ALEKSANDER WILKOŃ

ALEKSANDER WILKOŃ

Typologia odmian

Typologia odmian

językowych współczesnej

językowych współczesnej

polszczyzny,

polszczyzny,

Katowice 2000

Katowice 2000

POZIOM I – ODMIANY

POZIOM I – ODMIANY

SYSTEMOWE

SYSTEMOWE

• cechy fonetyczne i gramatyczne jako

wykładniki różnych systemów

• język ogólny a dialekt kulturalny i

język literacki

• JĘZYK OGÓLNY – ekstensja
• GWARY LUDOWE – gwary wiejskie i

miejskie

JĘZYK OGÓLNY A GWARY

JĘZYK OGÓLNY A GWARY

MIEJSKIE

MIEJSKIE

• zróżnicowanie socjolektalne,

funkcjonalne, stylistyczne i genologiczne

• bogactwo form językowych
• odmienność w zakresie środków i form

wyrazu

• szeroki uzus, niedeterminowany

czynnikami geospołecznymi

• ekspansywność
• duży stopień kodyfikacji

JĘZYK OGÓLNY A JĘZYKI

JĘZYK OGÓLNY A JĘZYKI

MIESZANE

MIESZANE

• języki mieszane (miejskie i wiejskie)

jako języki granicy

• JĘZYKI MIESZANE MIEJSKIE
• JĘZYKI MIESZANE WIEJSKIE

RELACJE MIĘDZY GWARAMI

I JĘZYKIEM OGÓLNYM

elementy
języków
mieszanych

język
ogólny

język
ogólny

zanikające
elementy
języków
mieszanych

gwara
regionalna

język
ogólny

KRAKÓ
W

SZCZEC
IN

ZAKOPAN
E

RELACJE MIĘDZY GWARAMI

I JĘZYKIEM OGÓLNYM

gwara regionalna

gwara mieszana

język ogólny

język ogólny

gwara lokalna

gwary napływowe

KATOWIC
E

ŁÓDŹ

CECHY GWARY

CECHY GWARY

• GWARY DAWNIEJ

– względna jednolitość
– zdefiniowanie środowiskowe i terytorialne
– prostota budowy systemu gramatycznego i

leksykalnego

– mała podatność na przemiany

• Funkcjonowanie gwary na wsiach (3

odmiany)

• JĘZYKI SPECJALNE

CECHY JĘZYKÓW

CECHY JĘZYKÓW

MIESZANYCH

MIESZANYCH

• CECHY FONETYCZNE: cechy zanikające i

utrzymujące się

• LEKSYKA

– wyrazy niemające oparcia w języku literackim
– wyrazy, które mają swoje odpowiedniki w języku

literackim

– wyrazy uznane niesłusznie za gwarowe

(hiperpoprawność)

– wyrazy rzadkie
– wyrazy morfologicznie odmienne
– wyrazy związane z pracą w polu, uprawą i hodowlą
– wyrazy związane z pracą w mieście, warunkami życia

w mieście

POZIOM II – ODMIANA

POZIOM II – ODMIANA

MÓWIONA

MÓWIONA

I PISANA

I PISANA

CECHY JĘZYKA PISANEGO
• tendencja do ujednolicania norm
• zasięg ponadregionalny (+

oddziaływanie na normy)

• kodyfikacja hamująca

TEKSTY

TEKSTY

PISANE

1. prymarnie pisane

– a) nieprzeznaczone do wygłoszenia (inwarianty graficzne)

– b) przeznaczone do wygłoszenia

– c) nadające się do wygłoszenia

• 2. prymarnie mówione

• 3. stylizowane na język mówiony

MÓWIONE

• 1. prymarnie mówione

– a) spontaniczne

– b) przygotowane

• 2. prymarnie pisane (wtórnie mówione, tylko

odczytywane)

• 3. stylizowane na język pisany, książkowy

JĘZYK PISANY

JĘZYK PISANY

• kody niewerbalne

– kod kinetyczny

– kod proksymiczny

• elementy parajęzykowe

– obligatoryjne

– fakultatywne (paraleksykalne)

• składniki konsytuacyjne

• monologowość (A dialog, polilog)

