ALEKSANDER WILKOŃ

ALEKSANDER WILKOŃ

Typologia odmian

Typologia odmian

językowych współczesnej

językowych współczesnej

polszczyzny,

polszczyzny,

Katowice 2000

Katowice 2000

POZIOM I – ODMIANY

POZIOM I – ODMIANY

SYSTEMOWE

SYSTEMOWE

• cechy fonetyczne i gramatyczne jako

wykładniki różnych systemów

• język ogólny a dialekt kulturalny i

język literacki

• JĘZYK OGÓLNY – ekstensja
• GWARY LUDOWE – gwary wiejskie i

miejskie

JĘZYK OGÓLNY A GWARY

JĘZYK OGÓLNY A GWARY

MIEJSKIE

MIEJSKIE

• zróżnicowanie socjolektalne,

funkcjonalne, stylistyczne i genologiczne

• bogactwo form językowych
• odmienność w zakresie środków i form

wyrazu

• szeroki uzus, niedeterminowany

czynnikami geospołecznymi

• ekspansywność
• duży stopień kodyfikacji

JĘZYK OGÓLNY A JĘZYKI

JĘZYK OGÓLNY A JĘZYKI

MIESZANE

MIESZANE

• języki mieszane (miejskie i wiejskie)

jako języki granicy

• JĘZYKI MIESZANE MIEJSKIE
• JĘZYKI MIESZANE WIEJSKIE

RELACJE MIĘDZY GWARAMI

I JĘZYKIEM OGÓLNYM

elementy
języków
mieszanych

język
ogólny

język
ogólny

zanikające
elementy
języków
mieszanych

gwara
regionalna

język
ogólny

KRAKÓ
W

SZCZEC
IN

ZAKOPAN
E

RELACJE MIĘDZY GWARAMI

I JĘZYKIEM OGÓLNYM

gwara regionalna

gwara mieszana

język ogólny

język ogólny

gwara lokalna

gwary napływowe

KATOWIC
E

ŁÓDŹ

CECHY GWARY

CECHY GWARY

• GWARY DAWNIEJ

– względna jednolitość
– zdefiniowanie środowiskowe i terytorialne
– prostota budowy systemu gramatycznego i

leksykalnego

– mała podatność na przemiany

• Funkcjonowanie gwary na wsiach (3

odmiany)

• JĘZYKI SPECJALNE

CECHY JĘZYKÓW

CECHY JĘZYKÓW

MIESZANYCH

MIESZANYCH

• CECHY FONETYCZNE: cechy zanikające i

utrzymujące się

• LEKSYKA

– wyrazy niemające oparcia w języku literackim
– wyrazy, które mają swoje odpowiedniki w języku

literackim

– wyrazy uznane niesłusznie za gwarowe

(hiperpoprawność)

– wyrazy rzadkie
– wyrazy morfologicznie odmienne
– wyrazy związane z pracą w polu, uprawą i hodowlą
– wyrazy związane z pracą w mieście, warunkami życia

w mieście

POZIOM II – ODMIANA

POZIOM II – ODMIANA

MÓWIONA

MÓWIONA

I PISANA

I PISANA

CECHY JĘZYKA PISANEGO
• tendencja do ujednolicania norm
• zasięg ponadregionalny (+

oddziaływanie na normy)

• kodyfikacja hamująca

TEKSTY

TEKSTY

PISANE

1. prymarnie pisane

– a) nieprzeznaczone do wygłoszenia (inwarianty graficzne)

– b) przeznaczone do wygłoszenia

– c) nadające się do wygłoszenia

• 2. prymarnie mówione

• 3. stylizowane na język mówiony

MÓWIONE

• 1. prymarnie mówione

– a) spontaniczne

– b) przygotowane

• 2. prymarnie pisane (wtórnie mówione, tylko

odczytywane)

• 3. stylizowane na język pisany, książkowy

JĘZYK PISANY

JĘZYK PISANY

• kody niewerbalne

– kod kinetyczny

– kod proksymiczny

• elementy parajęzykowe

– obligatoryjne

– fakultatywne (paraleksykalne)

