Historia instytucji

politycznych

Ustrój

mieszany

republika

dr hab. Arkady Rzegocki

arkady.rzegocki@uj.edu.pl

Państwa nowożytne



Monarchie absolutne



Republiki



Ustroje mieszane

Geneza



Starożytność: Arystoteles, Plutarch, Polibiusz,

Cyceron, Liwiusz, Tacyt



Średniowiecze: Giovanni da Vitterbo,

Marsyliusz z Padwy



Renesans: Machiavelli (Rozważania), Thomas

More, Guicciardini



XVII wiek: James Harrington, John Milton;

Holendrzy: Pieter de la Cort, Johan de Witt



XVIII wiek: Rousseau, Kant (O wiecznym

pokoju), Thomas Paine (Prawa człowieka),

James Madison i Alexnader Hamilton (Pisma

federalistów)

Schyłek średniowiecze

początek nowożytności:



Inspiracja antyczną myślą polityczną (głównie
Arystoteles, Cyceron)



Pojawiają się najpierw republiki miejskie:



We Włoszech (pierwsze republiki bez niewolników):
Genua, Florencja, Wenecja, Piza, Lukka, Siena



Na Rusi od XII wieku: Nowogród, Psków



Federacja kantonów szwajcarskich od 1291 roku



Wolne miasta Niemiec



Niderlandy



Anglia 1649-1660



Rzeczpospolita Obojga Narodów



Stany Zjednoczone Ameryki Północnej



Republiki renesansowe opierały się na

arystokratycznym ideale życia wolnego od

pracy, ale poświęconego polityce



Rzeczpospolita była państwem obywateli, a nie

urzędników. Feliks Koneczny: „Biurokracja była

nieznana polskiej umysłowości. Polska sztuka

rządzenia polegała na rozbudzaniu ducha

obywatelskiego, a pruska, austriacka i rosyjska

na tłumieniu go. Polską rządzili obywatele,

państwami zaborczymi biurokraci”



Do początku XIX wieku wszystkie one upadły…



1776 Deklaracja niepodległości 13 kolonii

brytyjskich – 1787 – konstytucja Stanów

Zjednoczonych – nowoczesnej republiki

Rodzaje republik



Arystokratyczne (przynależność do
rodów)



Plutokratyczne (bogactwo jako
cenzus wyborczy)



Teokratyczne (rządzone przez
grupy kapłańskie)



Demokratyczne (udział we władzy
miał cały lud)

Ewa Thompson



Model republikański – najważniejsza
jest rzeczywistość; budowana „od
dołu” (Ateny, Rzym, Rzeczpospolita,
Stany Zjednoczone)



Model republikański – najważniejszy
jest człowiek, budowana „od góry”,
przez elity, pisarzy, filozofów



Postkolonializm

Anglia



1649-1660 republika



1653 – ustrój republikański określił „Instrument
rządzenia” – jedyna w dziejach Anglii spisana
konstytucja



Władza należała do jednoizboweo parlamentu



Władzę wykonawczą sprawował Lord Protektor



Od czasu kiedy ogłosił się dziedzicznym lordem
Protektorem Anglia de facto powróciła do ustroju
monarchicznego



1660 – parlament uchwalił przywrócenie
monarchii

Republika wenecka



wł. Serenissima Repubblica di Venezia – istniejąca od VIII
wieku do 1797.



Najdłużej nieprzerwanie funkcjonujące państwo o ustroju
republikańskim w historii.



Republika Wenecka była najpotężniejszą i zarazem najtrwalszą
z powstałych w średniowieczu miejskich komun włoskich.



Na czele państwa weneckiego stał obieralny - de iure
dożywotnio - doża, który zazwyczaj wywodził się z wąskiego
grona kilku najważniejszych rodów.



Ustrój republiki zapewniał starej oligarchii kupieckiej monopol
władzy.



