Strategie ekologiczne w końcu XX

wieku

Termin: Environmental Edukation jest pojęciem

stosunkowo nowym, jednocześnie też różnie
tłumaczonym. W Polsce na ogół dominują określenia
edukacja ekologiczna rzadziej edukacja
środowiskowa.

Postępujący rozwój nauki i techniki już w latach 60.

XX wieku wywierał wpływ na zasadniczą linię
reorientacji dotychczasowego myślenia o świecie, o
edukacji i o człowieku. Sytuację tę potęgowały
uwarunkowania narastającego kompleksem
różnorakich problemów, spośród których zagadnienie
ochrony środowiska życia przykuło uwagę społeczną.

Kluczowym celem Światowej Strategii Ochrony Przyrody

jest wspomaganie trwałego rozwoju poprzez ochronę

żywych zasobów przyrody. Strategia ta:

•

Wyjaśnia znaczenie ochrony żywych zasobów dla

przetrwania ludzkości i trwałego rozwoju,

•

Określa najważniejsze zadania ochrony przyrody i warunki

niezbędne do ich wykonania,

•

Proponuje skuteczne sposoby osiągnięcia założonego celu

Różne dokumenty, w tym Światowa Strategia Ochrony

Przyrody będąca wsparciem dla ustaleń „Szczytu Ziemi”

odegrały istotną rolę przy opracowywaniu i formułowaniu

narodowych strategii ekologicznych uwzględniających

przede wszystkim koncepcję ochrony przyrody. Należy

jednak zaznaczyć, iż: „Strategie są środkiem, a nie celem

samym w sobie. Jednakże cenny jest sam akt tworzenia i

upowszechniania strategii, bowiem spełnia ona funkcję

informacyjną i edukacyjną, zachęca do uczestnictwa i

podejmowania decyzji, zmienia nastawienie ludzi i pomaga

wychowywać”.

W przypadku Polski kwestie związane z ochroną

środowiska ujmuje uchwała Sejmowa z 1991 r. Dotyczy
ona Polityki Ekonomicznej Państwa i jest jednoznaczna
z akceptowanym kierunkiem ekorozwoju.

Efektywność ochrony środowiska zależna jest od

edukacji, a więc w rezultacie od poziomu wiedzy
społeczeństwa i preferowanych stylów życia. Obszar
oddziaływania wspierają inne źródła i formy edukacji
ekologicznej realizowane poprzez m.in. dom rodzinny,
organizację ekologiczne, ruchy religijne, środki
masowego przekazu. Model życia, w którym człowiek
przyjaźnie kooperuj z przyrodą staje się faktem,
„Musimy się uczyć od nowa że należymy do przyrody a
nie przyroda do nas…” (W. Stawski,1986).

Pedagogika społeczna wobec zagrożeń

globalnych i lokalnych.

Dziedzictwo J.J. Rousseau, w tym książki pt. Emil

swoistej „ewangelii wychowania” rekomendowało w

przeszłości „kult natury”. Jednak myśli Rousseau nie

mieszczą się w wymiarze współczesności. Postęp

cywilizacyjny wyraziście zaznacza swój wpływ na stan

środowiska przyrodniczego, a także warunki życia

człowieka. Na przestrzeni niespełna dwóch ostatnich

stuleci wraz z triumfem nowoczesnego

przyrodoznawstwa wzrastało zainteresowanie różnych

dziedzin tą problematyką. Ryszard Wroczyński wyraził to

w słowach „Nowożytne przyrodoznawstwo odkryło

niejako środowisko i jego rolę w procesach życiowych i

rozwojowych żywych organizmów”

Do osiągnięć i podstawowych uogólnień nauk

przyrodniczych bezpośrednio zaczęły nawiązywać także

nauki społeczne.

Ekologiczne podejście badawcze jako pierwsi

spośród nauk społecznych przejawili socjologowie. W

ślad za tym nastąpiło rozwinięcie aspektu

socjologicznego w ekologii, który doprowadził do

wykrystalizowania się w kierunku badań nad

procesami społecznymi tzw. szkoły ekologicznej.

