Klasyfikacja i
charakte-
rystyka
upośledzeń

statystyka

Ogólnie przyjmuje się, że liczba dzieci z lekkim

upośledzeniem umysłowym wynosi od 2 do 3%

ludności. W populacji osób z deficytem

intelektualnym najliczniejszą grupę, bo ok.

75% stanowią upośledzeni umysłowo w

stopniu lekkim. Około 20% to osoby ze

znacznym i umiarkowanym stopniem

upośledzenia, pozostałe 5% tej populacji to

upośledzeni w stopniu głębokim (2006).
 

W roku 2002, w Polsce, był robiony
Narodowy Spis Powszechny Ludności i
Mieszkań . Z jego wyników możemy
dowiedzieć się, że w tym czasie w naszym
kraju żyło około 5,5 miliona ludzi
niepełnosprawnych, w tym 28,8% w
stopniu lekkim, 26,1% w stopniu
umiarkowanym i 19,5% w stopniu
znacznym.

Rozwój niższy niż
przeciętny

Termin rozwój niższy niż przeciętny
zastępowany jest często nazwami:
inteligencja na pograniczu normy,
niedobór inteligencji,
opóźnienie w rozwoju,
niedorozwój umysłowy
cofnięcie w rozwoju na pograniczu normy.

Wyróżnia się pięć grup osób z niższym niż
przeciętny poziom sprawności
intelektualnej, które wymagają różnego
postępowania pedagogicznego.

1

Dzieci zaniedbane pedagogicznie – aby
odróżnić upośledzenie umysłowe od
zaniedbania pedagogicznego należy
uwzględnić tempo uczenia się dziecka,
jego wyuczalność. W wyniku intensywnego
nauczania i wczesnej stymulacji rozwoju
intelektualnego mogą one wyrównać braki
i funkcjonować jak dzieci prawidłowo się
rozwijające.

2

Dzieci z deficytami parcjalnymi – ogólna
inteligencja dziecka jest tutaj w normie,
natomiast upośledzone są tylko niektóre
funkcje, np. percepcja: słuchowa,
wzrokowa, wyobraźnia przestrzenna.

3

Dzieci o powolnym przebiegu procesów
intelektualnych – dzieci w tej grupie
poprawnie, ale powoli spostrzegają,
rozwiązują problemy, wolniej zapamiętują i
uczą się.

4

„Dzieci lekko upośledzone umysłowo” -
dzieci te na podstawie tylko ilorazu
inteligencji niesłusznie zostały
zakwalifikowane do tej grupy z dawnego
pogranicza upośledzenia, dziś zaś do
grupy z niższym niż przeciętnym
poziomem inteligencji.

5

Dzieci, których nie można zakwalifikować
do żadnej z wymienionych grup –
wykazują one na podstawie różnych
testów i skal niższy niż przeciętny poziom
funkcjonowania intelektualnego i
społecznego.

Dzieci o niższym niż przeciętny poziomie
inteligencji wymagają wczesnej
intensywnej stymulacji, pomocy
korekcyjno – wyrównawczej oraz
indywidualnego, dostosowanego do
zdolności dziecka systemu nauczania.

uu w stopniu lekkim

Osoby dorosłe lekko upośledzone
umysłowo nie przekraczają poziomu
intelektualnego 12- letniego dziecka o
prawidłowym rozwoju i 17- letniego w
dojrzałości społecznej.

percepcja wzrokowa i
słuchowa



zaburzenia w percepcji wzrokowej i
słuchowej. Spostrzeżenia ich są
niedokładne, mają trudności w
wyodrębnianiu istotnych cech
przedmiotów i zjawisk.

uwaga dowolna

Występuje u nich uwaga dowolna, której
trwałość wzrasta wraz z wiekiem. Jest ona
jednak mniejsza niż u dzieci nie
odbiegających od normy.

istota upośledzenia

Diagnoza upośledzenia wiąże się przede
wszystkim z upośledzeniem pamięci
logicznej. Stąd trudności tych dzieci w
trwałym zapamiętaniu treści powiązanych
logicznie.