• składniki konsytuacyjne

• monologowość (A dialog, polilog)

• oficjalny obieg

• trwałość

JĘZYK PISANY

JĘZYK PISANY

• konserwatyzm języka pisanego (por. wskaźniki

zespolenia => aczkolwiek, jednakże, bowiem)

• diachroniczność języka pisanego
• wariantywność języka mówionego
• otwartość języka pisanego na nowe formy

leksykalne, stylistyczne i gramatyczne

(tendencja do tworzenia nowych gatunków)

• redundancja językowa i ekonomia w tekście

mówionym

• elementy ekspresywne, konatywne oraz

fatyczne, a elementy referencjalnych

POZIOM III – ODMIANY

POZIOM III – ODMIANY

FUNKCJONALNE

FUNKCJONALNE

JĘZYK POTOCZNY

JĘZYK POTOCZNY

• status centrum

– powszechność występowania (ma najszerszy uzus)

– obsługiwanie codziennej sfery komunikacji –

– obsługuje wszystkie tematy

– brak determinacji przez sam akt mowy

• prymarna funkcja mówiona

• gwary i języki mieszane

• nieliterackość

• ekspansywność

• ekspresywność (negatywna)

• gotowe formuły i stereotypy

• DWA WARIANTY

JĘZYK KULTURALNY

JĘZYK KULTURALNY

(LITERACKI)

(LITERACKI)

• normy językowe
• wzorce tradycji
• bogactwo i zróżnicowanie leksykalnym,

gramatycznym, stylistycznym

• wielofunkcyjność
• selektywność
• bardzo duża liczba elementów

estetycznych i grzecznościowych

JĘZYK OFICJALNY

JĘZYK OFICJALNY

• CECHY FONETYCZNE

– tendencja do akcentu inicjalnego

– wariantywna wymowa nosówek

• CECHY FLEKSYJNE

– nieodmienność nazwisk i nazw geograficznych

– częstsze używanie form liczby mnogiej

– wysoka częstotliwość form. 1. os. lm.

– formy nieosobowe – strona bierna, bezosobniki

• CECHY SŁOWOTWÓRCZE

– wysoka frekwencja skrótowców

– produktywność złożeń z -o-

– tendencja do regularności (sufiksy -owy, -acz, -arka)

– derywacja paradygmatyczna

– brak derywatów ekspresywnych

JĘZYK OFICJALNY

JĘZYK OFICJALNY

• CECHY SKŁADNIOWE

– ekspansja struktur nominalnych

– duża frekwencja wyrażeń przyimkowych

– charakterystyczne użycia przyimków

– spójniki złożone i skorelowane

– zdania rozbudowane (pojedyncze lub złożone)

• CECHY FRAZEOLOGICZNE

– szablonowość

– grupy analityczne z czasownikami

– wyrażenia metaforyczne

• SŁOWNICTWO

– duża frekwencja wyrazów abstrakcyjnych

– tendencja do terminologizacji

– kancelaryzmy

– zapożyczenia z języka naukowego

– skłonność do redundancji

JĘZYK NAUKOWY

JĘZYK NAUKOWY

• SYSTEM SEMANTYCZNY

– rozbudowane relacje podrzędności między

poszczególnymi pojęciami (regularna hierarchizacja

pojęć)

– jednoznaczność (brak polisemii, synonimii) i precyzja

– zawężanie pól semantycznych wyrazów

– skłonność do przyswajania terminów obcych

– neologizmy, neosemantyzmy terminologiczne,

terminy frazeologiczne

– abstrakcyjność, brak ekspresywności

• SKŁADNIA

– przewaga hipotaksy nad parataksą

– składnia interpretacyjna (spójniki skorelowane)