Dorobkiem tej szkoły stały się prace poświęcone

badaniom nad zbiorowościami lokalnymi w wielkich

miastach, tzw. badania nad ekologią miast. Prace te

odsłaniały złożoność procesów zachodzących w

zbiorowościach społecznych a obserwowanych

przede wszystkim pod kątem przestrzennego

występowania zjawisk społecznych. W kręgu

zainteresowań pozostawały takie kwestie, jak:

nieprzystosowanie społeczne. Przestępczość,

funkcjonowanie grup rówieśniczych, aspiracje

człowieka, świat wartości moralnych.

Kierunek ekologiczny w badaniach społecznych

rozwinął się w latach 20. XX w. koncentrując się w

Chicago. Reprezentantami tego kierunku byli R.E. Park,

E.W. Burgess, R.D. McKenzie. Mimo swych

niedostatków ten kierunek przyczynił się wydatnie do

rozwoju środowiskowych badań pedagogicznych. W

latach 30. XXw. Florian Znaniecki uwypuklał istotne

zależności między środowiskiem życia a człowiekiem.

Podkreślał, iż warunki naturalne tj. zasoby materiałów i

energii nie są niewyczerpalne. Natomiast przesuwając

uwag na wzrost kultury duchowej człowieka to

praktycznie rzecz ujmując jest ona nieograniczona.

Potencjalne możliwości biologiczne człowieka w tym

zakresie są zaniedbywane. Florian Znaniecki w swojej

wizji zbliżał się do współczesnych ekologów. W latach

60. XX w. socjologowie nadal nie zarzucali działalności

w tym zakresie i tak D.O. Duncan twierdził, iż sprawą

krytyczną dla człowieka jest pogorszenie się jakości

przestrzeni życiowej człowieka, nie zaś wyczerpywanie

się źródeł energii i innych zasobów przyrody.

Pedagogika społeczna stosunkowo późno

podjęła problematykę ochrony środowiska

przyrodniczego. Ten fakt tłumaczyć należy zatem

tym, iż głównym jej nurtem poznawczym pozostawały i

pozostają przede wszystkim kwestie społeczne

bezpośrednich, wielorakich kontaktów międzyludzkich.

Natomiast problematyką sensu stricto środowiska

przyrodniczego pojawiła się niekiedy niejako w tle

różnych relacji społecznych. Do takiego ugruntowania

stanowiska przyczynili się klasycy pedagogiki

społecznej. Nie zwracali oni uwagi na kwestie inne niż

społeczne. Problemy związane z oddziaływaniem

środowiska przyrodniczego pozostawały na uboczu.

Nie wątpliwie R. Wroczyński był jednym z

prekursorów, którzy zwracali baczną uwagę na to

zjawisko. Była to nowa sytuacja, w której ochrona

przyrody stawała się istotną składową w orbicie działań

wychowawczych.

Ryszard Wroczyński podkreślał, iż relacje:

szkoła- środowisko uwzględniają perspektywę

ekologii humanistycznej, która omawia rozwój

człowieka na tle procesów przyrodniczych,

społecznych i kulturowych. Tym samym nawiązał

do dokonań socjologicznych szkoły chicagowskiej.

W połowie lat 60. według Wiesława Theissa nikt

poza Wroczyńskim nie upomniał się o łączenie

perspektywy pedagogicznej i ekologicznej.

Obecnie pedagogika społeczna współuczestniczy

w przygotowaniu człowieka do życia w symbiozie

ze środowiskiem, zgodnie z prawami przyrody.

Edukacja do dialogu z przyrodą jako kluczowa

idea pedagogiczna pozostaje otwarta.

Zastosowanie Europejskich trendów

ekologicznych w Edukacji szkolnej.

