Sieroctwo

naturalne i

społeczne

Sieroctwo

naturalne i

społeczne

Zjawisko sieroctwa towarzyszy ludzkości od początku powstania rodziny jako

wyodrębnionej komórki życia społecznego, zwłaszcza zaś od powstania

małżeństwa monogamicznego. W miarę wydzielania się rodziny z większych

wspólnot (rodowa, wielopokoleniowa) zjawisko sieroctwa stało się ogólnym

problemem społecznym, wymagającym rozwiązania poza dotychczasową

wspólnotą rodzinną dziecka.

Tradycyjne pojęcie sieroctwa ograniczało się do sieroctwa naturalnego

(czasem nazywanego biologicznym), a więc utraty przez dziecko jednego lub

obojga rodziców na skutek ich śmierci. Ten typ sieroctwa jest stałym

zjawiskiem w życiu społeczeństwa ludzkiego, a jego rozmiary ulegają

wahaniom zależnie od ogólnych czynników kształtujących warunki bytu

rodzin. Wśród tych czynników mamy zarówno takie, które wpływają na wzrost

sieroctwa naturalnego (wojny, epidemie, klęski żywiołowe), jak i takie, które

to zjawisko ograniczają (ogólny postęp medycyny, poprawa warunków życia

ludności, skuteczniejsze przeciwdziałanie zagrożeniom).

Sieroctwo

naturalne

stanowi tradycyjną dziedzinę opieki nad dzieckiem.

Dopóki bowiem dziecko nie osiągnie samodzielności życiowej, wymaga

wsparcia z zewnątrz w przypadku utraty rodziny własnej, samo bowiem nie

jest w pełni przygotowane do życia w społeczeństwie.

Jednak zakres wsparcia udzielanego sierotom zmieniał się w ciągu wieków

wraz z ogólnymi zmianami, jakim ulegała rodzina i całe społeczeństwo. W

miarę lepszego poznawania samego dziecka, jego potrzeb i warunków

rozwoju oraz coraz bardziej świadomego sterowania procesami społecznymi

przez politykę społeczną państw, zmieniały się poglądy na zakres i drogi

kompensacji sieroctwa, jak też na podmiotowy zakres odpowiedzialności za

podjęcie opieki nad dzieckiem osieroconym.

Ta ewolucja trwa. W miarę bowiem stopniowego krystalizowania się

współczesnej, głównie dwupokoleniowej rodziny, sprawa zastąpienia dziecku

naturalnych rodziców uzyskała zupełnie inne wymiary i wymaga nowych

rozwiązań.

W społeczeństwach opartych na wspólnocie rodowej oraz w rodzinach

wielopokoleniowych opieka nad dzieckiem osieroconym rozwiązywana była

głównie w ramach istniejącej wspólnoty. Procesy urbanizacji, zwłaszcza

powstanie wielkich aglomeracji miejskich i rozpad większej wspólno ty

rodzinnej na wyodrębnione, dwupokoleniowe rodziny, postawiły sprawę

sieroctwa w innym świetle. Już nie tylko

sieroctwo naturalne

pełne, lecz i

półsieroctwo

stało się ogólnym problemem społecznym, domagającym się

rozwiązania. O ile dawniej głównym zadaniem było zapewnienie dziecku

osieroconemu źródeł utrzymania, obecnie bardziej chodzi o prawidłowe

pokierowanie rozwojem dziecka o taką kompensację braku naturalnych

rodziców, która by pozwoliła na względnie normalne wrastanie dziecka w

życie społeczne.

Podstawowym problemem, jaki stwarza zjawisko sieroctwa, jest rzeczywisty

brak opieki. Zjawisk rzeczywistego braku opieki nie ogranicza się jednak tylko

do kategorii sieroctwa naturalnego. Istnieją bowiem i inne sytuacje, których

rezultatem jest brak opieki nad dzieckiem. Na określenie tych sytuacji

używano w przeszłości i używa się jeszcze różnych po jęć jak: porzucenie,

opuszczenie, osamotnienie, zagrożenie rozwoju, zagrożenie moralne i inne.

Najbardziej ogólnym pojęciem na oznaczenie braku rzeczywistej opieki nad

dzieckiem jest pojecie

osamotnienia.

Tego też pojęcia używała Helena

Radlińska w swoich rozważaniach.

„

W wyrównywaniu społecznych skutków sieroctwa konieczne jest

stwierdzenie rodzaju i stopnia osamotnienia dziecka i jego sytuacji

społecznej. Należy na wstępie ustalić znaczenie kilku omawianych pojęć.

Dzieci nie posiadające w danej chwili rodziców nazywamy osamotnionymi.