Obywatele mieli bezpośredni wpływ na rządy poprzez liczne
rady i sądy, które krępowały poczynania doży. Władza, w
rozbudowanym z czasem państwie, całkowicie spoczywała w
rękach Wenecjan, którzy wszelkie terytoria przyłączone do
republiki traktowali jak kolonie.

Szwajcaria



W 1291 kanton Schwyz (od którego wywodzi się nazwa państwa), Uri i
Unterwalden sygnowały akt utworzenia związku wieczystego. Głównym
celem była chęć uwolnienia się spod wpływu Habsburgów.



Przełomem było zwycięstwo nad armią Habsburgów w bitwie pod
Morgarten 15 listopada 1315.



Do 1353 trzy założycielskie kantony zostały połączone z kantonami
Glarus i Zug oraz miastami Lucerna, Zurych i Berno tworząc tzw. "Starą
Konfederację", która rosła w siłę i bogactwo przez cały XV wiek (chociaż
Zurych został wykluczony z federacji w latach 40. XV wieku na skutek
zatargu terytorialnego).



Władzę kantonalną stanowiły zgromadzenia ludowe; sprawy związku
rozstrzygane były na zjazdach (Tagsatzungen)



Pełna niezależność Szwajcarii od Cesarstwa niemieckiego została
uznana w 1499 roku, a następnie potwierdzona w pokoju westfalskim.



W 1506 roku papież Juliusz II najął wojska szwajcarskie do osobistej
ochrony tworząc Gwardię Szwajcarską, która po dziś dzień pełni tę
funkcję.

Szwajcaria



W XVI wieku Szwajcaria stała się gł. ośrodkiem reformacji. Objęła
ona gł. kantony miejskie. W 1531, po wojnie kantonów
protestanckich z katolickimi (wiejskimi), nastąpiło ustalenie
podziału wyznaniowego kantonów.



Na mocy postanowień pokoju westfalskiego z 1648 r., kończącego
wojnę trzydziestoletnią, cesarz rzymsko-niemiecki uznał oficjalnie
niepodległość Szwajcarii i jej formalne wyodrębnienie z Rzeszy
Niemieckiej. Od tego czasu Szwajcarię zaczęto nazywać
Związkiem Szwajcarskim.



1798 – pod wpływem francuskim weszła w życie konstytucja
Republiki Helweckiej



1815 – Kongres Wiedeński utrzymał niezależność Szwajcarii jako
federacji złożonej z 22 kantonów. Wówczas Szwajcaria ogłosiła
„wieczystą neutralność”



1848 konstytucja – system federalny oparty na referendach



1891 – zmiany w konstytucji (duże znaczenie demokracja
bezpośrednia)

Republika Zjednoczonych Prowincji



Republika Siedmiu Zjednoczonych Prowincji Niderlandzkich, (De
Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden)



republika założona przez 7 protestanckich prowincji północnych
Niderlandów (Holandia, Zelandia, Utrecht, Groningen, Geldria,
Overijssel ,Fryzja oraz flamandzka Flandria), które po zawarciu
unii utrechckiej zdetronizowały w 1581 króla Hiszpanii Filipa II.



Republika została oficjalnie proklamowana w 1588 roku i
przybrała charakter protestancki kalwiński.



W pokoju westfalskim1648 Hiszpania uznała niepodległość
Zjednoczonych Prowincji.



Od końca XVI w. Prowincje przeżywały rozkwit - do miast
holenderskich przeniósł się handel zamorski, powstały nowe
kompanie handlowe między innymi takie jak: Holenderska
Kompania Wschodnioindyjska, Holenderska Kompania
Zachodnioindyjska.

Niderlandy



Kres Republiki poprzedził w Holandii wybuch wojny
domowej (1785-1787) pomiędzy frakcją "patriotów" a
oranżystami. Interweniowały wówczas Prusy, które
przywróciły Orańczykom dziedziczny tron. Republika
Zjednoczonych Prowincji ostatecznie upadła, kiedy
Holandia została zajęta przez rewolucyjne wojska
francuskie, podczas walk z koalicją antyfrancuską.
Wówczas, 19 stycznia 1795 roku, została proklamowana
Republika Batawska.