Idea wspólnej Europy nabiera nowych form, przy czym ich

dynamika integracyjna nasila się. Jednocześnie wraz z

postępującym procesem integracji, zwłaszcza gospodarczej i

politycznej w obrębie krajów Unii Europejskiej, nie sposób ominąć

rzeczywistość kulturalną i oświatową. Pozostaje ona w tle

kluczowych perspektyw wytyczających przyszłość. To wraz ze

wzrostem intensywności całokształtu przeobrażeń ulega

wyraźnie rozszerzeniu obraz zainteresowań społeczeństwa

zagadnieniami oświatowymi.

W obecnej sytuacji gdy Polska zabiega o włączenie do struktur

UE i tym samym stanie się jej pełnoprawnym członkiem także

problemy edukacji nabierają nowego wymiaru. Chodzi tu przede

wszystkim o pełniejsze zrozumienie i realizowanie współczesnych

tendencji dominujących w edukacji, a więc znajomość

zachodnich systemów szkolnych oraz kierunków myśli

pedagogicznej.

Niektóre kraje wdrażają założenia wymiaru

europejskiego do edukacji poprzez specyficzne

inicjatywy, np. we Włoszech w 4 prowincjach 18 szkół

współpracuje w ramach projektu „Ulisses”,

koncentrującego się na ekologii ze szczególnym

uwzględnieniem rolnictwa biologicznego (ekologicznego).

Natomiast w Hiszpanii poprzez audycje radiowe oraz

udział osób zainteresowanych w satelitarnym programie

OLIMPUS rozwijane są akcje informacyjne z zakresu

ekologii.

Globalny Program Działań tzw. AGENDA 21

ukierunkowuje szkolnictwo na zagadnienia ekorozwoju. To

taki model życia, w którym według S. Kozłowskiego

ludzie starają się żyć w zgodzie z przyrodą i mieć wpływ

na otaczającą ich rzeczywistość społeczną i gospodarczą.

Problematyka ekologiczna wnosi treści, które

koncentrują się głównie na kluczowych

komponentach środowiska. Wiąże się to z

różnorakimi środowiskowymi zagrożeniami tak

regionalnymi jak i krajowymi.

Najstarszą szkołą typu alternatywnego tzw.

Szkołą Waldorfska, której twórcą był R. Steiner

akcentowała w koncepcji pedagogicznej „rozwój

duchowy” człowieka. Ta szkoła pozostaje

zorientowana na dziecko, jego indywidualność i

potrzeby. Natomiast nauczyciel ma jedynie

wspomagać naturalny rozwój dziecka. W tej szkole

w wymiarze programowym i metodyczno-

organizacyjnym szczególną rolę odgrywają zajęcia

artystyczne i praktyczne w tym też ogrodnictwo.

Jednak koncepcje szkół alternatywnych przeniesione

z Europy Zachodniej do szkolnictwa polskiego

funkcjonują już w nowych warunkach. Niekiedy też

wybrane ich założenia stają się punktem wyjścia dla

tzw. koncepcji i projektów autorskich. W. Okoń uważa,

że rozwiązania realne i stosunkowo korzystne stanowi

powoływanie szkół twórczych (alternatywnych). Myśl

tę podziela także D. Cichy stwierdzając, iż autorskie

programy oparte na nauczaniu blokowym przynoszą

często pozytywne wyniki.

Równowaga między tym, co było dotychczas przez

istniejący system szkolny realizowane i zastane, a

tymi wzorami, które są dopiero wstępnie

wprowadzone jest zachwiana. Nowe wzory odsunęły

pedagogiczne dokonania dotychczasowe w tym

zakresie. Nie wyparły one jednak pedagogicznego

sposobu podejścia. Stąd wydaje się, że stanowią one

niejako „innowacje osadzone w tradycji”.

