wychowanków publicznych insty-
tucji opiekuńczych. Zjawisko to potwierdza olbrzymie potrzeby opiekuńcze w po-
pulacji polskich dzieci oraz świadczy o rosnącym zapotrzebowaniu społeczeństwa
na wszelkie formy wspierające (Kolankiewicz, 2002).
W świetle przedstawionego problemu szczególnego znaczenia nabiera zasada po-
mocniczości stanowiąca podstawę ustawy o pomocy społecznej. Zobowiązuje
ona wszelkie jednostki świadczące pomoc dziecku i rodzinie do daleko posuniętej
i wielopodmiotowej współpracy. Idea ta stanowiła fundament zmian organizacji
administracji publicznej dokonanych w 1999 r. w wyniku reformy. Ich celem było
połączenie działalności opiekuńczej na rzecz dzieci z pomocą rodzinie oraz przeka-
zanie kompetencji jej organizowania władzom lokalnym  jako najlepiej rozezna-
nym w potrzebach społeczności. Opieka nad dzieckiem i rodziną stała się częścią
szerokiego systemu pomocy społecznej.
Pomoc społeczna przybiera zróżnicowane formy, które ogólnie można ująć w dwie
grupy: pomoc doraz
na oraz długofalowe działania wspierające rozwój jednostek i grup.
 Decyzja o zastosowaniu odpowiedniej formy lub form działania powinna być wy-
padkową potrzeb i możliwości podmiotów, którym się pomaga, oraz możliwości
osób i instytucji pomagających (Szatur-Jaworska, 1995: 109).
Pierwszym etapem usług z zakresu pomocy społecznej powinny być działania pro-
filaktyczno-opiekuńcze, w ramach których należy dołożyć wszelkich możliwych sta-
rań w celu zachowania integralności rodziny. W świetle powyższego podejścia
22
rodzi się konieczność tworzenia systemów wspierania rodzin poprzez (Pakiet Szko-
leniowy  Rodzina , 1999: 7):
 poradnictwo (wspierające i edukacyjne),
 usługi ukierunkowane na rozwiązanie konkretnego problemu w rodzinie,
 intensywne usługi przeciwdziałające kryzysowi w rodzinie.
W przypadku niepowodzenia działań integrujących rodzinę naturalną opieka za-
stępcza powinna zapewnić dziecku warunki właściwego rozwoju i wychowania
w innej rodzinie.
W ramach niniejszego opracowania podejmuje się próbę określenia zasadności oraz
warunków obejmowania opieką dzieci pozbawionych właściwej pieczy ze strony
rodziców naturalnych. Analizowane kategorie wchodzą w zakres opieki zastępczej
służącej dzieciom pochodzącym z najbardziej zagrożonych rodzin.
Optymistycznym przejawem jest obserwowana w ostatnich latach tendencja do za-
pewniania dzieciom opuszczonym opieki zastępczej w formie jak najbardziej zbli-
żonej do rodziny naturalnej. Postawę taką obserwuje się również na terenie A
odzi.
Świadczą o tym starania miasta i organizacji działających na rzecz dzieci pozba-
wionych opieki ze strony rodziców naturalnych, mające na celu stworzenie jak naj-
bardziej kameralnych form. Jednym z najczęściej podejmowanych współcześnie
rozwiązań są rodzinne domy dziecka.
Poparcie dla inicjatyw, których celem jest tworzenie placówek rodzinnych, wyraził
wiceprezydent A
odzi Karol Chądzyński podczas otwarcia trzeciego z rodzinnych
domów dziecka Fundacji  Happy Kids :  Jeśli dzieci są pozbawione rodzin natu-
ralnych, najlepsze są takie domy jak ten. Tu jest miłość, ciepło i rodzice. Zachęcam
łódzkie rodziny do zgłaszania się do ośrodków wspierających rodziny i zakładania
takich domów. Potencjalni rodzice nie powinni się bać biurokracji, w tej misji liczy
się przede wszystkim serce (http://www15.uml.lodz.pl/index.php?menu2=2&zapyta-
nie=2,01&poz=1&id=4222&limit=280).
23
5. Przegląd form opieki zastępczej
5.1. Działalność pogotowia opiekuńczego
Pogotowie opiekuńcze jest placówką opiekuńczo-wychowawczą o charakterze dia-
gnostyczno-kwalifikacyjno-rozdzielczym, przeznaczoną dla dzieci w wieku od 3
do 18 lat z terenu danego województwa, wymagających zapewnienia opieki cał-
kowitej lub odizolowania od dotychczasowego środowiska. Pogotowie opiekuńcze
jest placówką interwencyjną, do której kieruje się dzieci na okres od kilku dni do
kilku miesięcy, z możliwością przedłużenia czasu pobytu w przypadku trwania po-
stępowania sądowego w sprawie uregulowania sytuacji prawnej dziecka, nie dłużej
jednak niż o 3 miesiące. W przypadkach nagłych, wymagających natychmiastowe-
go zapewnienia dziecku opieki, pogotowie opiekuńcze jest zobowiązane przyjąć
każde dziecko bez skierowania czy też zgody rodziców lub opiekunów prawnych,
a także zapewnić mu opiekę do czasu wyjaśnienia sytuacji. Pogotowie opiekuńcze
przyjmuje również dzieci na wniosek policji, szkoły, przedstawiciela organizacji
społecznej albo na wniosek innej osoby stwierdzającej porzucenie dziecka, zagro-
żenie jego życia lub zdrowia.
Placówka ta  jako zakład opieki całkowitej  powinna spełniać wobec wycho-
wanków takie same zadania jak rodzina. Podstawowym warunkiem efektywno-
ści zabiegów opiekuńczych i wychowawczych jest zapewnienie wychowankom po-
czucia bezpieczeństwa, udzielania pomocy w odreagowaniu negatywnych przeżyć
i zaakceptowanie pobytu w placówce. Główne zadania pogotowia opiekuńczego to
(Śniegulska, 2004: 143):
 zapewnienie doraz
nej i okresowej opieki oraz wychowania,
 zapewnienie warunków kształcenia,
 działanie na rzecz powrotu dziecka do własnej rodziny,
 organizowanie odpowiedniej działalności kompensacyjnej, terapeutycznej i re-
socjalizacyjnej,
 opracowanie diagnozy pedagogicznej, psychologicznej i lekarskiej oraz wskazań
wychowawczych i dydaktycznych,
 kwalifikowanie wychowanków do rodzin zastępczych, adopcyjnych oraz do od-
powiednich placówek opiekuńczo-wychowawczych.
Przyczyn umieszczania dzieci w pogotowiu opiekuńczym jest wiele. Najczęstsze
z nich to:
 rozpad rodziny (rozwód, odejście jednego z rodziców, zawieranie przez rodzi-
ców nowych związków, często nieformalnych),
 patologia i dysfunkcjonalność rodziny (alkoholizm, demoralizacja, przestęp-
czość, prostytucja, zaburzenia więzi emocjonalnych),
 niski poziom kulturalny rodziców, niezaradność życiowa, nieudolność wycho-
wawcza,
 trudności materialne (brak mieszkania, środków do życia, wielodzietność),
 sytuacje losowe (choroba rodziców, wyjazd za granicę).
Inne przyczyny, występujące często równolegle z wyżej wymienionymi, mają swoje
z
ródło w środowisku (przestępczość nieletnich, niedostosowanie społeczne, trud-
24
ności wychowawcze), w szkole (opóz
nienia szkolne, brak realizacji obowiązku
szkolnego, znaczne trudności w nauce, brak motywacji do zdobywania wiedzy) oraz
w samym dziecku (opóz
nienia i zaburzenia rozwoju fizycznego czy psychicznego).
