Wykład 3.

Teoria kwestii i

problemów społecznych

Bibliografia

Główne źródło bibliograficzne:
Barbara Rysz – Kowalczyk „Teoria kwestii i problemów społecznych” [w:]

„Polityka społeczna. Podręcznik akademicki” pod red. Grażyny Firlit –

Fesnek i Małgorzaty Szylko – Skoczny, PWN, Warszawa 2007, s. 177-186.

Dodatkowo:

• H.Arendt „O rewolucji”, Wyd. „Czytelnik”, (r. II. „Kwestia socjalna”),

• J.Auleytner „Polityka społeczna czyli ujarzmianie chaosu socjalnego”, Wyd.

Wyższej Szkoły Pedagogicznej TWP, Warszawa 2002.

• J.Chłopecki „Kwestia społęcnza, problem społęcnzy, zmiana społęcnza”,

„Studia Gospodarcze”, 1/2002, s. 15-28.

• J.Danecki „Kwestia społeczna – istota, źródła, zarys diagnozy” [w:]

„Polityka społeczna. Materiały do studiowania” Antoni Rajkiewicz, Jolanta

Supińska, Mirosław Księżopolski (red.) Wyd. „Śląsk”, Katowice 1998

• T.Geisen „Państwo socjalne w okresie modernizmu. O powstaniu systemów

zabezpieczenia społecznego w Europie”, [w:] „Państwo socjalne w Europie.

Historia – rozwój – perspektywy”, K.Kraus, T.Geisen, K.Piątek (red.), Wd.

UMK, Toruń 2005

• K. Krzeczkowski „Polityka społeczna. Wybór pism”, Łódź 1974
.

Najważniejsze kwestie

•

Posługiwanie się kategorią „kwestii społecznej”

należy do tradycji teorii i praktyki polityki społecznej.

•

Jednak sposób jej postrzegania podlegał ewolucji.

•

U swoich początków „kwestia społeczna” była

postrzegana jako „sprawa”, „zadanie” o ważnym

politycznie charakterze („krzywda społeczna”, „nędza

mas”).

•

Współcześnie termin „kwestia społeczna” jest

używany i interpretowany głównie jako wyodrębniona

grupa problemów społecznych o szczególnej

dotkliwości.

•

Wyraża się także opinię, iż współcześnie straciła ona

swoją teoretyczna przydatność.

Historyczne tło kategorii

„kwestia społeczna”

• Kwestia społeczna:

jako pewien
problem do
rozwiązania

• Kwestie społeczne:

jako kwestie
szczegółowe,
przedmiotowe
(kwestia rolna,
kwestia
mieszkaniowa, itp.)

Geneza ujęcia

• Korzenie: Europa, XVIII/XIX wiek.

• XVIII (przed/w trakcie: różne poglądy/ Rewolucja

Francuska) – bogactwo znaczeń i konotacji, terminy:

rozległe , m.in.. „krzywda społeczna”, „złowrogie

widmo”, „ogniowa próba trwałości systemu”, „nędza

mas”, „ponura tragedia społeczna”.

• Charakterystyczne: kwestia społeczna jest zawsze

związana z tym co ma miejsce w przemyśle,

rolnictwie, odnosi się do położenia „kłopotliwych”

grup społecznych i „niebezpiecznych klas”

(proletariat miejski, chłopi pozbawieni ziemi,

rzemieślników zagrożonych produkcją maszynową).

• Kwestia społeczna jest wtedy utożsamiana z „czymś

do załatwienia”, o politycznym, istotnym znaczeniu.

• Generalnie: kwestia społeczna wiąże się z

przekonaniem że możliwa jest zmiana społeczna oraz

przekonanie o możliwości i konieczności reagowania

na powstałe zło.

Przykłady ujęć

Thomas Geisen: kwestia społeczna powstała bezpośrednio

po Wielkiej Rewolucji Francuskiej (1789) i rozwinęła się

później w toku procesów industrializacji w XX wieku jako

jedno z najważniejszych pól działań społeczno –

politycznych.

