Psychologiczne problemy

rodziny rozbitej

Magdalena Błażek

Koncepcje rodziny- podejście

systemowe

• Mała skuteczność terapii

indywidualnej

• Terapia poprzez rodzinę-

ogólna teoria systemów L.
von Bertalanffy’ego

• Lata 20- te – Adler-

zaangażowanie rodziców w

pomoc psychologiczną dzieciom

• Prekursor systemowej terapii

rodzin- G. Bateson, praktyki

klinicznej- N. Ackerman

• Rodzina jako determinujący

rozwój jednostki kontekst

• Zaburzenia psychiczne są

efektem oddziaływania
środowiska rodzinnego

• Diagnoza musi dotyczyć

przeszłości oraz bieżących
relacji w rodzinie

• Zachowania jednostki są regulowane

zasadami, które tworzą i stabilizują
kontakty członków rodziny

• Diagnoza powinna odpowiedzieć na

dwa pytania: jak przebiegają
interakcje w rodzinie oraz jakie
korzyści czerpie system rodzinny z
utrzymywania się symptomów

• Terapii powinna podlegać cała rodzina

• Rodzina w kontekście

wielopokoleniowego dziedzictwa:
kontekstualna terapia rodzin
(Beszormenyi, Orlich), teoria
systemów rodzinnych (Bowen),
koncepcja delegacji rodzinnych
(Stierlin)

•Członkowie rodziny różnych

generacji tworzą tożsamość
rodzinną,

•Związki mają charakter

rozwojowy lub patologiczny

•Procesy delegacji, więzi

lojalnościowe, dziedzictwo
oczekiwań,

•Kolejność narodzin ma

znaczenie w obciążaniu
delegacjami: dzieci
najstarsze i najmłodsze
otrzymują ich najwięcej

•Procesy delegacji, lojalności i

dziedzictwa mają źródło w
dzieciństwie rodziców

ROZWÓD

• Rozwód – rozwiązanie ważnego

związku małżeńskiego przez sąd na
żądanie jednego lub obojga
małżonków. Rozwód oprócz
owdowienia i unieważnienia
małżeństwa jest jedną z okoliczności
kończących małżeństwo.

• W wielu krajach wyrok sądu orzekający

rozwód musi być poprzedzony
okresem separacji. W krajach
rozwiniętych liczba rozwodów cały
czas rośnie. Do krajów europejskich, w
których rozpada się przynajmniej
połowa małżeństw, należą Austria,
Belgia, Białoruś, Czechy, Estonia
Liechtenstein, Litwa, Luksemburg,
Łotwa, Norwegia, Rosja, Szwajcaria i
Ukraina, a do niedawna także Szwecja
i Finlandia.

Rozwód

• Obecnie najwyższy odsetek rozwodów

występuje w Hiszpanii, która w 2005
wprowadziła ustawę o tzw. rozwodach
ekspresowych*

• *O rozwód można wystąpić już po trzech miesiącach od

ślubu, nie trzeba podawać żadnych powodów decyzji, nie
jest też wymagany okres separacji przed jego
orzeczeniem. Poprzednia ustawa - z 1981 r., pierwsza w
dziejach Hiszpanii legalizująca rozwody - obwarowywała
orzeczenie o rozstaniu serią warunków, z których
najważniejsze to co najmniej roczny rozkład pożycia i
roczna separacja małżonków.

• Według prawa polskiego przesłanką

rozwodu jest trwały i zupełny rozkład
małżeństwa (art. 56 § 1 kro).

• Mimo istnienia wszystkich przesłanek

dopuszczalności rozwodu, nie można go
udzielić jeżeli z jego powodu ucierpiałoby
dobro małoletnich dzieci i/lub jeżeli
udzielenie rozwodu byłoby sprzeczne z
zasadami współżycia społecznego (art. 56
§ 2 kro).