Podstawowym kierunkiem pracy pogotowia opiekuńczego jest proces diagnostyczny
(Krupiński, 1990: 108). Organem odpowiedzialnym za jego prawidłową realizację
jest zespół diagnostyczny. Do zadań tego zespołu, oprócz kwalifikowania dzieci z te-
renu województwa do różnych form opieki, należy prowadzenie całokształtu prac
diagnostycznych i kwalifikacyjnych w swoim pogotowiu opiekuńczym, a więc:
 organizowanie procesu poznawania wychowanków,
 określanie kierunków działalności diagnostycznej i kompensacyjnej w placówce,
 prowadzenie dla poszczególnych wychowanków niezbędnych kompensacyjnych
zajęć specjalistycznych,
 organizowanie specjalistycznych badań wychowanków,
 zbieranie i ocenianie materiału diagnostycznego,
 opracowanie diagnozy lekarskiej, psychologicznej i pedagogicznej oraz wskazań
wychowawczo-dydaktycznych dotyczących dalszej pracy z dzieckiem,
 kwalifikacja oraz rozdział wychowanków do odpowiednich placówek opiekuń-
czo-wychowawczych i innych form opieki.
Podstawą procesu diagnostycznego jest gruntowne poznanie dziecka, jego sytuacji
rodzinnej, prawnej, szkolnej, stanu zdrowia, osobowości czy poziomu umysłowe-
go. Poznanie dziecka ma więc charakter kompleksowy, a badania prowadzone są
w obszarze socjologicznym, lekarskim, psychologicznym i pedagogicznym. Orze-
czenie, na podstawie treści zamieszczonych w arkuszu obserwacyjno-kwalifikacyj-
nym, sporządza psycholog.
Oprócz procesu diagnostycznego w pogotowiu opiekuńczym zasadnicze znaczenie
ma proces kwalifikacyjno-rozdzielczy. Polega on na doborze dla każdego wychowan-
ka najwłaściwszej formy opieki i skierowaniu dziecka do wybranej instytucji. Nad-
rzędnym celem kwalifikacji jest zapewnienie wychowankom trwałej stabilizacji ży-
ciowej i znalezienie optymalnych warunków do ich dalszego rozwoju. W pierwszej
kolejności rozpatrywana jest możliwość powrotu dziecka do rodziny. Jeśli nie jest
to możliwe, proponuje się dziecku odpowiednią opiekę wychowawczą w środowi-
sku zastępczym. Środowiskiem najbardziej zbliżonym do warunków, jakie zapew-
nia rodzina, są rodzinne formy opieki  adopcja, rodzina zastępcza, rodzinny dom
dziecka. Jednak większość wychowanków pogotowia opiekuńczego, ze względu
na wiek, sytuację rodzinno-prawną, stan zdrowia czy zaburzenia rozwoju, nie ma
możliwości być do nich zakwalifikowana. Tym dzieciom pozostaje wybór odpo-
wiedniej placówki opiekuńczo-wychowawczej.
5.2. Dom dziecka i dom małego dziecka
Dzieci i młodzież pozbawiona trwale bądz
okresowo opieki własnej rodziny może
znalez
ć ją w domu dziecka. W placówce tej przebywają wychowankowie w wieku od
3 do 18 lat, a w przypadku kontynuowania nauki do ukończenia 24 lat. Do domu
dziecka podopieczni są przyjmowani najczęściej na podstawie orzeczenia zespołu
diagnostyczno-kwalifikacyjno-rozdzielczego pogotowia opiekuńczego.
Dom dziecka spełnia podstawowe zadania rodziny w zakresie opieki i wychowania, za-
pewniając wychowankom sprzyjające warunki prawidłowego i wszechstronnego roz-
woju. Zadania domu dziecka dotyczą szczególnie (zob. Raczkowska, 1983: 16 18):
25
 rozwoju osobowości wychowanków,
 ochrony zdrowia,
 przygotowania do samodzielnego życia.
Wspomaganie prawidłowego rozwoju osobowości wychowanków przez dom dziec-
ka przejawia się przez:
 zaspokajanie potrzeb emocjonalno-uczuciowych, kompensujących brak domu
rodzinnego,
 organizację życia, gwarantującą zachowanie równowagi psychicznej i kształto-
wanie poczucia bezpieczeństwa,
 kształtowanie należytego stosunku do obowiązków sprzyjających tworzeniu ta-
kich cech osobowości, jak: pracowitość, rzetelność, dokładność, solidność, wy-
trwałość, punktualność i wewnętrzna dyscyplina,
 zdobycie umiejętności współżycia w grupie, wytworzenie potrzeby niesienia po-
mocy, sprawiedliwości i uczciwości w postępowaniu międzyludzkim,
 kształtowanie takich cech osobowości, jak: poczucie własnej godności i szacun-
ku dla innych, skromność w stosunkach międzyludzkich, odwaga w wyrażaniu
myśli i codziennym działaniu, prawdomówność,
 kształtowanie społecznej odpowiedzialności, poszanowania własności społecz-
nej i osobistej, gospodarności, dyscypliny i ofiarności w realizacji zadań służą-
cych społecznemu rozwojowi.
Zadaniem domu dziecka jest również ochrona zdrowia jego wychowanków. Odby-
wa się to przez zapewnienie odpowiednich warunków mieszkaniowych, całodzien-
nego wyżywienia, zaopatrzenia w odzież i inne przedmioty osobistego użytku.
Ponadto dom dziecka powinien zapewnić przebywającym w nim dzieciom i mło-
dzieży warunki do prawidłowego rozwoju fizycznego i utrzymania dobrego stanu
zdrowia oraz podstawową i specjalistyczną opiekę lekarską.
Bardzo ważnym zadaniem domu dziecka jest również przygotowanie podopiecznych
do samodzielnego życia. Zadanie to realizowane jest dzięki wykonywaniu obowiąz-
ku szkolnego oraz stwarzaniu warunków do dalszego kształcenia się, gwarantują-
cych zdobycie kwalifikacji zawodowych zgodnych z uzdolnieniami i zainteresowa-
niami oraz podjęcie pracy. W zakresie kształtowania samodzielności wychowanka
wpaja się mu umiejętności związane z pożytecznym zagospodarowaniem czasu wol-
nego, w którym ujawniają się zazwyczaj zdolności i zainteresowania. Konieczne jest
również zdobycie przez wychowanków niezbędnej wiedzy z zakresu przygotowania
do życia w rodzinie, poznanie wzorów życia rodzinnego oraz zdobycie umiejętności
samodzielnej organizacji gospodarstwa domowego. Wspierającym działaniem domu
dziecka jest pomoc w znalezieniu pracy oraz mieszkania, co stanowi podstawowy
warunek rozpoczęcia samodzielnego życia przez wychowanka.