Osamotnienie może być wywołane sieroctwem, bądź też opuszczeniem, tj.

rozłączeniem się dzieci i rodziców. Opuszczenie jest w zasadzie stanem

przejściowym i powinno się zakończyć odnalezieniem rodziców lub w

nieszczęśliwych przypadkach - stwierdzeniem ich śmierci. Rzadko

niewątpliwie zdarza się, że rodzice, o których wiadomo, że żyją, nie zgłoszą

się po dziecko, pozostawiając je w stanie opuszczenia. Istnieje jeszcze jedna

kategoria osamotnienia (niezależna od wojny, choć i tu możliwy jest pewien

wpływ pośredni). Chodzi o dzieci nieznanych rodziców, o podrzutków.

Kategoria, którą praktycznie biorąc, należy traktować jak sieroty.

Osamotnienie, tj. sieroctwo lub opuszczenie, może być całkowite, gdy brak

obojga rodziców, lub częściowe, gdy brak tylko ojca lub matki. Mówimy wtedy

o półsieroctwie, czy półopuszczeniu ze strony ojca lub matki. W miarę

oddalania się od wojny i przezwyciężania jej skutków, zwłaszcza

rozwiązywania masowego w swej skali problemu sieroctwa naturalnego, w

polityce opiekuńczej zaczęły się coraz bardziej liczyć te sytuacje

osamotnienia, które określano jako

opuszczenie,

a które coraz częściej

zaczęto nazywać

sieroctwem społecznym.

Pojawienie się tej nazwy wiąże

się z krytyczną analizą funkcjonowania systemu opieki nad dzieckiem wiatach

1955-1959 oraz podjętymi wówczas próbami szerszego rozpoznawania

różnych sytuacji rzeczywistego braku opieki.

Po raz pierwszy to określenie zastosowano na ogólnokrajowej konferencji

pracowników aparatu opieki nad dzieckiem w Legnicy, na której omawiane

były wyniki szeroko zakrojonej lustracji społecznej obliczonej na ujawnienie

sytuacji wymagających opieki.

Pojęcie sieroctwa społecznego weszło już na stałe do piśmiennictwa

naukowego i publicystycznego. Pierwszą całościową próbę analizy tego

zjawiska podjęła Alicja Szymborska, a czołowi polscy pedagodzy społeczni - R.

Wroczyński A. Kamiński - dali w swoich dziełach wyraz potrzebie analizy

sieroctwa społecznego jako swoistej kategorii osamotnienia dziecka.

Obecnie w ramach pojęcia sieroctwa społecznego rozpatrywane są te

wszystkie sytuacje braku opieki, które wymagają odłączenia dziecka od jego

naturalnej rodziny własnej z uwagi na zaburzenia więzi wzajemnej między

dzieckiem a jego rodzicami. Rodzaj tych zaburzeń jest podstawą do

wyróżniania bardziej szczegółowych rodzajów społecznego sieroctwa.

Rozmiary sieroctwa

Rozmiary zjawiska sieroctwa naturalnego i społecznego nie są dokładnie

znane. Przybliżone dane liczbowe można by uzyskać na podstawie badań

zjawisk demograficznych objętych statystyką, szacunkowych badań zjawisk

patologii społecznej oraz niektórych wskaźników zabezpieczenia społecz nego,

zwłaszcza ochrony prawnej dziecka oraz rozmiarów rent rodzinnych.

Dokładniejsze dane dotyczące sieroctwa naturalnego po pierwszej i po

drugiej wojnie światowej mają dzisiaj charakter historyczny. Przytacza je w

swoich rozważaniach nad wyrównywaniem sieroctwa Helena Radlińśka.

Według danych spisu ludności z 1921 roku było ogółem sierot i pół-sierot

naturalnych 1561,3 tyś., co stanowiło 15% ogółu dzieci w wieku od O do 16

lat; według danych spisu szkolnego z 1945 roku - sierot i półsierot

naturalnych było 908,7 tyś., co stanowiło 14,5% ogółu dzieci w wieku 0-16

lat. Z ogólnej liczby sierot i półsierot sieroty pełne stanowiły w 1921 roku -

7,4%, a w 1945 roku - 9,9%. Ponadto około pół miliona dzieci wykazano

podczas spisu szkolnego w 1945 roku jako dzieci opuszczone, rozłączone z

rodzicami. Liczby te świadczą najdobitniej o ogromnym wysiłku, jaki państwo

i społeczeństwo polskie musiało podjąć w celu kompensacji sieroctwa

wojennego.