Statystyka rozwodów w

Polsce (dane GUS)

Liczba rozwodów:

• rok 2000: 43 tys.
• rok 2001: 45 tys.
• rok 2002: 45 tys.
• rok 2003: 49 tys.
• rok 2004: 56 tys.
• rok 2005: 67,6 tys.
• rok 2006: 71,9 tys.
• rok 2007: 66,6 tys. (26,8% liczby nowo zawartych

małżeństw)

• rok 2008: 65,5 tys. (25,4% liczby nowo zawartych

małżeństw)

Przyczyny rozwodów w 2004 r.

• niezgodność charakterów: 32%
• zdrada: 24%
• nadużywanie alkoholu: 23%
• naganny stosunek do członków

rodziny: 9%

• problemy finansowe: 9%
• inne: 3%

• W 75% przypadków powództwo

wnosiła kobieta.

• 70% rozwodów nie kończy się

orzekaniem o winie. Jeżeli jest inaczej,
to wina najczęściej jest po stronie
mężczyzny.

• Prawie trzy razy częściej rozwodzą się

mieszkańcy miast niż osoby
mieszkające na wsi.

Rozwód jako sytuacja

psychologiczna

• Rozwód jest silnie stresującym

wydarzeniem życiowym

• Jest to zdarzenie interpersonalne, a nie

tylko intrapersonalne, jak często bywa
traktowane w badaniach empirycznych

• Rodziny po rozwodzie nadal pozostają

rodzinami poprzez fakt posiadania
wspólnych dzieci, wspólnej historii itp.

Rozwód jako sytuacja

psychologiczna

• Rozwód jest kryzysem życiowym

(Beisert, 2000)

• Kryzys ten kończy małżeństwo, a tym

samym pewien etap w życiu ludzi
związanych ze sobą nie tylko przysięgą

• Decyzja o rozwodzie musi zostać

podjęta przynajmniej przez jedną
osobę

ROZWÓD jako sytuacja

psychologiczna

• Dwa stanowiska odnośnie rozwodu:
• Podkreślanie jego negatywnych

konsekwencji

• Gloryfikowanie rozwodu jako wydarzenia

umożliwiającego rozwój jednostki (nurt
feministyczny)

• Oba stanowiska są silnie podbudowane

argumentacją ideologiczną, przy czym
aspirują do miana stanowisk naukowych

Rozwód jako sytuacja

psychologiczna

• W piśmiennictwie psychologicznym

rozwód traktowany jest często jako:
patologia społeczna, dewiacja rodzinna,
zaburzenie zdrowia psychicznego,
trauma itp. (Tyszka, 1977, Adamski,
1982, Ziemska, 1975, Glasser, 1984).

• Konfrontacja z decyzją rozwodową jest

najtrudniejszym elementem procesu
(Lamanna, Riedmann, 1988)

ROZWÓD jako sytuacja

psychologiczna

• Sytuacja ta jest trudna niezależnie od

tego, czy jest się w procesie osobą
aktywną (mającą kontrolę), czy
zmuszoną do podporządkowania się
cudzej decyzji (pasywną)
(Baumeister, 2001)

ROZWÓD jako sytuacja

psychologiczna

• Analiza badań empirycznych i podejść

do rozwodu często koncentruje uwagę
na konsekwencjach czasowych
dalekosiężnych szczególnie dla dzieci
(ból, upokorzenie, utrata zaufania
społecznego, moczenie nocne, lęki,
objawy psychosomatyczne, utrata
poczucia bezpieczeństwa, zaburzenia
więzi w przyszłej rodzinie)

ROZWÓD jako sytuacja

psychologiczna

• Rozwód jako wydarzenie pozytywne:

Krantzler, 1975:

• Kres cierpienia
• Zapowiedź ery szczęścia
• Zgodnie z założeniami autora w życiu

jednostki powinien zaistnieć pewien zbiór
zdarzeń i rozwód do nich należy

• W większości klasyfikacji psychologicznych

rozwód jest wydarzeniem nieoczekiwanym i
nienaturalnym dla życia człowieka

Rozwód jako kryzys

• Nienormatywny: nierozwojowy,

nieprzewidywany, niepożądany

• Koncepcja Ericksona (1959)- kryzysy

rozwojowe (zjawisko występujące
nieuchronnie i w określonym czasie,
destabilizujące równowagę) i przypadkowe
(grożące nagłą utratą zasobów także
psychologicznych czy odpornościowych)