• Powstała głównie na bazie zmienionego pojmowania

społecznego (wedle którego problemy społeczne nie są

czymś akceptowane jako coś, co po prostu istnieje w sensie

„nieuchronnego przeznaczenia”).

• Ważne: takie ujęcie zakłada, że człowiek może kreować

zmianę społeczną.

Hanna Arndt: „Kwestia socjalna, czyli nędza mas”, czyli

problem wszystkich (z wyjątkiem tej w USA) rewolucji.

• Rewolucja Francuska – kwestia socjalna ważniejsza od

politycznej (co nota bene wpływa negatywnie na sam

przebieg -kształt- wynik Rewolucji):

Przykłady ujęć

Ad. Hanna Arndt:

• „Nędza jest upodleniem, które poddaje ludzi absolutnemu

dyktatowi konieczności, którą sami znamy z najbardziej

osobistego doświadczenia, pozostającego poza wszelką

spekulacją. I właśnie pod naciskiem tej konieczności masy

pośpieszyły rewolucji z pomocą, ożywiły ją, pchnęły

naprzód i ostatecznie przywiodły do zguby”

• „Konieczność taka jak „naglące ludzkie potrzeby (odzienie,

pożywienie, reprodukcja gatunku)” doprowadziły do tego,

że „[…] rewolucja zmieniła kierunek. Nie zmierzała już ku

wolności. Jej celem stał się dobrobyt ludu”.

• Arendt zwraca uwagę, że wprawdzie „każda próba

rozwiązania kwestii socjalnej środkami polityki wiedzie do

terroru” to jednak uniknięcie krwawej rewolucji nie jest

możliwe wtedy, kiedy panuje masowa nędza.

• Kwestia społeczna zaczyna odgrywać dużą rolę dopiero w

epoce nowożytnej, kiedy to ludzie zaczęli wierzyć, że nędzy

można uniknąć.

Tradycje myślenia o kwestii

społecznej w polskiej nauce

Ludwik Krzywicki (1859-1941); naukowiec, ale i działacz i

badacz społeczny.

• Każda kwestia jest związana z ludźmi „wyrasta z ich

cierpień i niedomagań”

• KWESTIA SPOŁECZNA: to dla niego synonim głównej

sprzeczności danego ustroju, wspólnego podłoża

wszelkiego zła społecznego.

• Każdy okres w dziejach ma „kwestię społeczną”

(podstawową sprzeczność powstającą w wyniku rozwoju sił

wytwórczych). I każda z tych kwestii społecznych

„przyporządkowanych” do określonego okresu generuje

jakieś negatywne problemy i każdy okres musi poszukiwać

rozwiązania tej kwestii.

• Kwestie społeczne nie są pojedynczymi, oderwanymi

problemami, tylko przejawem zła tkwiącego w

podstawowej sprzeczności ustrojowej. (przykład: praca

dzieci + bieda rodzin + choroby + niedostępność edukacji

 zły ustrój!)

Tradycje myślenia o kwestii społ. w

polskiej nauce

Najistotniejsze kwestie społeczne XIX/XX wieku to m.in.:

• niemożność zaspokojenia potrzeb życiowych mas,

• niemożność zapewnienia przez rodzinę proletariacką opieki

osobom starszym/chorym,

• brak możliwości zapewnienia przez rodzinę proletariacką

m.in.: edukacyjnych/wychowawczych potrzeb dzieci,

• status prawny kobiety był sprzeczny ze statusem

pracownika najemnego,

• utrata warsztatów/ ziemi (źródeł utrzymania) musiała w

warunkach bezrobocia prowadzić do ubóstwa.

Sposób rozwiązania - „dostosowanie ustawy prawnej”:

• rozwój demokracji „uobywatelnienia się tłumów”

(dopuszczenie wszystkich na równych prawach do

stanowienia o wspólnych sprawach).