1806 – Napoleon utworzył Królestwo Holandii i osadził na
tronie swojego brata Ludwika Bonapartego



Kongres Wiedeński nie przywrócił republiki, utworzył
Królestwo Niderlandów, od którego w 1830 roku
oderwała się południowa część (Belgia)

Węgry



IX wiek słowiańskie Państwo Wielkomorawskie, podbite
przez Madziarów pod wodzą Arpada (obranego wodzem w
drodze elekcji).



Dynastia Arpadów panowała na Węgrzech do 1301 roku.



1001 rok - pierwszy król Węgier, Stefan I Święty (997-
1038), który ostatecznie przeprowadził chrystianizację
państwa.



W latach 1241–1242 Węgry zostały zniszczone przez
najazdy mongolskiej Złotej Ordy.



Szczyt potęgi państwo węgierskie osiągnęło za panowania
Ludwika Andegaweńskiego (1342–1382), także króla
Polski, kiedy Węgry sięgały od Adriatyku po Morze Czarne,
od Moraw po Siedmiogród i od Dalmacji po łuk Karpat, i
skutecznie przeciwstawiały się ekspansji Turcji w Europie.



Powrót do potęgi nastąpił za czasów Macieja Korwina
(1458–1490), który przyłączył do królestwa Śląsk,
Łużyce, Morawy oraz Dolną Austrię.



Potęga Węgier załamała się jednak zupełnie po 1526 w
wyniku klęski pod Mohaczem w bitwie z Turkami.



Reszta dotychczasowego królestwa dostała się rodzinie
Habsburgów jako dziedzina rodowa – skutek układu
wiedeńskiego (1515) pomiędzy Jagiellonami i
Habsburgami.



Natomiast Siedmiogród stał się odrębnym księstwem
uzależnionym od Turcji.



1222 rok – Złota Bulla Andrzeja II – przywileje dla szlachty:
zwolnienie od danin i posług, nietykalność osobista i majątkowa,
ograniczenie obowiązku służby wojskowej do obrony, a nawet
prawo oporu wobec króla nie dotrzymującego zasad bulli.



Silna pozycja licznej szlachty (około 5% ogółu społeczeństwa)



Dwukrotna unia z Polską 1370-1382 oraz 1440-1444 upodobniły
ustroje.



Stan szlachecki zyskał tak wielkie przywileje, że uniemożliwiło to
wprowadzenie monarchii absolutnej



Stan szlachecki uważał się za naród



Władza monarsza ograniczona przez prawo stanowione na sejmie



Każda próba wzmocnienia władzy królewskiej prowadzić mogła do
prawa oporu w postaci konfederacji przeciw królowi (zwanej w
Polsce z węgierskiego rokoszem)



1454 – 1573 – kształtowanie się
ustroju Rzeczpospolitej



1573 – 1648 – apogeum ustroju



1648 – 1764 – anarchizacja



1764 – 1795 – próby reform ustroju
państwa

Zasady ustroju
społecznego



1) zasada podziału stanowego społeczeństwa,



2) zasada wolności obywatelskich szlachty,



3) zasada równości szlachty,



4) zasady upośledzenia prawnego mieszczaństwa
i poddaństwa feudalnego chłopów,



5) zasada powiązania państwa i Kościoła,



6) zasada tolerancji religijnej,



7) zasada poszanowania praw mniejszości
narodowych.