• Rozwód jako zdarzenie nieprzewidywalne,

choć coraz częściej zakładane przy ślubie

Rozwód jako kryzys

• Podejście strukturalne: ocena

właściwości krytycznych zdarzeń
życiowych (Adamczak, 1992);

• Danish i in. (1980) – właściwości formalne

kryzysu: czas występowania, czas trwania,
kolejność występowania zdarzeń,
specyfika grupowa (zasięg zdarzenia),
czystość kontekstu (brak wydarzeń
towarzyszących), prawdopodobieństwo
wystąpienia

Rozwód jako kryzys

• Podejście procesualne:

koncentruje się na doznaniach i
reakcjach jednostki, aby opisać
mechanizm służący radzeniu sobie z
sytuacją kryzysową (Silver i in., 1984)

• We wszystkich podejściach wskazuje

się na fazowość reagowania na
kryzys

Rozwód jako kryzys

• Podejście całościowe: zaproponowane

przez Filipp (1981)- zdarzenia krytyczne to
takie, które charakteryzują się brakiem
równowagi między człowiekiem a
środowiskiem

Wymiary zdarzenia kryzysowego:

• Utrata lub zagrożenie utratą
• Konieczność radzenia sobie ze zmianą w

sobie i w otoczeniu

• Przemiana tożsamości

Rozwiązywanie kryzysów

• Zmiana w zachowaniu: podstawowy wskaźnik

adaptacyjności struktury psychicznej, nowy poziom
równowagi

• Ułożenie stabilnych relacji z otoczeniem
• Czas rozwiązania kryzysu
• Zdolność do kontroli emocji i regulacji

emocjonalnej

• Zamknięcie (opuszczenie kryzysu)
• Bilans zysków i strat
• Zachowanie dobrego obrazu własnej osoby i

poczucia kontroli i wpływu na sytuację

Konsekwencje rozwodu dla

dziecka

• Podstawowa triada objawów

prezentowanych przez
dziecko:

– poczucie odrzucenia
– poczucie winy
– magiczne myślenie

Konsekwencje rozwodu

dla dziecka

• Niezaspokojenie

podstawowych potrzeb
psychicznych

– niepewność co do uczuć
– obawa zmiany miejsca
– obawa przed odtrąceniem

Konsekwencje rozwodu

dla dziecka

• Osłabienie mechanizmów

radzenia sobie w sytuacjach

trudnych

– bezradność i bezsilność
– zachowania regresywne
– reakcje ucieczkowe
– reakcje psychosomatyczne
– poczucie przeciążenia

Konsekwencje rozwodu

dla dziecka

Ograniczanie zainteresowań

kontaktami

społecznymi- reakcje dychotomiczne

– depresja, lęk (internalizacja

objawów, częstsze u dziewczynek)

– zaburzenia zachowania, agresja

(eksternalizacja objawów,
częstsze u chłopców)

Konsekwencje rozwodu

dla dziecka

• Trudności z wykształceniem

prawidłowego modelu
psychoseksualnego

– przedwczesne podejmowanie

współżycia seksualnego

– niezdolność trwania w związku
– predyspozycje do szybkiej i

pochopnej decyzji o rozwodzie

Konsekwencje rozwodu

dla dziecka

• Problemy poszczególnych

etapów rozwoju dziecka

– wiek zakorzenienia

(niemowlęctwo i okres
poniemowlęcy)- absolutne
przeciwwskazanie do
zmiany miejsca pobytu

Konsekwencje rozwodu

dla dziecka

– wiek winy (okres przedszkolny)-

szczególnie niekorzystne są
kłótnie w obecności dziecka,
tendencja do przejmowania
odpowiedzialności

– wiek smutku (6-8 lat)- lęk,

poczucie zdrady, osamotnienie,
częste objawy
psychosomatyczne

Konsekwencje rozwodu

dla dziecka

– wiek złości (9-12 lat)-

niespełnienie oczekiwań,
koncentracja złości na
drugim opiekunie, ucieczki,
agresja, brak popularności
wśród rówieśników
(częstsze u chłopców)