• masowe ruchy społeczne włączające obywateli do spraw

ogólnych

• polityka społeczna (tylko łagodzenie objawów i skutków

kwestii społecznej)

Tradycje myślenia o kwestii
społecznej w polskiej nauce

Konstanty Krzeczkowski (1879-1939), źródło

kwestii socjalnej jest w:

• „[…] niewspółmierności produkcji do organizacji

(struktury) społeczeństwa. Zmiany zachodzące w

jednej sprawiają odpowiednie zmiany w drugiej, w

następstwie ich wynika zwykle nowy układ sił,

nowe ugrupowanie warstw społecznych, które jest

źródłem zjawiania się tzw. kwestii społecznych”

[1]

.

• Co ważne: dualizm rozumienia kwestii

społecznej/kwestii społecznych

Współczesne opcje w

interpretacji i stosowaniu

kategorii kwestii społ.

Julian Auleytner

• Każe traktować kwestię społeczną jako: „wyraz

asymetrycznych przekształceń w rozwoju

gospodarczym, które rodzą zagrożenia społeczne”.

• Czyli: nie sam rozwój, ale jego asymetrie (wypaczenia)

rodzą kwestię społeczną, acz - nie każda asymetria je

wywołuje.

• Wieloaspektowość asymetrii występujących w rozwoju

ma odzwierciedlenie w wielu wymiarach kwestii

społecznej (lokalny –regionalny - globalny) i w wielu ich

rodzajach.

• Podsumowując: odejście od wiązania kwestii społecznej

tylko i wyłącznie z jedną sprzecznością ustroju -

uznanie, że kwestii społecznych jest WIELE, i że ich

źródła pochodzenia są różne, są złożone, jest ich wiele.

Współczesne opcje w

interpretacji i stosowaniu

kategorii kwestii sp.

Jan Danecki

• Kwestie społeczne nie mogą być rozpatrywane we

wzajemnej izolacji.

• Kwestie społeczne tworzą system współzależnych

zagrożeń.

• Najistotniejsze są kwestie społeczne, które mają głównie

wymiar lokalny, gdyż są to „[…] konkretne problemy o

szczególnie wysokim stopniu dotkliwości dla życia i

współdziałania członków danej społeczności”.

• Kwestie społeczne są szczególną klasą problemów

społecznych.

• Istota kwestii społecznych zasadza się na blokowaniu

zaspokajania podstawowych potrzeb zbiorowości

ludzkich, a z ogółu problemów wyróżnia je kilka cech

ujmowanych łącznie:

•

POCHODZENIE SPOŁECZNE (STRUKTURALNE KWESTII SPOŁ.): Jeśli

chodzi o kwestie społeczne to „[…] ich charakter, zasięg i nasilenie wynikają

przede wszystkim ze sposobu urządzania społeczeństwa; układu stosunków

między składającymi się na nie grupami; zasad gospodarowania i podziału

dóbr, hierarchii wartości i interesów, które ukierunkowują główne nurty

życia publicznego. Taka właśnie geneza odróżnia je od problemów – z jednej

strony związanych z naturą człowieka, z drugiej strony – od

zindywidualizowanych problemów jednostek o niepowtarzalnych swoistych

cechach, losach i drogach życiowych”. Różni je też (kwestie społeczne od

problemów społecznych) od tych dramatów, które zostały spowodowane

przez siły natury. „Słowem, źródła kwestii społecznych tkwią wewnątrz

społeczeństwa – w takich zasadach i mechanizmach życia zbiorowego, które

generują deprywację szerokich rzesz ludzkich”.

•

DOLEGLIWOŚĆ: Presję tych problemów odczuwają duże zbiorowości,

problemy społeczne w bardzo szeroki sposób mogą negatywnie wpływać na

sytuacje życiowe jednostek, rodzin, grup. Kwestie społeczne cechuje zatem

rozwinięte natężenie dolegliwości dla: (1) substancji biologicznej, (2)

potencjału kulturowego (3) spójności społeczeństwa.