• oficjalny obieg

• trwałość

JĘZYK PISANY

JĘZYK PISANY

• konserwatyzm języka pisanego (por. wskaźniki

zespolenia => aczkolwiek, jednakże, bowiem)

• diachroniczność języka pisanego
• wariantywność języka mówionego
• otwartość języka pisanego na nowe formy

leksykalne, stylistyczne i gramatyczne

(tendencja do tworzenia nowych gatunków)

• redundancja językowa i ekonomia w tekście

mówionym

• elementy ekspresywne, konatywne oraz

fatyczne, a elementy referencjalnych

POZIOM III – ODMIANY

POZIOM III – ODMIANY

FUNKCJONALNE

FUNKCJONALNE

JĘZYK POTOCZNY

JĘZYK POTOCZNY

• status centrum

– powszechność występowania (ma najszerszy uzus,

najszersza

ekstensja – obsługuje wszystkie możliwe tematy

)

– obsługiwanie codziennej sfery komunikacji –

– obsługuje wszystkie tematy

– brak determinacji przez sam akt mowy

(ten typ to język

przezroczysty, który nie zależy od sytuacji komunikacyjnej)

• prymarna funkcja mówiona

(Jego odmiana pisana jest wtórna)

• gwary i języki mieszane

• nieliterackość

• Ekspansywność

(ma tendencje do tego żeby dominować)

• ekspresywność (negatywna)

• gotowe formuły i stereotypy

(powiedzonka, utarte formuły, quazi

przysłowia. Stereotypy – Jan-truteń, Maria-głupia gęś)

• DWA WARIANTY

(neutralny i nacechowany)

• U Wilkonia język mówiony dzielił się na jęz. potoczny o dwóch

wariantach (wyżej) i dialekt kulturalny

JĘZYK KULTURALNY

JĘZYK KULTURALNY

(LITERACKI)

(LITERACKI)

• normy językowe
• wzorce tradycji

(poprawne jest to, co było

poprawne kiedyś)

• bogactwo i zróżnicowanie leksykalnym,

gramatycznym, stylistycznym

• Wielofunkcyjność

(syt. codzienne i półoficjalne)

• Selektywność

(powoli dopuszcza formy

innowacyjne)

• bardzo duża liczba elementów estetycznych i

grzecznościowych

(nie tylko co, ale też i jak

wygląda komunikat)

JĘZYK OFICJALNY

JĘZYK OFICJALNY

• CECHY FONETYCZNE

– tendencja do akcentu inicjalnego

(Wilkoń badał głównie na przykładach

przemówień Gomółki)

– wariantywna wymowa nosówek

• CECHY FLEKSYJNE

– nieodmienność nazwisk

(np. na umowach kredytowych w banku)

i nazw

geograficznych

– częstsze używanie form liczby mnogiej

(źródła, problemy, zadania)

– wysoka częstotliwość form. 1. os. lm.

(wymagamy, informujemy, prosimy

o)

– formy nieosobowe – strona bierna, bezosobniki

• CECHY SŁOWOTWÓRCZE

– wysoka frekwencja skrótowców

(nazwy instytucji)

– produktywność złożeń z -o-

(bo one są bardzo łatwe, np. -biorca, -dawca)

– tendencja do regularności (sufiksy -owy, -acz, -arka)

(modowy, kultowy)

– derywacja paradygmatyczna

(uskok, zwis – język lubi krótkie formy)

– brak derywatów ekspresywnych

JĘZYK OFICJALNY

JĘZYK OFICJALNY

• CECHY SKŁADNIOWE

– ekspansja struktur nominalnych

(np. decyzję podejmuje się w wyniku

dokonania, zrobienia, obliczenia)

– duża frekwencja wyrażeń przyimkowych

(tendencja do analityczności,

np. do spraw, w stosunku do, na rzecz – dość długie)

– charakterystyczne użycia przyimków

(przy – przy obopólnej zgodzie)

(pomimo, pomiędzy, poprzez – mimo, między, przez) (DLA – w sensie:

w celu, np.. dla osiągnięcia zgody)

– spójniki złożone i skorelowane zdania rozbudowane (pojedyncze lub

złożone)

(a zatem, a więc)