Placówką bliz
niaczą do domu dziecka jest dom małego dziecka, do którego trafiają
dzieci do 3. roku życia, którym rodzice lub opiekunowie nie mogą zapewnić wa-
runków do prawidłowego rozwoju. Do domu małego dziecka może być także przy-
jęta karmiąca matka z dzieckiem lub kobieta od 7 miesiącu ciąży. Celem działań
2
domu małego dziecka jest m.in.2:
Na podstawie Regulami-
nu Organizacyjnego Domu
 przyjmowanie przez całą dobę dzieci, które znalazły się w sytuacji kryzysowej,
Dziecka dla Małych Dzieci
 zapewnienie dzieciom całodobowej opieki i wychowania,
w A
odzi, ul. Drużynowa 3/5,
 sporządzenie diagnozy psychologiczno-pedagogicznej dziecka oraz diagnozy
z 17 grudnia 2001 r.
jego sytuacji rodzinnej,
 pokrycie wydatków związanych z utrzymaniem i zaspokajaniem potrzeb dzieci,
 podejmowanie działań związanych z uregulowaniem sytuacji prawnej dziecka,
 zagwarantowanie dzieciom możliwości edukacji, zgodnie z obowiązującymi
przepisami oświatowymi,
 zapewnienie dzieciom opieki medycznej,
 prowadzenie działań zmierzających do powrotu dziecka do rodziny naturalnej,
26
 umożliwienie rodzicom, którzy nie mają sądowego zakazu styczności, kontak-
tów z dziećmi i wspieranie ich,
 prowadzenie działań umożliwiających umieszczenie dziecka w rodzinie adop-
cyjnej lub zastępczej,
 udzielanie pomocy rodzinom zastępczym, pełniącym funkcję pogotowia ro-
dzinnego,
 umożliwianie dzieciom rozw3
ania ich indywidualnych zdolności,
 zaspokajanie edukacyjnych potrzeb małoletnich matek oraz umożliwianie im
wyrównywanie opóz
nień szkolnych i kontynuowania nauki na odpowiednim
poziomie,
 przygotowanie małoletnich matek do usamodzielnienia,
 pomoc usamodzielnionym matkom po opuszczeniu placówki w adaptacji do ży-
cia w nowym środowisku oraz w wychowaniu dziecka.
Realizacja zadań w domu dziecka i w domu małego dziecka jest bardzo odpowie-
dzialna i trudna. Każde dziecko ma odmienny bagaż przeżyć i doświadczeń wynie-
sionych z domu rodzinnego, odmienny poziom wrażliwości i empatii. O wszyst-
kie dzieci należy zadbać w jak najlepszym stopniu, gdyż pobyt w tych placówkach
z pewnością wpłynie na ich dalsze życie.
Istotną rolę w procesie wychowania dzieci i młodzieży w domu dziecka oraz domu
małego dziecka odgrywają rodziny zaprzyjaz
nione (Borowski, Wysocki, 2001: 69).
Członkowie takich rodzin nie są spokrewnieni z dziećmi, z którymi nawiązują kon-
takt. Działają na zasadzie wolontariatu, wspierając proces wychowawczy dzieci
i młodzieży w zakresie życia rodzinnego. Rodziny zaprzyjaz
nione dbają o jak naj-
lepszy rozwój świadomości wychowanków w zakresie prawidłowego modelu ro-
dziny, którego nie miały okazji poznać bądz
obserwowały wzorzec nieodpowiedni
do naśladowania. Rodziny zaprzyjaz
nione starają się jak najczęściej kontaktować
z dzieckiem, zapraszają je do swojego domu na święta, ferie, weekendy, interesują
się postępami w nauce, a w miarę swoich możliwości finansowych dbają o zakup
nowej odzieży, obuwia, pomocy dydaktycznych itp.
Zdania na temat działalności rodzin zaprzyjaz
nionych są podzielone. Przeciwnicy
uważają, że niektóre dzieci, szczególnie najmłodsze, nie są w stanie zrozumieć fak-
tu powracania do domu dziecka, zbyt emocjonalnie przywiązują się do rodzin za-
przyjaz
nionych i bardzo przeżywają kolejne rozstania. Zwolennicy są zdania, że ro-
dziny zaprzyjaz
nione stanowią bardzo korzystną formę rodziny zastępczej. Dzieci
i młodzież w czasie spotkań z zaprzyjaz
nioną rodziną mają możliwość uczenia się
życia rodzinnego przez uczestnictwo w nim i obserwację. Czasem rodziny zaprzy-
jaz
nione stanowią najskuteczniejszy sposób przygotowania dzieci i młodzieży do
pełnienia przyszłych ról rodzinnych.
5.3. Typy rodzin zastępczych
Jedną z form rodzinnej opieki nad dzieckiem całkowicie lub częściowo pozbawio-
nym opieki jest rodzina zastępcza. Polskie ustawodawstwo przewidziało ją w przepi-
sach jako alternatywę dla domów dziecka. Dziecko przebywające w rodzinie zastęp-
czej otrzymuje szansę na prawidłowy rozwój psychiczny, intelektualny i społeczny.
W aktach prawnych i literaturze związanej z omawianym zagadnieniem spotyka
się różne kryteria podziału rodzin zastępczych. Najczęstszym wyróżnikiem jest
wzgląd na pokrewieństwo lub jego brak w stosunku do dziecka oraz obowiązek
27
alimentacyjny i specjalizację funkcji opiekuńczych rodziców zastępczych. Zgodnie
z ustawą o pomocy społecznej funkcjonują następujące typy rodzin zastępczych
(u.ps., art. 74 ust. 1):
 rodziny spokrewnione z dzieckiem,
 rodziny niespokrewnione z dzieckiem,
 niespokrewnione z dzieckiem zawodowe rodziny zastępcze, a wśród nich:
" niespokrewnione z dzieckiem zawodowe wielodzietne rodziny zastępcze (dla
maksimum sześciorga dzieci),
" niespokrewnione z dzieckiem zawodowe specjalistyczne rodziny zastępcze
(dla dzieci niedostosowanych społecznie lub z problemami zdrowotnymi, wy-
magających szczególnej opieki i pielęgnacji),
" niespokrewnione z dzieckiem zawodowe rodziny zastępcze o charakterze po-
gotowia rodzinnego (rodzina przyjmuje do swojego domu nie więcej niż troje
dzieci znajdujących się w sytuacji kryzysowej na pobyt okresowy, nie dłuższy
jednak niż do 12 miesięcy).
Inny podział obejmuje rodziny zastępcze:
 terapeutyczne  podejmujące się opieki nad dzieckiem wymagającym opieki, ze
względu na stan zdrowia, dzieckiem szczególnej troski oraz stosowania stałych,
specjalistycznych zabiegów leczniczych i wychowawczych;
 resocjalizacyjne  najrzadziej występujące w Polsce; rodziny te wychowują
dzieci, które nie wkroczyły jeszcze na drogę przestępstwa, ale ich postępowanie
ujawnia daleko posuniętą demoralizację i społeczne niedostosowanie, bądz
też
dzieci zagrożone demoralizacją;
 preadopcyjne  przyjmujące dziecko na pewien czas (określony lub nie), zwany
okresem przystosowawczym, gdyż chcą je adoptować w przyszłości; pobyt w ta-
kiej rodzinie pozwala na zebranie informacji o przysposabiających oraz ustale-
nie prognozy rozwojowej dziecka; takie postępowanie ma szczególne znaczenie
w przypadku dzieci starszych lub chorych; umieszczenie dziecka w preadopcyj-
nej rodzinie zastępczej jest traktowane jako umieszczenie w zwykłej rodzinie
zastępczej.
Rodzina zastępcza jest ustanowiona na pewien czas, w zależności od przyczyn, któ-
re doprowadziły do umieszczenia dziecka poza rodziną bądz
bezterminowo  aż
do osiągnięcia przez dziecko pełnoletniości i usamodzielnienia się.