słownictwo

U dzieci lekko upośledzonych umysłowo
stwierdza się uboższy zasób
słownictwa, przy czy słownik bierny jest
bogatszy od czynnego. „Zaburzenia mowy
wpływają na powstawanie zaburzeń
emocjonalnych, te zaś mogą pogłębiać
trudności w porozumiewaniu się
werbalnym z otoczeniem” (Kirejczyk K.,
1981, s. 115).

emocje

„U osób lekko upośledzonych umysłowo częściej
w porównaniu z normalnymi występuje
niestałość emocjonalna, impulsywność,
agresywność, niepokój, niedomoga w zakresie
mechanizmów kontroli, a także samoocena
niestabilna i nieadekwatna. Osoby te różnią się
także gorszą samokontrolą, mniejszą
odpowiedzialnością oraz mniejszym
uspołecznieniem” (za Kirejczyk K., 1981, s. 117).

motoryka

Dzieci z upośledzeniem umysłowym w
stopniu lekkim różnią się od innych dzieci
także pod względem ogólnie niższego
poziomu motorycznego

Trudności szkolne dzieci
uu w stopniu lekkim

-zaburzenie orientacji przestrzennej,
-słaby poziom sprawności
grafomotorycznej,
-częściej występujący niż u rówieśników
słabszy rozwój motoryczny,
-słaba koncentracja uwagi,
-częściej występujące wady wymowy,
-wolne tempo pracy,

-zaburzenia rozumienia znaczenia wypowiedzi,
-zaburzenia analizy i syntezy ( wzrokowej,
słuchowej, wzrokowo-słuchowej),
-trudności w rozpoznawaniu liter oraz w
czytaniu,
-trudności w rozumieniu przeczytanego tekstu,
-istotnie zaburzony poziom rozumienia
wszelkich reguł, zasad, definicji,
-utrudnione tworzenie pojęcia liczby,

-ograniczony poziom pamięciowego wykonywania
działań matematycznych,
-brak zrozumienia treści zadań tekstowych i
trudności w ich rozwiązywaniu,
-zaburzenia wyobraźni przestrzennej utrudniające
rozumienie i wykonywanie
zadań geometrycznych,
-trudności w orientowaniu się w stosunkach
czasowych i posługiwaniu się nimi,
-kłopoty w powiązaniu nowych informacji z
poprzednio zapamiętanymi,

-słaby poziom stosowania umiejętności w
praktyce,
-mała samodzielność w wykonywaniu
wszelkich zadań,
-często występująca nadpobudliwość
psychoruchowa lub zahamowanie,
-brak krytycyzmu, egoizm,
-brak antycypacji zachowań,
-znaczna impulsywność,

-podatność na negatywne wpływy
otoczenia,
-niski poziom motywacji,
-mała wrażliwość na potrzeby innych,
-częste przejawy agresji

uu w stopniu umiarkowanym

U osób umiarkowanie upośledzonych
umysłowo stwierdza się zaburzenia w
zakresie receptorów, tj. wzroku, słuchu i
innych oraz uszkodzenie kory
mózgowej, w której dokonuje się analiza i
synteza odebranych wrażeń. Upośledzenie
analizatorów powoduje niedokładne
odzwierciedlanie otaczającej
rzeczywistości.

Osoby z umiarkowanym upośledzeniem
osiągają poziom 7-8 letniego dziecka o
rozwoju prawidłowym (inteligencja) i
poziom 10 letniego dziecka o rozwoju
prawidłowym (dojrzałość społeczna)

Koncentracja uwagi

Osoby upośledzone umysłowo w stopniu
umiarkowanym mają trudności w
dłuższym skoncentrowaniu się na
przedmiocie lub czynności. Dominuje u
nich uwaga mimowolna, która przyciąga
nowy, silny lub niezwykły bodziec.

czytanie pisanie liczenie

Osoby z deficytem intelektualnym na
poziomie umiarkowanym są w stanie
opanować umiejętności czytania i pisania,
co wymaga jednak permanentnej
stymulacji, nie potrafią przyswoić pojęć
liczbowych i posługiwać się nimi ze
zrozumieniem.