Konsekwencje rozwodu

dla dziecka

– pozorna dojrzałość (13-16 lat)-

nieprzystosowanie społeczne

szczególnie przy braku

kontaktów z ojcem, problemy

emocjonalne, brak oparcia,

stany depresyjne, bardzo

ważne jest powierzenie roli

bezpośredniego opiekuna tej

osobie, z którą dziecko jest

bardziej związane

Konsekwencje rozwodu

dla dziecka

• zaprzeczanie problemom (17-21

lat)- skłonność do obwiniania
rodziców, hołdowanie agresji,
trudności w uregulowaniu
niezależnych kontaktów z
każdym z rodziców, mniejsza
wiara w związki w ogóle

Konsekwencje rozwodu

dla dziecka

Inne zależności

– różnice płci: sytuacja rozwodowa

bardziej niekorzystna dla chłopców:
gorsze przystosowanie społeczne, liczne
konflikty, silne tłumienie po części w
odpowiedzi na oczekiwania społeczne

– dziewczynki mają problemy z zaufaniem

do partnera w okresie dorosłości,
ujawniają lęk przed relacją partnerską,
seksualną (lub seks kompulsywny)

Konsekwencje rozwodu

dla dziecka

– kolejność urodzin: starsze

rodzeństwo ujawnia zaburzenia w
rozwoju częściej niż młodsze

– młodsze dzieci częściej przejawiają

lęk przed opuszczeniem, skłonność
do zachowań bierno-zależnych i
bezradność

– dzieci adoptowane: poszukiwanie

tożsamości

Konsekwencje rozwodu dla

dorosłych

• Zaburzenia prezentowane

przez małżonków

– trudności w obiektywnej

ocenie sytuacji

– sztywność myślenia

– obniżenie zdolności do

samodzielnego
podejmowania decyzji

– utrata kontroli
– bezradność, poczucie

poniżenia, poczucie winy

– zwiększona skłonność do

analizowania własnego
zachowania

– obniżenie ogólnej wydolności-

deficyt zachowań obronnych,
bezradność w prostych
sytuacjach życiowych

• Zaburzenia sfery emocjonalnej

– dyskomfort emocjonalny,

fałszywe prezentowanie

pozytywnych emocji

– reakcje negatywistyczne lub

tłumienie negatywnych uczuć,

zastępcze wyładowywanie

agresji

Regresja w obrazie własnej osoby i

relacjach z ludźmi

– zaburzenia samooceny (przesadne

zawyżenie, narcystyczne poczucie
krzywdy, utrata wiary we własne
możliwości)

– unikanie odpowiedzialności i

uzależnianie się od decyzji innych

– życie fantazjami (ucieczka od

rzeczywistości)

– nasilone poczucie

osamotnienia (mężczyźni) i
nadmierna podejrzliwość

– zwiększona skłonność do

analizowania własnego
zachowania

– obniżenie ogólnej wydolności-

deficyt zachowań obronnych,
bezradność w prostych
sytuacjach życiowych

Wpływ rozbicia rodziny na

relacje między rodzicami a

dzieckiem

– decyzja o fikcyjnym małżeństwie

(kształtowanie perfekcjonizmu u

dziecka)

– manipulowanie dzieckiem
– przejawy patologii u rodziców
– angażowanie w konflikt

szerszego otoczenia

– agresja słowna, fizyczna itd.

Syndrom oddzielenia od jednego z

rodziców (Gardner)- Parent

Alienation Syndrome

• zaburzenia prezentowane przez

dziecko, które w sposób

niesprawiedliwy i przesadzony

jest angażowane przez głównego

opiekuna w dewaluację i krytykę

drugiego opiekuna (często

podsycane przez członków

dalszej rodziny)

• przejawy SOR- profanowanie

drugiego opiekuna i upodlanie
go w wypowiedziach bez
poczucia zażenowania i winy,
izolowanie się bezpośrednie i
pośrednie, ślepe przyjmowanie
oskarżeń, sztywność postaw,
postrzeganie rodziców w czarno-
białych barwach

Objawy

• Aktywne oczernianie
• Słabe, lekkomyślne, absurdalne

uzasadnienie dla tych oskarżeń

• Jednoznacznie wrogi stosunek
• Przekonanie dziecka, że wypowiada

własne sądy

• Trzymanie strony rodzica oddzielającego
• Brak poczucia winy wobec okrucieństwa

i wykorzystywania drugiego opiekuna

Objawy cd.