Rodzinę zastępczą mogą stanowić nie tylko małżonkowie, lecz również osoba sa-
motna. Konieczne jest jednak spełnienie następujących warunków:
 podpisanie rękojmi należytego wykonywania zadań rodziny zastępczej  rodzi-
ce zastępczy ręczą, że potrafią oddziaływać wychowawczo na dziecko, stworzyć
mu ciepłą, rodzinną atmosferę, pozwalającą na zrozumienie i zrealizowanie po-
trzeb dziecka, są skłonni do poświęceń,
 rodzice zastępczy posiadają stałe miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypo-
spolitej Polskiej i korzystają z pełni praw cywilnych i obywatelskich,
 rodzice zastępczy posiadają odpowiednie warunki mieszkaniowe oraz stałe z
ró-
dło utrzymania,
 rodzice zastępczy nie zostali pozbawieni ani nie zawieszono im władzy rodzi-
cielskiej,
 rodzice zastępczy nie cierpią na chorobę uniemożliwiającą właściwą opiekę nad
dzieckiem (wymaga to potwierdzenia zaświadczeniem lekarskim),
 rodzice zastępczy uzyskali pozytywną opinię ośrodka pomocy społecznej.
Przy doborze rodziny zastępczej ważne jest także uwzględnienie:
 różnicy wieku między kandydatami do pełnienia funkcji rodziny zastępczej
a dzieckiem (takiej jak w rodzinie naturalnej),
 zasady nierozłączania rodzeństwa, chyba że dobro dziecka przemawia za od-
stępstwem od niej,
28
 tego, że w tym samym czasie w jednej rodzinie nie można umieścić więcej niż
trójki dzieci (jednak w przypadku rodzeństwa czyni się wyjątek),
 poziomu rozwoju i sprawności dziecka, do którego dostosowuje się możliwości
kandydatów na rodziców zastępczych, ze szczególnym uwzględnieniem pomocy
resocjalizacyjnej i profilaktyczno-wychowawczej,
 opinii dziecka  w miarę możliwości,
 możliwości poprawy sytuacji dziecka przez umieszczenie go u osób spokrewnio-
nych lub spowinowaconych (pierwszeństwo w pełnieniu funkcji rodziny zastęp-
czej mają osoby spokrewnione lub spowinowacone z dzieckiem, jeżeli dają gwa-
rancję poprawy sytuacji dziecka).
Każda rodzina zastępcza ma prawo do finansowej pomocy ze strony państwa.
Koszty utrzymania wychowanka w rodzinie zastępczej są więc w dużej mierze re-
kompensowane z funduszy pomocy społecznej. Wysokość wsparcia pieniężnego
uzależniona jest od wieku dziecka, stanu jego zdrowia i stopnia niedostosowania
społecznego.
Do obowiązków rodziny zastępczej należą:
 współpraca z sądem opiekuńczym i z centrum pomocy rodzinie, właściwym
dla miejsca zamieszkania danej rodziny (informowanie o stanie zdrowia dziec-
ka, o jego postępach w nauce, o trudnościach w sprawowaniu nad nim opieki
oraz o problemach wychowawczych, takich jak samowolne oddalenie się trwają-
ce dłużej niż 24 godziny, zawiadamianie centrum pomocy o trwającej dłużej niż
miesiąc przerwie w sprawowaniu osobistej opieki nad dzieckiem, spowodowanej
problemami zdrowotnymi, losowymi rodzica bądz
okresowym umieszczeniem
dziecka w szpitalu, sanatorium, placówce resocjalizacyjnej, ośrodku szkolno-wy-
chowawczym, internacie, bursie, na stancji czy w domu pomocy społecznej),
 kierowanie się dobrem przyjętego dziecka oraz poszanowaniem jego praw, ta-
kich jak: wiedza o pochodzeniu, podtrzymywanie kontaktu emocjonalnego
z rodziną naturalną i innymi osobami bliskimi, poszanowanie godności oraz
ochrona przed wszelkimi formami przemocy,
 sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem oraz realizowanie jego specyficz-
nych potrzeb, np. kształcenia specjalnego.
Rodzina zastępcza ma ponadto obowiązek troszczyć się o to, aby dziecko miało
odpowiednie do jego stanu zdrowia i poziomu rozwoju możliwości właściwej edu-
kacji (uczęszczało do szkoły i należycie wypełniało obowiązki szkolne), rozwoju fi-
zycznego, psychicznego, społecznego i kulturalnego. Powinno otrzymać należyte
wychowanie, we właściwy sposób spędzać wolny czas, rozw3
ać zainteresowania,
odpoczywać. Dziecko musi mieć zapewnione bezpieczeństwo i należyte warunki
egzystencji: racjonalne żywienie, odpowiednią odzież i warunki mieszkaniowe.
5.4. Specyfika działań rodzinnego domu dziecka
Rodzinne domy dziecka to placówki opiekuńczo-wychowawcze zaliczane do rodzin-
nych form opieki nad dzieckiem osieroconym. Można zatem powiedzieć, że rodzin-
ne domy dziecka, podobnie jak rodziny adopcyjne czy rodziny zastępcze, są jedną
z form powołaną w miejsce rodziny naturalnej, która na skutek różnych przyczyn
nie jest w stanie zapewnić właściwych warunków dla rozwoju dziecka.
Rodzinne domy dziecka funkcjonują na wzór rodziny wielodzietnej. Kierowane są
do nich dzieci w różnym wieku, zwłaszcza rodzeństwa, dzieci starsze, dla których
29
trudno jest znalez
ć rodzinę adopcyjną lub zastępczą. W rodzinnym domu dziecka
może przebywać od 4 do 8 dzieci. Liczba ta może się zwiększyć, w uzasadnionych
przypadkach, maksymalnie do 12 dzieci.
Rodzinne domy dziecka prowadzone są zwykle przez małżeństwa odpowiednio
przygotowane do pełnienia tej funkcji. Jeden z małżonków obejmuje stanowisko
dyrektora, którego zadaniem jest zapewnienie całkowitej, całodobowej opieki i wy-
chowania dzieciom znajdującym się pod jego opieką. Dyrektor, oprócz pełnienia
funkcji administracyjnej, jest jednocześnie wychowawcą.
Do zadań wychowawcy rodzinnego domu dziecka należy w szczególności:
 tworzenie serdecznej atmosfery sprzyjającej rozwojowi uczuć i więzi emocjonalnych,
 utrzymywanie kontaktów z rodzinami wychowanków,
 współdziałanie z rodzinami zaprzyjaz
nionymi i opiekunami prawnymi,
 wdrażanie wychowanków do przestrzegania higieny osobistej oraz porządku
i czystości otoczenia, prac samoobsługowych i porządkowych,
 współdziałanie z lekarzem i pielęgniarką w zakresie utrzymania dobrego stanu
zdrowia wychowanków oraz opieka w czasie choroby,
 współdziałanie ze szkołami, do których uczęszczają wychowankowie, oraz,
w miarę potrzeby, udzielanie lub organizowanie pomocy w nauce,
 zaopatrzenie wychowanków w odpowiednią odzież i inne przedmioty osobiste-
go użytku,
 odpowiedzialność za wyposażenie usamodzielnianych wychowanków, będą-
cych nadal pod opieką rodzinnego domu dziecka,
 utrzymywanie kontaktów z usamodzielnionymi wychowankami w początko-
wym okresie ich samodzielnego życia,
 prowadzenie dokumentacji wychowanków,
 realizacja zadań wynikających z potrzeb placówki.