Prof. W. Uruszczak

Zasady ustroju
politycznego:



8) zasada niepodległości i samowładności
(suwerenności) Rzeczypospolitej,



9) zasada suwerenności narodu szlacheckiego,



10) zasada mieszanej (monarchiczno-republikańskiej)
formy rządu,



11) zasada jedności Rzeczypospolitej,



12) zasada podziału władzy,



13) zasada ustroju parlamentarnego,



14) zasada elekcyjności tronu,

Zasady ustroju
politycznego



15) zasada nadrzędności prawa (praworządności),



16) zasada poszanowania partykularnych odrębności
prawnych,



17) zasada odpowiedzialności głowy państwa (króla),



18) zasada dożywotności urzędów,



19) zasada samorządności,



20) zasada jednomyślności,



21) prawo wolnego głosu i wolnego sprzeciwu (liberum
veto),



22) zasada wyboru sędziów.



Prof. W. Uruszczak

Ruch egzekucyjny XVI w



Zakaz kumulacji w jednym ręku wysokich
godności państwowych



Zwrot nieprawnie dzierżawionych
królewszczyzn



Silniejsza integracja Korony z Litwą oraz Prus
Królewskich.



Likwidacja jurysdykcji kościelnej nad szlachtą



Oddanie w ręce szlachty najwyższeo trybunału
sądowego (stało się to w 1578)



Wprowadzenie Kościoła narodowego (kalwini)

Ważniejsze daty



1454 – Przywilej cerekwicko-nieszawski



1454-1466 – Wojna trzynastoletnia z zakonem krzyżackim.



1492-1501 – Panowanie Jana Olbrachta.



1492/1493 – Ustalenie się regularnych obrad sejmu
walnego (król, senat i izba poselska).



1501-1506 – Panowanie Aleksandra Jagiellończyka w Polsce
i na Litwie.



1501 – Unia mielnicka.



1505 – konstytucja „Nihil novi”



1506-1548 – Panowanie Zygmunta Starego.



1525 – Traktat krakowski między Polską i Zakonem.
Państwo krzyżackie stało się państwem świeckim,
pozostającym w zależności lennej od Polski.



1548-1572 – Panowanie Zygmunta Augusta



1569 – Unia lubelska



1573 – Konfederacja warszawska



1573 - pierwsza wolna elekcja; artykuły henrykowskie i
pacta conventa



Kandydat do tronu musiał złożyć przysięgę, że będzie
przestrzegał dotychczasowych przywilejów
szlacheckich;



Zgodzi się na obecność u jego boku rady senatorów
rezydentów (kontrolujących władzę),



Zachowa pokój religijny (konfederacja warszawska)



Szlachta miała też prawo wypowiedzieć posłuszeństwo
królowi

Król



Głowa państwa



Zwierzchnik administracji centralnej i terenowej (nominacja na
najważniejsze stanowiska świeckie, a nawet opiniowanie
kandydatów na biskupów)



Zarządzanie Królewszyznami



Najwyższy sąd (od 1578 Batory przekazał w ręce szlachty,
tworząc trybunały w Piotrkowie oraz Wilnie (zamiennie z
Grodnem i Łuckiem)



Przewodniczył posiedzeniom senatu



Przewodniczył sądowi sejmowemu (przypadki zdrady stanu)



Dokonywał ostatecznej redakcji uchwał



Kierował polityką zagraniczną (przyjmował obcych posłów i
wysyłał własnych zagranicę)



Zawierał traktaty, wypowiadał wojnę, zawierał układy
pokojowe (międzynarodowe dokumenty wymagały ratyfikacji
sejmu)

Urzędy centralne przy
królu:



Kanclerz



Podkanclerz



Podskarbi koronny i nadworny



Marszałek koronny i nadworny



hetman

Sejm – kompetemcje:



obrona praw i przywilejów,



przestrzeganie prawa pospolitego,



uchwalanie podatków i konstytucji,



decyzje o wojnie, pokoju, liczebności wojska,



decyzje o wydatkach i dochodach państwa,



o wysłaniu poselstw,



wetowanie decyzji króla, w razie konieczności.