• Obecność tzw. „pożyczonych

scenariuszy”- przytaczanie
sądów zapożyczonych, używanie
tych samych słów

• Eskalacja niechęci na rodzinę

drugiego opiekuna, jego
przyjaciół i znajomych

D

Dzieci te nie przejawiają

jednocześnie objawów PTSD,

takich jak:

• Zaabsorbowanie urazem

• Nawracające wspomnienia

• Dysocjacja

• Depersonalizacja

• Derealizacja i psychiczne znieczulenie

• Zabawowe odgrywanie scen urazowych

• Sny o traumie

• Lęk przed osobami podobnymi do

prześladowcy

• Ucieczki z domu

• Pesymizm dotyczący przyszłości

• Obecność rzeczywistego wykorzystania

lub zaniedbania wyklucza rozpoznanie PAS

• Doprowadzanie do alienacji z jednym z

rodziców stanowi zdaniem Gardnera formę
wykorzystania psychicznego i może
prowadzić do nieodwracalnych skutków
psychologicznych

• Niezbędnym warunkiem rozpoznania PAS

jest przekonanie dziecka, że wyraża
własne opinie

Stopnie nasilenia PAS

• Łagodny: dzieci biorą udział w

spotkaniach z rodzicem, ale
okresowo są krytyczne wobec niego

• Umiarkowany: brak szacunku

wobec rodzica, oczernianie ma
charakter niemal ciągły

• Silny: wrogość dziecka, fizyczna

agresja, paranoidalne myślenie

Rodzice

• Rodzice doprowadzający do

powstania PAS u dziecka żywią

niechęć do drugiego rodzica i dążą

do jego eliminacji z życia dziecka

• Prezentują często paranoidalny

stosunek, wyolbrzymiają wszelkie

zachowania drugiego opiekuna,

aby uzasadnić tę niechęć i często

wskazać realne zagrożenie

• Zaburzenia opisywanego przez

Gardnera nie można uznać za

zaburzenie w sensie klasyfikacyjnym

(ICD-10, DSM IV R)

• Rozważa się wprowadzenie go do DSM

V

• Istnieją jednak takie zachowania proces

transmisji negatywnych ocen i lęku jest

dość powszechny w sytuacjach konfliktu

szczególnie gdy jedna ze stron czuje się

głęboko skrzywdzona

• Zgodnie z wiedzą o rodzinie pojawienie się

u dziecka PAS jest wynikiem interakcji
pomiędzy rodzicami a nie tylko działań
jednego z nich

• Intencje nie muszą być też świadome, a

mogą być wyrażane mimowolnie
kształtując postawę dziecka wobec
drugiego rodzica

• Zawsze należy pamiętać, że opór dziecka

wobec rodzica może być wynikiem realnie
doznanej krzywdy (diagnoza różnicowa)

Czynniki wpływające na rozwój

syndromu

ze strony głównego opiekuna

 pranie mózgu
• (szantaż emocjonalny i/lub

materialny,

• wymierzanie kar za

przejawianie pozytywnych

emocji,

• przedstawianie opiekuna w

skrajnie niekorzystnym świetle,

• niedopuszczanie do spotkań,
• subtelne formy (komunikaty

pośrednie, prezentowanie

niechęci i dystansu wobec

wszelkich relacji z drugim

opiekunem, które nie są

jednoznacznie odrzucające)

• ze strony dziecka- poczucie

lojalności, uzależnienie
emocjonalne, lęk przed
utratą jedynego oparcia

Więzi uczuciowe

– silniejsze ze strony matek niż ojców
– między opiekunami a dziećmi tej samej

płci

– silniejsze deklarowane niż rzeczywiste

(rozbieżność większa u matek)