Jak już wspomniano, prowadzenie rodzinnego domu dziecka powierza się na ogół
małżeństwom, przy czym z reguły na etacie osoby kierującej placówką jest jed-
na osoba, a druga jest zatrudniona w innym zakładzie pracy, uczestniczy jednak
w wychowaniu dzieci tak, jak w rodzinie naturalnej. W przypadku, gdy liczba wy-
chowanków jest większa niż sześć, można zatrudnić drugiego wychowawcę w nie-
pełnym wymiarze godzin, a w domu liczącym dwunastu podopiecznych zatrudnia
się na cały etat drugiego wychowawcę. Osoba podejmująca się prowadzenia domu
rodzinnego dla dzieci pozbawionych opieki z chwilą zawarcia umowy o pracę na-
bywa status pracownika ze wszystkimi wynikającymi z tego konsekwencjami, czyli
przysługuje jej stałe wynagrodzenie za pracę, prawo do urlopu, uprawnienia w za-
kresie ubezpieczeń socjalnych. W przypadku choroby, urlopu lub innej niezdolno-
ści do pracy, trwającej dłużej niż trzy dni, obowiązki wychowawcy pełni osoba wy-
znaczona przez kuratora oświaty.
Osoby pretendujące do prowadzenia rodzinnego domu dziecka muszą spełnić kil-
ka warunków. Od osób chętnych wymaga się dojrzałości społecznej i emocjonal-
nej, odpowiedniego doświadczenia życiowego, dobrego stanu zdrowia, pełni władz
cywilnych i obywatelskich, obywatelstwa polskiego i stałego zamieszkania w kraju
oraz co najmniej średniego wykształcenia. Przyjmuje się, że różnica wieku między
najmłodszym wychowankiem a osobą prowadzącą placówkę nie powinna przekra-
czać 40 lat.
Rodzinne domy dziecka są jednostkami budżetowymi i otrzymują środki finanso-
we ze Skarbu Państwa. Miesięcznie rodzinnemu domowi dziecka przysługuje zry-
czałtowana kwota na utrzymanie dziecka, na utrzymanie lokalu mieszkalnego lub
domu jednorodzinnego, w którym mieści się placówka rodzinna, oraz na usługi te-
lekomunikacyjne. Rocznie natomiast rodzinne domy dziecka otrzymują fundusze
na bieżące naprawy, remonty, wyposażenie placówki w niezbędny sprzęt oraz na
30
świadczenia zdrowotne nieobjęte ubezpieczeniem zdrowotnym na zasadach okre-
ślonych w przepisach o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym, jak również na
wyrównywanie opóz
nień w nauce. Wychowankowie otrzymują też drobne kwoty
pieniężne w ramach kieszonkowego.
Pobyt wychowanka w rodzinnym domu dziecka może ustać w przypadku ustąpie-
nia przyczyn umieszczenia, na skutek zakwalifikowania podopiecznego do innej
formy opieki bądz
z powodu osiągnięcia przez wychowanka wieku określonego
w regulaminie domu, lecz zawsze dopiero po zakończeniu roku szkolnego. Dzieci
i młodzież przebywają w rodzinnym domu dziecka do czasu osiągnięcia pełnolet-
niości lub do momentu ukończenia szkoły (najdłużej do 24. roku życia).
5.5. Rodzaje oraz proces adopcji dziecka
Adopcja (łac. adoptio  usynowienie) to przysposobienie prawne cudzego dziecka
oraz uznanie go za własne. Zadaniem adopcji jest związanie na całe życie dziecka
z nową rodziną. Zarówno nowi rodzice wobec dziecka, jak i dziecko wobec rodzi-
ców nabywają prawa i obowiązki takie, jak w naturalnej rodzinie. Adopcja doko-
nana na podstawie orzeczenia sądowego oznacza zerwanie wszelkich więzi for-
malnych i prawnych z rodzicami biologicznymi i pełne przysposobienie dziecka do
rodziny przysposabiającej. Oprócz więzi formalno-prawnej w nowej rodzinie po-
winna występować więz
uczuciowa i duchowa.
Przysposobienie służy dobru dziecka i realizacji starań o to, aby dzieciom osieroco-
nym lub z innych powodów pozbawionym możliwości rozwoju w naturalnej rodzi-
nie zapewnić pieczę i wychowanie przez osoby, które się tego podejmują, zajmując
miejsce rodziców naturalnych. Przysposobienie wychodzi jednocześnie naprzeciw
dążeniom ludzi, którzy nie mają własnych dzieci, umożliwiając im zaspokojenie in-
stynktu rodzicielskiego.
Adopcja nie jest jednorazowym aktem, którego finałem jest przyznanie przez sąd
rodzinny prawa do opieki nad dzieckiem. Jest bardzo długim i trudnym procesem,
podczas którego obie strony uczą się rozumieć i kochać siebie nawzajem. Potrzeba
miłości jest tu jeszcze większa niż w naturalnym rodzicielstwie, konieczne jest bo-
wiem przekroczenie bariery braku pokrewieństwa.
W świetle przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego adopcja stanowi akt for-
malny, którego powstanie uzależnione jest od dopełnienia przewidzianych przez
prawo przesłanek (Kowalski, 1984: 247):
 adoptować można tylko osobę małoletnią,
 tylko dla jej dobra (o tym, że przysposobienie jest zgodne z dobrem dziecka, de-
cyduje możliwość powstania między przysposabiającym i przysposabianym sil-
nej więzi uczuciowej  takiej, jaka istnieje między dziećmi a rodzicami w ro-
dzinie naturalnej, oraz możliwość zapewnienia adoptowanemu prawidłowego
wychowania),
 przysposobić może osoba mająca pełną zdolność do czynności prawnych, jeżeli
jej kwalifikacje osobiste uzasadniają przekonanie, że będzie należycie wywiązy-
wała się z obowiązków przysposabiającego,
 konieczna jest zgoda małoletniego na przysposobienie, jeśli ukończył on 13 lat
 uprawnienie to związane jest z granicą wieku, której osiągnięcie przez dziecko
powoduje uzyskanie ograniczonej zdolności do czynności prawnych (wyrażenie
zgody na przysposobienie jest uprawnieniem dziecka, co wyklucza możliwość za-
31
stąpienia go w tym zakresie przez przedstawiciela ustawowego; zgoda od mało-
letniego poniżej 13. roku życia nie jest wymagana, jednakże sąd zobowiązany jest
wysłuchać przysposabianego, jeśli może on pojąć znaczenie przysposobienia),
 powierzenie dziecka tylko takim kandydatom na rodziców adopcyjnych, któ-
rych dotychczasowa postawa życiowa, cechy charakteru, umiejętność postę-
powania z małoletnim i nawiązania z nim silnych więzi emocjonalnych dają
rękojmię prawidłowego sprawowania wszechstronnej pieczy nad osobą przy-
sposabianego oraz jego majątkiem,
 uzyskanie zgody osób trzecich (rodzice mogą zrzec się praw rodzicielskich do
dziecka, które ukończyło szósty tydzień życia, co oznacza zgodę na anonimo-
we przysposobienie dziecka; potrzebna jest także zgoda rodziców, których
władza rodzicielska jest ograniczona albo zawieszona, jak również rodziców
niemających władzy rodzicielskiej ze względu na brak pełnej zdolności do czyn-
ności prawnych; zgody na przysposobienie dziecka nie wymaga się od rodziców
w przypadku pozbawienia ich władzy rodzicielskiej, gdy rodzice są nieznani,
gdy porozumienie z rodzicami napotyka przeszkody trudne do przezwycięże-
nia oraz w sytuacji sądowego ustalenia ojcostwa, bez przyznania ojcu władzy
rodzicielskiej),
 między przysposabiającym a przysposabianym powinna istnieć odpowiednia
różnica wieku (za minimalną granicę wieku między adoptującym a adoptowa-
nym uznaje się 18 lat, a maksymalną taką, żeby rodzice w póz
niejszym wieku
byli w stanie w należytym stopniu sprawować władzę rodzicielską).