• CECHY FRAZEOLOGICZNE

– Szablonowość

(np. zwracam się z uprzejmą prośbą)

– grupy analityczne z czasownikami

(opłacić – uiścić opłaty, operować –

przeprowadzić operację)

– wyrażenia metaforyczne

(związane ze sportem i wojskowością)

• SŁOWNICTWO

– duża frekwencja wyrazów abstrakcyjnych (swoje znaczenie

zyskują w kontekście, np. sprawa, problem, treść)

– tendencja do terminologizacji

(blok – budynek mieszkalny /

lokal użytkowy)

– Kancelaryzmy

(charakt. dla stylu urzędowego, np. uiścić)

– zapożyczenia z języka naukowego

– skłonność do redundancji

(w miesiącu maju, na teranie

dzielnicy Śródmieście)

JĘZYK NAUKOWY

JĘZYK NAUKOWY

• SYSTEM SEMANTYCZNY

– rozbudowane relacje podrzędności między poszczególnymi pojęciami

(regularna hierarchizacja pojęć)

– jednoznaczność (brak polisemii, synonimii) i precyzja

– zawężanie pól semantycznych wyrazów

(jak u Furdala, który zawężanie

znaczeń widział jako wyznacznik semantyczny, podstawowy. A dla stylu

artystycznego prymarne będzie rozszerzanie znaczeń)

– skłonność do przyswajania terminów obcych

(internacjonalizmy)

– Neologizmy

(np. typ skały - twardzielec)

, neosemantyzmy terminologiczne

(płaszcz w znaczeniu geologicznym, przesunięcie na zasadzie matafory),

terminy frazeologiczne

(np. kwas siarkowy, z co najmniej jedną spacją)

– abstrakcyjność, brak ekspresywności

(np. teoria jest ściśle związana z

autorem. U Skubalanki)

• SKŁADNIA

– przewaga hipotaksy

(stosunki nadrz.-podrz.)

nad parataksą

(stosunki

współrzędne)

– składnia interpretacyjna (spójniki skorelowane)

(tekst naukowy w taki sposób

buduje zdanie tak by ułatwić nam śledzenie treści i interpretację, np. zarówno

(wskazuje na to, że było coś wcześniej), jednakże, nie tylko-lecz także)

JĘZYK NAUKOWY

JĘZYK NAUKOWY

• BUDOWA TEKSTU

– ścisła segmentacja

(akapity, paragrafy)

– tytuł

– podział ciągu linearnego tekstu

– wysoki stopień spójności tekstu

– Monologowość

(mówi określona osoba)

– określoność nadawcy

– rozbudowa warstwy dokumentacyjnej

(gromadzenie materiałów)

– wprowadzanie elementów innych kodów

(tabele, wykresy, rysunki)

• PODJĘZYKI

– podjęzyk teoretyczny

(np. teoria Wilkonia – mówimy o niej)

– podjęzyk praktyczny

(w jaki sposób wykorzystać np.. prawo fizyki)

– podjęzyk dydaktyczny

(coś tłumaczymy specjalistom,

upraszczamy)

– podjęzyk popularnonaukowy

(tłumaczymy osobom

zainteresowanym)

JĘZYK ARTYSTYCZNY

JĘZYK ARTYSTYCZNY

•

typy języka artystycznego (2):

1. zbiór form występujących w tekstach atr. (szersza def.)
2. Zbiór form typowych dla… (węższa def.)

•

język artystyczny oralny i języka artystyczny właściwy
(literacki, pisany)

•

Niemonolityczność

(nie ma takiego zestawu cech, które

by go określiły)

oraz otwartość

(+ formy idiolektalne,

innowacyjne, zmyślone)

wobec wszystkich odmian

•

zawłaszczanie form i umieszczanie ich w nowym
kontekście

(w każdym kontekście można osadzić dane

zdanie)

JĘZYK ARTYSTYCZNY

JĘZYK ARTYSTYCZNY

• zanurzenie w zastanym świecie tekstów
• brak wyróżników gramatycznych
• ograniczona autonomia w języku

artystycznym

(niby możemy zrobić wszystko,

ale jednak jest jakaś forma narzucona, np.
sonet)