– silniejsza więź rzeczywista dziecka z

drugim opiekunem (niż deklarowana)

– silna pozytywna więź ze strony rodzica

daje szanse prawidłowego rozwoju nawet
jeśli dziecko nie przejawia takich uczuć

– Badania Błażek, Kaźmierczak, Walter (2009)

dotyczące więzi uczuciowych dzieci z
rodzicami w sytuacji pozbawienia i
ograniczenia władzy rodzicielskiej (153
rodziny) wykazały, że dzieci silniej i bardziej
prawidłowo związane są z matkami, ojcowie w
mniejszym stopniu zaspokajają potrzeby
dzieci i są mniej zaangażowani wychowawczo

– Pozytywna postawa matki wobec spotkań ojca

z dzieckiem wpływa na silniejszą więź z ojcem
i eliminuje część negatywnych konsekwencji
rozwodu (grupa dzieci po rozpadzie rodziny)

– dzieci wychowywane przez

ojców przejawiają zaburzenia
we wszystkich sferach rozwoju
psychicznego (szczególnie gdy
dzieci nie przekroczyły wieku
przedszkolnego i ojcowie nie
dbali o zachowanie relacji z
matką)

Czynniki ułatwiające

przystosowanie się dziecka do

sytuacji rozwodowej

• stabilność i ciągłość warunków

życiowych również materialnych

• przystosowanie emocjonalne i

społeczne głównego opiekuna,

• minimalizacja konfliktów między

rodzicami w czasie trwania sytuacji
rozwodowej,

• współpraca dotycząca problemów

wychowawczych, regularne kontakty
z drugim opiekunem

Zdolność do prawidłowego

rozwoju pomimo trudnych

warunków:

• predyspozycje temperamentalne,
• szczególne uzdolnienia,
• wysoki poziom rozumienia sytuacji

społecznych,

• prawidłowa kontrola wewnętrzna,
• dbałość opiekunów o wytworzenie u

dziecka poczucia własnej wartości i
świadomości własnych uzdolnień,

• wsparcie i pomoc ze strony innych osób

znaczących

• więzi uczuciowe, a zwłaszcza

akceptacja i okazywanie miłości
ze strony obojga rodziców

• prawidłowe relacje w

rodzeństwie

• pomoc specjalistyczna udzielona

w odpowiednim momencie

Stadia przystosowania dziecka do

sytuacji rozwodu

• poznanie (uświadomienie sobie) realności

zerwania małżeństwa przez rodziców

• wyłączenie się z konfliktu między

rodzicami

• zaakceptowanie straty
• stawienie czoła złości i samoobwinianiu

się

• zaakceptowanie nieodwracalności

rozwodu

• uzyskanie realistycznych wyobrażeń i

oczekiwań dotyczących relacji z rodzicami

Główne czynniki różnicujące

kompetencje rodzicielskie

• zdolność zapewnienia dziecku

stabilnego środowiska wychowawczego

• wrażliwość na potrzeby dostosowane do

rozwoju dziecka, zdolność ich

zaspokajania

• nieautorytarna postawa wobec dziecka,

prawidłowa więź i stymulowanie

rozwoju we wszystkich sferach

• Bezpieczny styl przywiązania
• Dobre relacje społeczne

Typologie postaw

rodzicielskich

• Model E.S. Schaefera
• Model M. Ziemskiej
• Model M. Braun-Gałkowskiej
• Model A. Roe, M. Siegelman

Postawa prawidłowa

• Postawa kochająca: akceptacja

dziecka, współdziałanie z
dzieckiem, dawanie właściwej
dla wieku swobody, uznawanie
praw dziecka

Postawy nieprawidłowe

• Postawa odrzucająca
• Postawa zaniedbująca
• Postawa nadmiernie

wymagająca

• Postawa nadmiernie

ochraniająca

• Postawa nadmiernie liberalna

Wpływ dziadków na postawy

rodziców

• silne zaangażowanie dziadków w

konflikt

• w przypadkach wątpliwych

pozytywna ocena postawy dziadków
czynnikiem decydującym o
powierzeniu opieki

• przekazywanie tradycji rodzinnych