W obecnym stanie prawnym istnieją trzy rodzaje adopcji: niepełna, pełna i całko-
3
wita3. Kolejność wymienionych adopcji wskazuje na swego rodzaju stopniowość
Kodeks rodzinny i opie-
natężenia więzi rodzinnej i skutków prawnych z nich wynikających. Poszerzenie kuńczy (DzU nr 117, poz.
757 z 1998 r.).
i pogłębienie stosunków rodzinno-prawnych dotyczy nie tylko samych stron przy-
sposobienia, ale i członków ich rodziny.
Przysposobienie niepełne polega na utworzeniu więzów rodzinnych między adop-
towanym a adoptującym, rozciągających się jedynie na zstępnych adoptującego
(dzieci i wnuki), wyłączając pozostałą część rodziny. Skutki tego rodzaju adopcji są
więc ograniczone. Przysposobiony podlega władzy rodzicielskiej przysposabiające-
go i otrzymuje jego nazwisko. Może nosić nazwisko dwuczłonowe  złożone ze
swojego dotychczasowego nazwiska oraz nazwiska rodziców adopcyjnych. Dziec-
ko otrzymuje ponadto możliwość zmiany imienia. Do aktu urodzenia dziecka do-
pisuje się wzmiankę o przysposobieniu. W skróconym odpisie aktu urodzenia jako
rodziców podaje się przysposabiających.
W przypadku przysposobienia niepełnego dziecko ma prawo dziedziczyć po przy-
sposabiających. Dziecko adoptowane nie zrywa więzi prawnych z rodziną biolo-
giczną. Dziedziczy więc również po członkach rodziny naturalnej, z wyłączeniem
rodziców naturalnych, których władza rodzicielska wygasła.
Istnieją również obowiązki alimentacyjne między przysposabianym a jego rodziną
naturalną, ulega jednak zmianie kolejność tego obowiązku.
Obowiązek alimentacyjny przysposabiającego względem przysposabianego wy-
przedza obowiązek wstępnych (rodziców, dziadków) i rodzeństwa dziecka adopto-
wanego. W sytuacji adopcji niepełnej  tylko przez jednego z małżonków  po-
wstaje stosunek powinowactwa jedynie między adoptowanym a adoptującym.
Przysposobienie niepełne stosuje się w praktyce bardzo rzadko i w przypadkach,
gdy wymaga tego dobro dziecka. Jest to dość kontrowersyjna forma adopcji, ponie-
waż oznacza przynależność dziecka jednocześnie do dwóch rodzin. Przysposobie-
nie takie nie zostanie orzeczone, jeśli rodzice naturalni wyrazili zgodę na adopcję,
a nie wskazali osób przysposabiających.
32
Przysposobienie pełne polega na zerwaniu więzi dziecka z jego biologiczną rodziną
na rzecz całkowitego włączenia go do rodziny adopcyjnej. Ustają wówczas wszelkie
prawa i obowiązki w stosunku do rodziców naturalnych i ich krewnych, a powsta-
ją relacje rodzinne z nowymi rodzicami i ich krewnymi. Przysposobiony ma takie
same uprawnienia i obowiązki, jakie wynikają ze stosunku pokrewieństwa. Taka
forma przysposobienia jest regułą w polskim systemie prawnym.
Reguły dziedziczenia przysposobionego po przysposabiającym i jego krewnych
i odwrotnie są takie, jak dziecka pochodzącego od spadkodawcy. Nie ma dzie-
dziczenia między przysposabiającym i jego krewnymi. Jest tu tylko jeden wyją-
tek, mianowicie przysposobienie pasierba, który zachowuje prawo dziedziczenia
po małżonku przysposabiającego i jego krewnych.
Powstanie stosunku rodzicielskiego między przysposobionym a przysposabiającym
nie powoduje utraty dotychczasowego statusu cywilnego. Możliwe jest dochodze-
nie naturalnego statusu cywilnego, tj. ustalenia ojcostwa i macierzyństwa, a tak-
że zaprzeczenia ojcostwa i unieważnienie uznania dziecka. Ustalenia pochodzenia
dziecka przysposobionego może domagać się nie tylko naturalna matka, ale też
przysposabiający. Ustają jednak skutki naturalnego pochodzenia dziecka, a zwłasz-
cza władza rodzicielska, obowiązek alimentacyjny i prawo do dziedziczenia.
W przypadku adopcji pełnej przysposobiony otrzymuje nazwisko przysposabiają-
cego, a jeżeli został adoptowany wspólnie przez małżonków albo jeden z małżon-
ków przysposobił dziecko współmałżonka  nazwisko, które noszą albo nosiłyby
dzieci zrodzone z tego związku. Sąd, za zgodą przysposabianego i adoptującego,
może postanowić, że dziecko będzie nosić nazwisko dwuczłonowe  złożone do-
tychczasowego nazwiska i nazwiska przysposabiającego. Dopuszczalna jest rów-
nież zmiana imienia dziecka. Z żądaniem takim może wystąpić przysposabiający,
natomiast małoletni, który ukończył 13 lat może wyrazić zgodę lub jej odmówić,
a dziecko młodsze sąd powinien wysłuchać.
Przysposobienie pełne najczęściej skutkuje wypisaniem nowego aktu urodzenia,
w którym przysposabiający figurują jako rodzice dziecka. Istnieje również możli-
wość pozostawienia pierwotnego aktu urodzenia bez zmian  będzie do niego jed-
nak dołączona stosowna wzmianka o przysposobieniu, a w odpisach skróconych
aktu urodzenia przysposabiający będą wpisani jako rodzice. Jeśli sąd zezwoli na
sporządzenie nowego aktu urodzenia, to dawny podlega utajnieniu i nie wydaje
się z niego odpisów, choć jego treść uzupełnia się wzmianką o sporządzeniu nowe-
go aktu. Pierwotny akt dostępny jest tylko na żądanie sądu, zwłaszcza w związku
z prowadzonym postępowaniem w sprawie ustalenia pochodzenia dziecka lub roz-
wiązania stosunku przysposobienia oraz na żądanie samego dziecka po osiągnięciu
przez nie pełnoletniości.
Adopcja pełna jest rozwiązywalna. Naturalny status cywilny, jaki istniał przed
orzeczeniem przez sąd przysposobienia, odżywa z chwilą rozwiązania adopcji.
Przysposobienie całkowite (zwane anonimowym) jest poszerzoną i pogłębioną
w skutkach odmianą przysposobienia pełnego. Przesłanką orzeczenia przysposo-
bienia całkowitego jest wcześniejsze wyrażenie zgody rodziców dziecka na przy-
sposobienie, bez wskazania osoby przysposabiającego. Jest to najdalej idąca postać
przysposobienia, ponieważ najsilniej wiąże dziecko przysposobione z przysposa-
biającym i jego rodziną, powoduje jednocześnie zupełne zerwanie więzów przyspo-
sobionego z jego rodziną naturalną.
W sytuacji adopcji całkowitej przysposobiony traci dotychczasowy status cywil-
ny i nabywa nowy  związany z włączeniem go do nowej rodziny. Obligatoryjnie
sporządza się nowy akt urodzenia dziecka, gdzie przysposabiających wpisuje się
jako rodziców dziecka. Przysposobiony otrzymuje nazwisko przysposabiających.
33
Nie jest możliwe, aby zachował swoje własne nazwisko  wynika to z faktu cał-
kowitego zatarcia pochodzenia dziecka. Poprzedniego aktu urodzenia dziecka nie
skreśla się, lecz poddaje procesowi utajnienia, nie wydaje się też z niego odpisów.