•

„NIENATURALNOŚĆ” i „WYZWANIE”; traktowanie kwestii społecznych

jako naturalnego problemu porządku rzeczy, jest błędem – problemy

społeczne to wyzwanie któremu musimy przeciwdziałać (czyli że można je

wyeliminować).

•

PONADINDYWIDUALIZM: Problemów społecznych nie może

wyeliminować sama jednostka, problemy społeczne mogą zostać

wyeliminowane dzięki wsparciu zewnętrznemu.

•

GENEROWANIE KONFLIKTÓW. Kwestie te są uwikłane głęboko w sieć

sprzecznych interesów. Relacje między dotkniętymi przez nie grupam,i a

grupami nie dotkniętymi kwestiami społecznymi zazwyczaj/często prowadzą

do konfliktów

Współczesne opcje w interpretacji i

stosowaniu kategorii kwestii społ.

Jerzy Chłopecki

• Kwestionuje zasadność pojęcia „kwestii społecznej”

• Dla niego – kwestia społeczna jest tylko i wyłącznie związana z jej XIX-

wieczną genezą (czyli: (1) wielki grupy, (2) postęp) - wtedy kwestia społeczna

istniała, współcześnie – już nie.

• „Historia linearna, która miała swoją logikę i swój sens, była dziejami dużych

grup społecznych. Taka historia miała swoje kwestie społeczne, których

rozwijanie było istotą dynamiki (zmiany społecznej). W miejsce rozwiązanych

pojawiały się oczywiście nowe kwestie społeczne, wynikające z nowej statyki

(struktury) społecznej”.

• O kwestii społecznej możemy mówić tylko i wyłącznie w ujęciu podmiotowym

(czyli traktować ją jako problem społeczny). A ponieważ dziś trudno wskazać

na jakąkolwiek grupę która byłaby „porównywalna” do np. dawnej klasy

robotniczej, czy chłopskiej (XIX), więc trudno mówić o kwestii społecznej. Dziś

podziału makrostrukturalne (czyli podziały społeczeństw na wielkie grupy) nie

są już podziałami opisującymi świat społeczny, zaś dawne związki problemów

społecznych przypisywanych określonym grupom społecznym rozproszyły się.

• Podziały na: uprzywilejowanych – ubogich (wyłączonych), nie mają charakteru

grupotwórczego, zaś „miejsce dotychczasowych kwestii społecznych zajmuje

mozaika problemów społecznych nieporównywalnie rozsianych po

społeczeństwie z wolna zatracając swój dotychczasowy, względnie przejrzysty

ład strukturalny”.

.

Podsumowując:

• Wcześniejsze i obecne ujęcia kategorii kwestii

społecznej dowodzą, iż zmiany w sposobie myślenia

odzwierciedlają zmiany w sposobie oglądu świata.

• Zmiany te „przechodzą” od oświeceniowej wizji

dziejów jako postępu oraz przekonania o jego

nieuchronności, do determistycznie pojmowanych

spraw rozwoju, przez uznanie, że postęp jest

możliwy, ale nie nieuchronny (jest tylko szansą) że

za każdą zmianą społeczną stoją nie prawa

rozwoju, ale działania konkretnych osób.

Kwestie społeczne a problemy

społeczne

• Kwestii społecznej nie da się zatem

oddzielić od problemów społecznych

• Ma to miejsce zarówno przy przyjęciu

stanowiska o odrzucaniu kategorii kwestii

społecznych, jako anachronicznej, jak i przy

uznaniu jej za przydatną do wyodrębnienia

„szczególnej klasy problemów społecznych”

• Bardzo często „kwestia społeczna” oraz

„problem społeczny” były utożsamiane

(często w mowie potocznej).