• odmiana językowa nastawiona na samą

siebie (autoteliczność, funkcja estetyczna)

• brak funkcji pragmatycznej 

(nie musi mieć

celu)

JA – CECHY

JA – CECHY

CHARAKTERYSTYCZNE

CHARAKTERYSTYCZNE

język
znomatywizow
any

JA

język
aktualizujący

język
potoczny

J
A

język
literacki

archaiczno
ść

J
A

innowacyjno
ść

jednoznaczn
ość

J
A

wieloznaczn
ość

nadmiar
organizacji

J
A

swoboda
i
automatyzm
struktury
tekstu

JĘZYK FOLKLORU

gwary
ludowe

język
konwersacyjny

Folklo
r

folklor
wierszowany

folklor
niewierszowany

folklor
śpiewany

folklor
mówiony

Język konwersacyjny – taki, którym dziś posługują się ludzie na wsi

Folklor – język artystyczny

FOLKLOR A GWARA

FOLKLOR A GWARA

LUDOWA

LUDOWA

• nacechowanie estetyczne

(folklor jest

nacechowany)

• zakres tematów

(gwara – tematy z

życia, folklor – np. wątki magiczne)

• sytuacja komunikacyjna
• cechy interdialektalne
• własne specyficzne słownictwo,

struktury składniowe (babuleńka rodu
bogatego)

FOLKLOR A JĘZYK LITERACKI

FOLKLOR A JĘZYK LITERACKI

(artystyczny)

(artystyczny)

• język mówiony

(folklor jest bardziej mówiony, j. art. bardziej

pisany)

• wariantywność tekstowa

(kilka wariantów danego utworu w

folklorze)

• Dialogowość

(w folklorze zwroty do odbiorcy)

• wysoki stopień schematyzacji środków

(jak w „Morfologii

bajki” Proppa)

• brak tytułów

(w folklorze nadawanie tytułu jest dość

rzadkie)

• schematyczność i typizacja motywów

(wąska grupa

typowych dla folkloru, niewielka liczba wzorów i gatunków)

• ubóstwo słownictwa i tropów poetyckich

• meliczność

• niewielka liczba wzorców i gatunków

IV ROZCZŁONKOWANIE –

IV ROZCZŁONKOWANIE –

SOCJOLEKTY

SOCJOLEKTY

• związek z grupą społeczną (klasa, warstwa,

środowisko, grupa zawodowa)

• nie tylko więzi profesjonalne, lecz także kulturowe

• stabilność grupy

• silne poczucie odrębności

• ciągłość tradycji

• odmiany zawodowe, które kształtują pewne

środowisko społeczne, model życia wykraczający

poza sferę czysto zawodową

PODZIAŁ SOCJOLEKTÓW

PODZIAŁ SOCJOLEKTÓW

• socjolekty dużych i znaczących grup społecznych

tworzących dominujące skupiska na danym
terytorium

(np. socjolekt górników śląskich, duża

trwała grupa dominująca na danym teryt.)

• socjolekty grup zinstytucjonalizowanych

(np.

harcerze)

• socjolekty środowisk powstałych na zasadzie

dobrowolnych zrzeszeń

(np. wędkarze, artyści)

• socjolekty środowisk przestępczych

PROFESJOLEKT, BIOLEKT,

PROFESJOLEKT, BIOLEKT,

PSYCHOLEKT

PSYCHOLEKT

PROFESJOLEKT

(wyłącznie relacje zawodowe)

• TERMINOLOGIA SPECJALISTYCZNA + JĘZYK POTOCZNY

[ogólny]

 
CECHY JĘZYKA KOBIET

(biolekt – język płci)

• wysoka skala ekspresji fonicznej

• większa zachowawczość, zgodność z tradycyjnymi normami

• większa częstotliwość form etykietalnych

• tradycyjna semantyka (tzw. obowiązki społeczne kobiety) [?]

• informatywność i szczegółowość

• JĘZYK RODZINNY (FAMILIARNY)

(familiolekt)

• Język osobowy – idiolekt

• Psycholetk – np. chorych na schizofrenię

A. WILKOŃ –

A. WILKOŃ –

PODSUMOWANIE

PODSUMOWANIE