Wgląd do pierwotnego aktu ma sąd, jeśli uzna za konieczne w danej sprawie, oraz
sam przysposobiony po uzyskaniu pełnoletniości.
W sprawie dziedziczenia mają zastosowanie w tym przypadku ogólne zasady regu-
lujące dziedziczenie w stosunkach między krewnymi naturalnymi.
Przysposobienie całkowite jest nierozwiązywalne.
Oprócz trzech podstawowych rodzajów adopcji wyróżnia się ponadto adopcję za-
graniczną, polegającą na przysposobieniu prawnym cudzego dziecka przez rodzinę
z innego kraju niż ten, z którego dziecko pochodzi. Jest ona orzekana przez sąd tyl-
ko wówczas, gdy nie istnieją szanse na znalezienie rodziców adopcyjnych dla dziec-
ka w kraju ojczystym, oraz w sytuacji, gdy adopcja zagraniczna może dać dziecku
możliwość zastosowania takich metod leczenia, których nie ma w naszym kraju.
Niezależnie od rodzaju przysposobienia, każdy, kto decyduje się na adopcję, powinien
taką decyzję przemyśleć wielokrotnie. Nie ma bowiem większej tragedii dla dziecka
adoptowanego niż rozwiązanie adopcji i oddanie go ponownie do domu dziecka.
Teoretycznie adoptować może każdy, kto chciałby ofiarować miłość dziecku opusz-
czonemu. W praktyce jednak kandydaci na rodziców adopcyjnych muszą spełnić
cały szereg warunków formalnych, a także wymogów natury etycznej. Skompliko-
wana procedura adopcyjna ma na celu uchronienie dziecka przed trafieniem w nie-
właściwe ręce oraz zapewnienie mu najodpowiedniejszej dla niego rodziny adop-
cyjnej. O tym, czy osoba starająca się o dziecko może je zaadoptować, decyduje sąd
rodzinny na podstawie opinii wydanej przez ośrodek adopcyjny. Przyszli rodzice
adopcyjni powinni okazać w ośrodku adopcyjnym następujące dokumenty:
 odpis zupełny aktu małżeństwa,
 zaświadczenie o niekaralności w formie wypisu z rejestru skazanych,
 zaświadczenie o braku zdrowotnych przeciwwskazań do adopcji wydane przez
lekarza pierwszego kontaktu dla obojga kandydatów osobno,
 zaświadczenie o braku zdrowotnych przeciwwskazań do adopcji wydane przez
lekarza psychiatrę dla każdego z kandydatów osobno,
 zaświadczenie o zatrudnieniu i o zarobkach,
 w przypadku osób prowadzących działalność gospodarczą wypis z rejestru oraz
PIT za ostatni rok,
 opinię z zakładu pracy,
 rekomendacje przyjaciół i znajomych  pisane odręcznie z podaniem adresu.
Etapy, jakie należy przejść, aby przyjąć dziecko do rodziny adopcyjnej:
 Zgłoszenie  każda rodzina może skontaktować się z ośrodkiem adopcyjnym,
korzystając z telefonu lub Internetu; uzyska potrzebne informacje oraz zostanie
zaproszona na rozmowę wstępną do ośrodka. Można też zgłosić się od razu oso-
biście, wtedy spotkanie zamienia się we wstępną rozmowę informacyjną.
 Wstępna rozmowa informacyjna  w czasie tej rozmowy rodzina dowiaduje się, ja-
kie dokumenty należy przygotować oraz jakie są możliwości przyjęcia dziecka.
 Złożenie dokumentów  aby przyjąć dziecko, należy przygotować dokumenty.
 Rozmowa problemowa z pedagogiem  małżonkowie umawiają się na rozmowę
z pedagogiem podczas pierwszej wizyty lub telefonicznie. Rozmowa ma na celu
rozpoznanie możliwości rodziny i warunków, jakie może zaoferować dziecku.
 Badania psychologiczne  psycholog przeprowadza rozmowę i testy psycholo-
giczne, określając predyspozycje i cechy charakteru kandydatów.
 Wizyta w domu  pracownik ośrodka odwiedza rodzinę w jej domu, w celu
sprawdzenie warunków bytowych i bliższego poznania rodziny.
34
 Ocena komisji kwalifikacyjnej  aby rodzina mogła dalej uczestniczyć w postępo-
waniu adopcyjnym, musi uzyskać akceptację komisji kwalifikacyjnej ośrodka.
Komisja, po zapoznaniu się z opiniami o kandydatach na rodziców, wyraża zgo-
dę na ich udział w dalszej procedurze. Poszczególne ośrodki w kraju stosują wy-
pracowane przez siebie, sprawdzone sposoby wstępnego kwalifikowania.
 Szkolenia  mają charakter grupowy, ich celem jest przybliżenie problemów
związanych z przyjęciem dziecka osieroconego, nauka metod rozwiązywania
problemów i zapoznanie się z innymi rodzinami będącymi w podobnej sytuacji.
Po zakończeniu szkolenia zapada końcowa decyzja o zakwalifikowaniu rodziny
do pełnienia funkcji rodziny adopcyjnej.
 Oczekiwanie na propozycję dotyczącą konkretnego dziecka  kandydaci oczekują na
dziecko, które potrzebuje opieki właśnie takiej rodziny. Czas oczekiwania jest bar-
dzo zróżnicowany i zależy od wieku i płci dziecka, jakie pragną przyjąć rodzice.
 Informacja o dziecku  kandydaci uzyskują wszystkie informacje o dziecku, któ-
re może wejść do ich rodziny, jakie posiada ośrodek (na temat sytuacji rodzin-
nej, zdrowia, predyspozycji czy wyglądu dziecka). Na podstawie tych informacji
mogą zdecydować się na pierwszy kontakt z dzieckiem.
 Kontakt z dzieckiem  rodzina wraz z pracownikiem ośrodka jedzie do placów-
ki, w której przebywa dziecko, aby się z nim zapoznać; od tej pory może stale
utrzymywać kontakt z dzieckiem, odwiedzać je i brać udział w jego życiu.
 Złożenie wniosku do sądu  rodzina sporządza wniosek o przysposobienie po-
znanego dziecka, pracownicy ośrodka pomagają w jego przygotowaniu, składa-
ją wniosek do sądu wraz z kompletem dokumentów i uczestniczą wraz z rodziną
w całej procedurze prawnej.
 Rozprawy sądowe  rodzina adopcyjna uczestniczy najczęściej w dwóch rozpra-
wach sądowych. Podczas pierwszej sąd wyraża zgodę na zabranie dziecka przez
rodzinę do domu (jest to tzw. okres preadopcyjny), po pewnym czasie odbywa się
druga rozprawa  tzw. adopcyjna  dopełniająca formalności prawnych.
Adopcja dziecka jest niewątpliwie bardzo dużym przeżyciem  zarówno dla rodzi-
ców adopcyjnych, jak i dla dziecka. Jest to proces tworzenia nowej rodziny, nowej
rzeczywistości, w której trzeba umieć poruszać się tak, aby stale budować więzi
uczuciowe między rodzicami a dzieckiem  więzi, które stanowić będą fundament
pod dalsze życie dziecka.