praca na konkrecie

W wyniku stymulujących oddziaływań można
pomóc im osiągnąć zdolność wykonywania
operacji takich jak: szeregowanie,
klasyfikowanie czy dodawanie, jednak będą
one ściśle związane z działaniami
praktycznymi na konkretnym materiale.
Zdolność wnioskowania na temat różnic i
podobieństw u tych jednostek jest także ściśle
związana z cechami zewnętrznymi
przedmiotów

mowa

U osób umiarkowanie upośledzonych
występują trudności w tworzeniu pojęć
abstrakcyjnych. Mowa jest uboga i
tempo jej rozwoju zwolnione. Pierwsze
słowa pojawiają się znacznie później niż u
dzieci prawidłowo rozwijających się.
Często stwierdza się zaburzenia mowy w
postaci.

pamięć

„Jednostki umiarkowanie upośledzone
umysłowo mają trudności w
zapamiętywaniu, przechowywaniu,
rozpoznawaniu i odtwarzaniu
zapamiętanych informacji” (Kirejczyk K.,
1981, s. 111).

potrzeby

U osób tych występują takie potrzeby jak:
potrzeba bezpieczeństwa, miłości,
przynależności i szacunku. Żywo
pokazują przywiązanie, sympatię oraz
potrzebę kontaktów społecznych.

popędy

Stwierdza się u nich często brak zdolności
do panowania nad własnymi popędami,
jak również niedostateczny rozwój moralny
oraz zachowania gwałtowne i
destruktywne, zachowania antyspołeczne,
zamykanie się w sobie, bunt itp.

rozwój społeczny

Rozwój społeczny umiarkowanie
upośledzonych pozostaje w ścisłym związku
z ich ogólnym rozwojem psychofizycznym.
Potrafią ustrzec się od niebezpieczeństwa,
wykonywać różne czynności związane z
samoobsługą. Uczęszczają do tzw. szkół
życia, gdzie przygotowują się do uzyskania
pewnej samodzielności w życiu, do
współpracy w grupie.

uu znacznego stopnia

W upośledzeniu umysłowym znacznego
stopnia spostrzeżenia są niedokładne, nie
odzwierciedlają otaczającej
rzeczywistości. Proces spostrzegania
przebiega wolno. Występuje uwaga
mimowolna, która kieruje się na
przedmioty i czynności budzące
zainteresowanie, słaba jest jej trwałość,
brak jest uwagi dowolnej.

U osób tych nie rozwijają się operacje
myślowe. Proces uczenia się i
wnioskowania jest ściśle związany z
czynnościami praktycznymi i
naśladowaniem.

czytanie, pisanie, liczenie

Osoby te nie są w stanie przyswoić i
posługiwać się ze zrozumieniem
umiejętnością czytania, pisania, liczenia.

„Znacznie upośledzeni umysłowo potrafią

porównać ze sobą dwa przedmioty i

powiedzieć, który z nich jest większy,

mniejszy, czy krótszy, dłuższy. Potrafią

dostrzec podobieństwa i różnice między

przedmiotami i rysunkami, lecz nie potrafią

ująć podobieństw i różnic między pojęciami.

Są w stanie poprawnie zdefiniować proste

pojęcia. Rozróżniają proste kształty

geometryczne” (Kościelak R. 1989, s. 50).

mowa

Mowa znacznie upośledzonych opiera się
na prostych zdaniach. Porozumiewają się
za pomocą zdań dwuwyrazowych albo za
pomocą pojedynczych wyrazów
wspieranych gestami. Zasób słownictwa
jest ubogi, upośledzona jest przede
wszystkim mowa czynna.

potrzeby

W znacznym upośledzeniu występują dość
bogate potrzeby psychiczne, oraz objawy
przywiązania, sympatii i antypatii.