W dobie wolnych elekcji sejm zbierał się także trzykrotnie w
czasie każdego bezkrólewia, by wybrać nowego króla. Kolejne
sejmy nosiły nazwy: konwokacyjnego (na którym interrex, którym
zawsze był prymas Polski, wyznaczał termin następnego sejmu,
zaś szlachta zawiązywała się w konfederację dla wyboru króla i
strzeżenia porządku w państwie w okresie bezkrólewia),
elekcyjnego (na którym dokonywano wyboru króla) oraz
koronacyjnego (na którym koronowano króla).

Sejmik



Sejmik uchwalał lokalne podatki i tworzył sąd sejmikowy.



Sejmiki ziemskie były równoprawne z sejmami prowincjonalnymi i sejmem walnym
i król mógł zwołać którykolwiek z nich dla zatwierdzenia swych propozycji.



Od połowy XV wieku sejmiki zaczęły wysyłać swych przedstawicieli - posłów - na
sejm walny.



Z chwilą powstania izby poselskiej sejmu walnego zmalała rola ustawodawcza
sejmików, zachowały one jednak pewne istotne kompetencje:



Sejmik przedsejmowy – wysłuchiwał legacji króla zwołującej sejm walny,
wybierał posłów i sporządzał dla nich instrukcje



Relacyjny – wysłuchiwał relacji posłów z sejmu walnego i decydował o
przyłączeniu się do jego decyzji, a także ustalał sposób rozdziału podatków
uchwalonych na sejmie. Sejmiki relacyjne odbywały się od 1589.



elekcyjny – wybierał w poczwórnej liczbie kandydatów na wakujące urzędy
podkomorzego, sędziego ziemskiego, podsędka i pisarza ziemskiego, a w Wielkim
Księstwie Litewskim również na urząd marszałka sejmikowego



kapturowy – zwoływany na czas bezkrólewia dla wybrania władz konfederacji i
sądu kapturowego



deputacki – wybierał deputata do Trybunału Koronnego i Litewskiego



gospodarczy – w XVII wieku w okresie "rządów sejmikowych" zajmował się
sprawami gospodarczymi i po 1677 wybierał deputatów do Trybunału Skarbowego
Radomskiego

Sejmik



Sejmik wybierając posła układał instrukcję dla niego, określając
tym samym granice jego działania na sejmie walnym. Mogły w
nich warunkować swą zgodę dla uchwał sejmowych od
przyjęcia swych postulatów lub dawać posłowi swobodę
działania. Poseł, który działał sprzecznie z instrukcją, nie był
karany - jedyną konsekwencją było niewybieranie go
następnym razem. Niektóre postanowienia sejmu walnego
wymagały zatwierdzenia przez sejmik.



Posłowie poszczególnych prowincji zbierali się na sejmikach
generalnych by ustalić swoje stanowisko przed obradami sejmu
walnego.



Uchwały sejmikowe zwano laudami. Od końca XVI wieku
wpisywano je zwykle do ksiąg grodzkich.



W XVII wieku w obliczu bezwładu władzy centralnej sejmiki
przejęły znaczną część jej uprawnień (egzekucja i redystrybucja
podatków, powoływanie żołnierza, zarząd lokalny). Te tzw.
"rządy sejmikowe" zostały zniesione w 1717.

Konstytucja 3 maja 1791



Kwiecień 1791 – uchwalono prawo o miastach



3 maja 1791:



Znosiła wolną elekcję



Znosiła liberum veto



Wprowadziła dziedziczność tronu (sascy Wettyni)



Straż Praw - Nowy centralny rząd z królem, prymasem, 5
ministrami (policji, pieczęci, spraw zagranicznych, wojny i
skarbu, marszałek sejmu, i następca tronu (ale bez prawa
głosu)



Likwidacja odrębności między Koroną i WXL



Tolerancja religijna z zapewnieniem katolicyzmowi prawa
religii panującej



Brała chłopa pod opiekę prawa krajowego