O trudach adopcji, ale również o szczęściu, które je wieńczy, świadczą słowa oso-
by, która stała się rodzicem adopcyjnym:
 Na spotkanie do Domu Małego Dziecka poszliśmy wprawdzie z duszą na ramie-
niu, ale bardzo szczęśliwi. Baliśmy się, bo czekało na nas kolejne grono osób, które
miało stwierdzić, czy się nadajemy, baliśmy się, czy spodobamy się młodemu czło-
wiekowi [& ]. A potem staliśmy na korytarzu i czekaliśmy na młodzieńca. Ukazała
się pani ciągnąca za rękę zaspanego, nastroszonego ludzika. Oto wasz syn! Ale nie
było patetycznie. Było strasznie. Nie doznałam łaski miłości od pierwszego wejrze-
nia. Sądzę, że mały też nie był nami zachwycony. Patrzyliśmy na siebie nieufnie.
Poraziła mnie przerażająca, odpychająca obcość. Miałam nadzieję, że to zły sen,
chciałam stamtąd natychmiast uciekać. Ale widziałam, że on też się boi. Oto czło-
wiek! Wyciągnęłam rękę, a on złapał mnie za palec. To był gest rozpaczy, wołanie
o ratunek, chociaż nie wiem, kto bardziej potrzebował pomocy, kto miał więcej
sił, by ratować. Nie uciekliśmy. [& ] Wreszcie dotarło do mnie, że to nie ja, nie my
z mężem, ale on także, równoprawnie, podejmuje decyzję, co będzie dalej.
Nie rozpoznałam cię wtedy synku, w tamtym małym chłopcu o obcym imieniu,
w łysych plackach na głowie, szorstkości skóry i wylęknionej powadze spojrzenia.
Nie dojrzałam ciebie w jego pustych, błękitnych oczach i w bezuśmiechu. Wybacz
mi& Ale trzymaliśmy się za ręce. Powolutku, ostrożnie zaczęliśmy się siebie uczyć
(Kotowska, 2001: 17 18).
35
Bibliografia
1. Andrzejewski M., 1999: Prawna ochrona rodziny, Wydawnictwa Szkolne i Pe-
dagogiczne, Warszawa.
2. Andrzejewski M., 2001: Prawne podstawy systemu opieki nad rodziną i dziec-
kiem,  Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze , nr 4.
3. Balazińska A., Gurgul A., Pozbawienie i ograniczenie władzy rodzicielskiej, ma-
teriał wydany przez Biuro Rzecznika Praw Obywatelskich, z
ródło: www.brpo.
gov.pl.
4. Borowski R., Wysocki D., 2001: Placówki opiekuńczo-wychowawcze, Novum,
Płock.
5. Brzezińska A., 2001: Dzieciństwo z perspektywy cyklu życia człowieka, [w:]
Oblicza dzieciństwa, (red.) D. Kornas-Biela, TN KUL, Lublin.
6. Dyczewski L., 1995: Rodzina  społeczeństwo  państwo, [w:] Rodzina w okre-
sie transformacji systemowej, (red.) A. Kurzynowski, WSP TWP, Warszawa.
7. Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej, 1999: (red.) D. La-
lak, T. Pilch, Żak, Warszawa.
8. Kelm A., 1992: Rola państwa i organizacji społecznych w opiece nad dzieckiem,
 Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze , nr 2.
9. Kelm A., 2000: Węzłowe problemy pedagogiki opiekuńczej, Żak, Warszawa.
10. Kolankiewicz M., 2002: Raport  Zmiany w systemie opieki nad dziećmi , Rada
pomocy społecznej przy Ministerstwie Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa.
11. Kołodziej B., 2001: Wartość dziecka we współczesnym świecie, [w:] Oblicza
dzieciństwa, (red.) D. Kornas-Biela, TN KUL, Lublin.
12. Korczak J., 2002: Jak kochać dziecko. Prawo dziecka do szacunku, Żak, War-
szawa.
13 Kotowska K., 2001: Wieża z klocków, Media Rodzina, Poznań.
14. Kowalski J., 1984: Wstęp do prawoznawstwa, PWN, Warszawa.
15. Krupiński A., 1990: Pogotowie opiekuńcze w systemie opieki nad dzieckiem,
Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa.
16. Krzesińska-Żach B., 2001: Główne kierunki pomocy rodzinie i dziecku w śro-
dowisku lokalnym, [w:] Danilewicz W. T. , Izdebska J., Krzesińska-Żach B., Po-
moc dziecku i rodzinie w środowisku lokalnym, Trans Humana, Białystok.
17. Lachowska B., 2001: Szczęśliwe dzieciństwo  uwarunkowania rodzinne, [w:]
Oblicza dzieciństwa, (red.) D. Kornas-Biela, TN KUL, Lublin.
18. A
apińska R., Żebrowska M., 1976: Wiek dorastania. Rozwój działalności i kon-
taktów społecznych. Stosunki rodzinne, [w:] Psychologia rozwojowa dzieci i mło-
dzieży, (red.) M. Żebrowska, PWN, Warszawa.
19. Pakiet Szkoleniowy  Rodzina , Kraków 1999.
20. Racław-Markowska M., Rymsza M., 2005: Zreformowany system pomocy
dziecku i rodzinie w Polsce,  Analizy i Opinie , nr 41.
21. Raczkowska J., 1983: Wychowanie w domu dziecka, Wydawnictwa Szkolne
i Pedagogiczne, Warszawa.
22. Sieroctwo społeczne  przyczyny, objawy, skutki i sposoby jego zapobiegania
w aktualnej rzeczywistości społecznej kraju, 1998: (red.) T. Sołtysiak, Wyższa
Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna we Włocławku, Włocławek.
36
23. Szatur-Jaworska B., 1995: Teoretyczne podstawy pracy socjalnej, [w:] Pedago-
gika społeczna. Człowiek w zmieniającym się świecie, (red.) T. Pilch, I. Lepal-
czyk, Żak, Warszawa.
24. Szymborska A., 1969: Sieroctwo społeczne, Wiedza Powszechna, Warszawa.
25. Śniegulska A., 2004: Środowiskowe uwarunkowania przemocy w Pogotowiu
Opiekuńczym, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów.
26. Tynelski A., 1972: Problemy sieroctwa naturalnego i społecznego,  Biuletyn
TWWP , nr 2.
27. Tyszka Z., 1995: Rodzina w świecie współczesnym  jej znaczenie dla jednostki
i społeczeństwa, [w:] Pedagogika społeczna. Człowiek w zmieniającym się świe-
cie, (red.) T. Pilch, I. Lepalczyk, Żak, Warszawa.
28. Ustawa z 12 marca 2004 r. o pomocy społecznej (DzU nr 64, poz. 593).
29. Ustawa z 24 lipca 1998 r. o zmianie ustaw  Kodeks rodzinny i opiekuńczy,
Kodeks postępowania cywilnego, Prawo o aktach stanu cywilnego, ustawy
o stosunku Państwa do Kościoła Katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej oraz
niektórych innych ustaw (DzU nr 117, poz. 757).
30. Wołoszynowa L., 1976: Młodszy wiek szkolny  czynniki rozwoju, [w:] Psycho-
logia rozwojowa dzieci i młodzieży, (red.) M. Żebrowska, PWN, Warszawa.
Adresy stron WWW
31. Rzecznik Praw Obywatelskich. Witryna internetowa. http://www.rpo.gov.pl/
index.php?md=1018&s=1, stan z 20 września 2009 r.
32. e-prawnik.pl. Witryna internetowa. http://e-prawnik.pl/prawo/data.php/
dHlwZT00MTAwJmlkPTcwNzgmdj0xMjMw, stan z 20 września 2009 r.
33. Urząd Miasta A
odzi. Witryna internetowa. http://www15.uml.lodz.pl/index.
php?menu2=2&zapytanie=2,01&poz=1&id=4222&limit=280, stan z 20
września 2009 r.
37