Całościowo rzecz ujmując praktyka wskazuje, że

dotychczasowe innowacje programowe wyrażają się

najczęściej:

•

w przedstawianiu działów,

•

wprowadzeniu korelacji miedzyprzedmiotowej

•

nachyleniu treści programowych do warunków

lokalnych szkoły

Całokształt przemian następujących w środowisku

przyrodniczym silnie rzutuje na proces, który

ogarnia i rozwija edukację ekologiczną.

Realizacja treści przedmiotów przyrodniczych na

ogół nie angażowała emocjonalnie

zainteresowanych, nie motywowała lecz bazowała

w zasadzie na werbalnym przekazie informacji

specjalistycznych.

Zestawiając założenia teoretyczne prezentowane w

literaturze specjalistycznej z wycinkowymi badaniami

pedagogicznymi można zaryzykować twierdzenie, iż

zwiększona suma wiedzy przekazywana w toku tej edukacji

bez względu na charakter treści musi być realizowana przez

właściwie przygotowanych w zakresie ochrony przyrody i

środowiska oraz ekologii nauczycieli. Sprawy nie rozwiąże

wprowadzenie jedynie nowych wzorów edukacyjnych.

Ponadto istotnym wsparciem dla transferu europejskich

trendów ekologicznych może być- jak postuluje Cichy –

rozpisanie konkursu na programy edukacji biologicznej i w

ślad za tym przygotowanie odpowiednich podręczników.

Wspólną ponadgraniczną działalność także na rzecz

ochrony środowiska naturalnego kontynentu europejskiego

może urzeczywistnić ideał wychowawczy prowadzony przez

program „Młodzież dla Europy”. Program ten obejmujący

swym oddziaływaniem również Polskę jest nośnikiem wartości

priorytetowych, w tym ekologii.

„Młodzież dla Europy” wydatnie przyczynia się do

współdziałania i współodpowiedzialności związanej z

kształtowaniem przyszłości mieszkańców Europy.

Edukacja ekologiczna a reforma oświaty

polskiej

Edukacja ekologiczna nie zaczyna i nie kończy się w

szkole. Ta złożona forma edukacji jest „rozciągnięta” na

ogół społeczeństwa, tj. wszystkie grupy wiekowe. Edukację

ekologiczną znamionuje ujęcie holistyczne ogarniające

zjawiska w skali całej biosfery. Edukacja ekologiczna jest

czymś więcej niż jedynie zarysem określonej problematyki,

wywiera szczególny wpływ na formowanie warunków życia

w środowisku. Ma charakter interdyscyplinarny. Wyraźnie

też wyróżnia się w toku realizacji swych celów i metod

spośród innych przedmiotów nauczania. Przy tym cechuje

ją bardzo silny wymiar wychowawczy.

W nurcie tej edukacji daje się wyróżnić:

•

tor kształcenia ukierunkowanego (specjalistycznego), tzw.

kształcenie „branżowe”,

•

tor kształcenia zintegrowanego, stanowiący istotę edukacji

ekologicznej.

Kluczowym zadaniem edukacji ekologicznej jest

przede wszystkim podniesienie świadomości

ekologicznej. Źródło inspiracji dla edukacji

ekologicznej stanowią cenne tradycje narodowe,

kulturowe, religijne oraz współczesne prądy

ekologiczne.

Edukacja ekologiczna nie wyłoniła się od razu.

Nastąpiło to po konferencji Sztokholmskiej „Jedna

Ziemia” w 1972r., której jedna z uchwał adresowana

głównie do UNESCO sugerowała podjęcie działań na

rzecz ustanowienia międzynarodowego programu

edukacji dotyczącej środowiska a pozostającego w

ścisłym związku z oświatą szkolną jak i pozaszkolną.

Kolejną konferencję podtrzymywały tę problematykę,

a ich dokumenty wnosiły nowe elementy. „Deklaracja

z Tbilisi” z 1977 r. określała zakres, formy, struktury

edukacji ekologicznej a przy tym i dalsza potrzebę jej

rozwoju na wszystkich poziomach kształcenia.