zaburzenia zachowania

Często występują u nich zaburzenia
zachowania, przejawiające się w
agresywnych reakcjach, braku
podporządkowania, zachowaniach
buntowniczych, bądź w zamykaniu się w
sobie

potrzeby fizjologiczne

Znacznie upośledzeni dość często sami
zaspokajają swoje potrzeby fizjologiczne,
ubierają się i rozbierają, myją się, kąpią,
czeszą itp. pod warunkiem, że ich się tego
nauczy. Potrafią samodzielnie chodzić po
najbliższej okolicy, przygotować prosty
posiłek. Opanowują umiejętność
sprzątania, prania, klejenia kopert
itp.

konieczność opieki

Wczesna, intensywna stymulacja rozwoju
intelektualnego i społecznego osób
znacznie upośledzonych umysłowo, ich
intensywna rehabilitacja w „szkole życia”
lub innych przeznaczonych dla nich
placówkach umożliwia części tych osób
prace w zakładach pracy chronionej lub w
domu oraz życie pod opieką rodziny lub
wychowawców

głębokie upośledzenie

Osoby dorosłe na ogół nie przekraczają
ogólnego poziomu sprawności
intelektualnych 3-letniego dziecka, a
ich przystosowanie społeczne 4-
letniego dziecka.

sprzężenia

W upośledzeniu umysłowym głębokim w
większości przypadków defekt intelektualny
sprzężony jest z dodatkowymi
schorzeniami, wadami rozwojowymi,
częściej występują u nich wady wzroku,
słuchu, niedowłady lub porażenia kończyn
itp. Głębokiemu upośledzeniu towarzyszą
często deformacje rysów twarzy, zaburzenia
proporcji ciała i jego zniekształcenia.

Co można zdiagnozować?

Stwierdza się u tych osób upośledzenie
procesów orientacyjno – poznawczych.
Występuje dość duża rozpiętość w
poszczególnych sprawnościach i funkcjach
w zależności od głębokości upośledzenia:
od braku percepcji, koncentracji uwagi
mimowolnej, zdolności zatrzymania w
pamięci elementarnej treści – do
cząstkowego ich występowania

Nie występują u nich takie operacje
myślowe jak: analiza, synteza,
uogólnianie, abstrahowanie. Wrażenia
mają charakter izolowany, co utrudnia
powstawanie spostrzeżeń i wyobrażeń.
Uwaga mimowolna jest nietrwała, mało
podzielna, aktywizowana przez silne
bodźce z otoczenia.

mowa

Porozumiewanie się osób głęboko
upośledzonych odbywa się z otoczeniem
tylko za pomocą pojedynczych,
nieartykułowanych dźwięków dla
wyrażenia swoich potrzeb i emocji. Osoby
te nie mówią i nie rozumieją mowy.

W upośledzeniu umysłowym w stopniu
głębokim występują proste emocje
zadowolenia i niezadowolenia, wyrażane
dźwiękami nieartykułowanymi. Występują
u nich stany podwyższonego lub obniżonego
nastroju, a także nieumotywowane wahania
nastroju. Przywiązują się do osób, które się
nimi opiekują, przywiązanie to trwa tak długo,
jak długo widzi opiekuna.

aktywność życiowa

Osoby głęboko upośledzone nie potrafią
dbać o swoje bezpieczeństwo, wymagają
przez całe życie opieki i pielęgnacji. Ich
aktywność życiowa ograniczona jest do
przebywania w pozycji leżącej lub
siedzącej na łóżku czy wózku inwalidzkim.

Niektóre, bardziej sprawne fizycznie osoby
potrafią przyswoić bardzo proste
czynności i nawyki, na przykład:
ubieranie się, jedzenie, realizacja potrzeb
fizjologicznych. Nie są zdolne do
żadnej, nawet najprostszej pracy.
Osoby te pozbawione są możliwości
pełnienia większości ról społecznych.

Znaczne ograniczenia w rozwoju, wynikające z

uwarunkowań biologicznych, nie powinny być

czynnikiem skazującym osoby głęboko

upośledzone na życie w izolacji i bierności.

Stymulacja potencjału rozwojowego,

korygowanie deficytów i zastępowanie braków

przy optymalnym zaspokojeniu potrzeb i

wielostronnym wsparciu to konieczne drogi

rewalidacji tej głęboko zaburzonej w rozwoju

grupy osób.