JĘZYK NAUKOWY

JĘZYK NAUKOWY

• BUDOWA TEKSTU

– ścisła segmentacja

– tytuł

– podział ciągu linearnego tekstu

– wysoki stopień spójności tekstu

– monologowość

– określoność nadawcy

– rozbudowa warstwy dokumentacyjnej

– wprowadzanie elementów innych kodów

• PODJĘZYKI

– podjęzyk teoretyczny

– podjęzyk praktyczny

– podjęzyk dydaktyczny

– podjęzyk popularnonaukowy

JĘZYK ARTYSTYCZNY

JĘZYK ARTYSTYCZNY

• typy języka artystycznego (2)
• język artystyczny oralny i języka

artystyczny właściwy (literacki,
pisany)

• niemonolityczność oraz otwartość

wobec wszystkich odmian

• zawłaszczanie form i umieszczanie

ich w nowym kontekście

JĘZYK ARTYSTYCZNY

JĘZYK ARTYSTYCZNY

• zanurzenie w zastanym świecie tekstów
• brak wyróżników gramatycznych
• ograniczona autonomia w języku

artystycznym

• odmiana językowa nastawiona na samą

siebie (autoteliczność, funkcja
estetyczna)

• brak funkcji pragmatycznej 

JA – CECHY

JA – CECHY

CHARAKTERYSTYCZNE

CHARAKTERYSTYCZNE

język
znomatywizow
any

JA

język
aktualizujący

język
potoczny

J
A

język
literacki

archaiczno
ść

J
A

innowacyjno
ść

jednoznaczn
ość

J
A

wieloznaczn
ość

nadmiar
organizacji

J
A

swoboda
i
automatyzm
struktury
tekstu

JĘZYK FOLKLORU

gwary
ludowe

język
konwersacyjny

folklo
r

folklor
wierszowany

folklor
niewierszowany

folklor
śpiewany

folklor
mówiony

FOLKLOR A GWARA

FOLKLOR A GWARA

LUDOWA

LUDOWA

• nacechowanie estetyczne
• zakres tematów
• sytuacja komunikacyjna
• cechy interdialektalne
• własne specyficzne słownictwo,

struktury składniowe (babuleńka
rodu bogatego)

FOLKLOR A JĘZYK

FOLKLOR A JĘZYK

LITERACKI

LITERACKI

• język mówiony

• wariantywność tekstowa

• dialogowość

• wysoki stopień schematyzacji środków

• brak tytułów

• schematyczność i typizacja motywów

• ubóstwo słownictwa i tropów poetyckich

• meliczność

• niewielka liczba wzorców i gatunków

IV ROZCZŁONKOWANIE –

IV ROZCZŁONKOWANIE –

SOCJOLEKTY

SOCJOLEKTY

• związek z grupą społeczną (klasa,

warstwa, środowisko, grupa zawodowa)

• nie tylko więzi profesjonalne, lecz także

kulturowe

• stabilność grupy

• silne poczucie odrębności

• ciągłość tradycji

• odmiany zawodowe, które kształtują

pewne środowisko społeczne, model

życia wykraczający poza sferę czysto

zawodową

PODZIAŁ SOCJOLEKTÓW

PODZIAŁ SOCJOLEKTÓW

• socjolekty dużych i znaczących grup

społecznych tworzących dominujące
skupiska na danym terytorium

• socjolekty grup

zinstytucjonalizowanych

• socjolekty środowisk powstałych na

zasadzie dobrowolnych zrzeszeń

• socjolekty środowisk przestępczych

PROFESJOLEKT, BIOLEKT,

PROFESJOLEKT, BIOLEKT,

PSYCHOLEKT

PSYCHOLEKT

PROFESJOLEKT

• TERMINOLOGIA SPECJALISTYCZNA + JĘZYK POTOCZNY

[ogólny]

 
CECHY JĘZYKA KOBIET

• wysoka skala ekspresji fonicznej

• większa zachowawczość, zgodność z tradycyjnymi

normami

• większa częstotliwość form etykietalnych

• tradycyjna semantyka (tzw. obowiązki społeczne kobiety)

[?]

• informatywność i szczegółowość

• JĘZYK RODZINNY (FAMILIARNY)

A. WILKOŃ –

A. WILKOŃ –

PODSUMOWANIE

PODSUMOWANIE