Przełom na drodze edukacji ekologicznej

stanowiły przede wszystkim dokumenty z Rio’92

wiele mówiące o Edukacji, Oświacie i Kształtowaniu

Świadomości Społecznej. Silnie zostały przy tym

zaakcentowane powiązania i uwarunkowania relacji:

człowiek- środowisko-ekonomia. Trwały

zrównoważony rozwój ma szeroki zakres. Jego

składowe są od siebie zależne i formują się

wzajemnie.

Człowiek

Ekonomia

Środowisko

Także późniejsza konferencja UNESCO w Atenach w

1995r. koncentrowała się na zagadnieniu. Obradowała

pod hasłem: Edukacja ekologiczna na rzecz

zrównoważonego rozwoju. Jednocześnie

wyszczególnione zostały tematy, które należy uwzględnić

w toku procesu edukacyjnego. Zaliczano do nich:

•

Godność człowieka

•

Szacunek dla życia i jego różnorodności

•

Prawo do wolności i pokoju

•

Umożliwianie wszechstronnego rozwoju zdolności

człowieka

•

Kształtowanie odpowiedzialności indywidualnej

W świetle zobowiązań międzynarodowych oparty na

przyjętych i sygnowanych dokumentach Polska spełnia

wymagane warunki dotyczące ochrony środowiska i

edukacji ekologicznej.

Szczególną rolę spełnia edukacja dorosłych,

wspomagać ją mogą struktury samorządowe.
Edukację ekologiczną ponadto wspierają: dom
rodzinny, poza rządowe organizacje ekologiczne,
ruchy religijne, środki masowego oddziaływania.
Ważną funkcję do spełnienia mają także parki
narodowe i krajobrazowe, w tym wykorzystywane
m.in. ścieżek dydaktycznych.

Jak podaje Światowa Organizacja Ochrony

Przyrody: „Edukacja środowiskowa jest potrzebą
nieustającą, ponieważ każde pokolenie musi się
uczyć rozumienia i ważności ochrony. Zatem
poszczególne kampanie i programy nie mogą być
traktowane jako cel sam w sobie, lecz jako składnik
długotrwałego, ciągłego procesu”.

W ujęciu Projektu Reformy Systemu Edukacji

problematyka ekologiczna jest rozproszona. Przy czym

Projekt tłumaczy tę sytuację tym, że w edukacji szkolnej są

dziedziny, których nie można wiązać z pracą jednego

nauczyciela i jednego konkretnego przedmiotu. Nie można

stwarzać sytuacji, która sugerowałaby pozostałym

nauczycielom zbędność ich poczynań w tym zakresie.

Dla wzmocnienia efektywności Reformy Systemu Edukacji

wskazane były by ścisłe jej sprzężenie z Polską Strategią

Edukacji Ekologicznej. W tym przypadku wyłaniają się

kwestie:

•

Stworzenie krajowego systemu informacji o stanie

środowiska dostępne dla całego społeczeństwa.

•

Stworzenie krajowej sieci podwyższania kwalifikacji

nauczycieli i animatorów edukacji ekologicznej.

•

Utworzenie ośrodków informacyjno-metodycznych

działających na potrzeby organizacji pozarządowych.

•

Wspieranie zorganizowanych form ruchu konsumenckiego.

Stosunek człowieka do przyrody stanowił zawsze

lustrzane odbicie jego wiedzy i w ślad za tym

świadomości. Stąd niezbędna pozostaje edukacja w tym

zakresie.

Obecnie edukacja ekologiczna zdecydowanie wypiera

tradycyjnie wąsko rozumiany zakres ochrony przyrody-

środowiska i wyraźnie przesuwa się na pozycję

traktującą środowisko przyrodnicze jako jeden organizm.

Jednocześnie też ta forma edukacji wychodzi naprzeciw

złożonym problemom wymagającym podjęcia

niezbędnych działań dla dobra człowieka i jego

środowiska życia.

Edukacja ekologiczna promuje trwały i zrównoważony

rozwój.