Aktualnie nie prowadzi się rejestracji zjawiska sieroctwa. Tylko pośrednio o

rozmiarach sieroctwa mówią cyfry dotyczące spraw opiekuńczych w sądach,

zwłaszcza o ustanowienie opieki oraz pozbawienie, zawieszenie lub

ograniczenie władzy rodzicielskiej. W roku 1976 ukazało się pierwsze,

interesujące studium rozmiarów i struktury sieroctwa społecznego w świetle

analizy spraw rozpatrywanych przez sądy opiekuńcze w stosunku do

małoletnich.

Autor, Adam Strzembosz, wykazuje powolny, lecz stały wzrost rozmiarów

sieroctwa społecznego w latach 1958-1974. Również i dane liczbowe

przytoczone we wspomnianym studium nie obrazują w pełni rozmiarów

sieroctwa społecznego, obrazują jednak liczbę tych sytuacji, które wymagały

podjęcia decyzji o objęciu dziecka będącego w rodzinie różnymi formami

opieki zastępczej, bądź zastosowania odpowiednich środków prawnych typu

profilaktycznego.

Odzwierciedleniem

przemian

strukturze

sieroctwa

jest

także

Odzwierciedleniem

przemian

strukturze

sieroctwa

jest

także

charakterystyczna zmiana sytuacji rodzinnej wychowanków domów dziecka:

liczba sierot naturalnych zmalała z 54,5% ogółu wychowanków w roku 1947,

do poniżej 5% obecnie.

Właściwości i skutki sieroctwa

Ponieważ zakres znaczeniowy pojęcia sieroctwa uległ poszerzeniu o inne

sytuacje osamotnienia niż brak opieki z powodu śmierci rodziców, okazuje się

niezbędne dokonanie bardziej szczegółowych modyfikacji tego pojęcia.

Poszczególne rodzaje sieroctwa bowiem różnią się między sobą tak pod

względem przyczyny powstania, jak też skutków oraz możliwości

kompensacji. Problemowi temu poświęcił swoje rozważania m.in. Marian

Jakubowski. Analizując postacie utraty przez dziecko naturalnego środowiska

rodziny własnej, wymienia:

•

zawężenie funkcji opiekuńczej rodziny (dziecko zaniedbane),

•

rozbicie więzi uczuciowo-rodzinnej (dziecko odrzucone przez rodzinę),

•

demoralizacja środowiska rodzinnego (dziecko przymusowo zabrane -

rodzice pozbawieni prawa),

•

dezintegracja strukturalna rodziny (dziecko opuszczone przez

małżeństwo rozbite),

•

śmierć jednego z rodziców (dziecko półsierota),

•

śmierć obojga rodziców (dziecko sierota).

„

W każdym z wyliczonych wyżej przykładów pozbawienia opieki, ze

wskazaniem na stosunek: rodzice a dzieci - mamy do czynienia ze zjawi skiem

sieroctwa w trojakiej jego postaci: sieroctwo naturalne, sieroctwo społeczne i

sieroctwo duchowe. Sieroctwo naturalne występuje w przypadku śmierci

jednego ze strony lub śmierci obojga rodziców. Sieroctwo społeczne

występuje w przypadku dezorganizacji środowiska rodzinnego i dezintegracji

strukturalnej rodziny. Sieroctwo duchowe natomiast występuje w przypadku

zawężenia opiekuńczej funkcji rodziny i głównie rozbicia więzi uczuciowo-

rodzinnej"

Sądzę, że sieroctwo duchowe można potraktować jako jedną ze

szczegółowych kategorii sieroctwa społecznego z uwagi na podobieństwo

elementów strukturalnych - to jest posiadanie przez dziecko rodziców.

Już z wyżej podanych określeń wynika, że sieroctwo społeczne jest zjawiskiem

bardziej zróżnicowanym i można je rozpatrywać z różnych punktów widzenia.

Właściwości sieroctwa naturalnego i społecznego są na tyle różne, że warto

podjąć próbę zestawienia tak podobieństw, jak i różnic obu kategorii

osamotnienia dziecka oraz ukazania czynników potęgujących lub

osłabiających stan osamotnienia.

Sieroctwo naturalne i sieroctwo społeczne łączy fakt rzeczywistego braku

opieki nad dzieckiem ze strony rodziców naturalnych i przerwanie

bezpośredniej więzi, jaka normalnie łączy dziecko z rodzicami we wspólnocie

rodzinnej. Jednak przerwanie tej więzi ma inny charakter przy sieroctwie

naturalnym niż przy sieroctwie społecznym.

Stan sieroctwa naturalnego ma charakter trwały. Nie jest możliwe

przywrócenie dziecku jego własnych, utraconych rodziców. Stan sieroctwa

społecznego ma charakter bardziej dynamiczny, zmienny i nie można

wykluczyć szansy całkowitego lub częściowego przywrócenia dziecku jego

własnych rodziców. Tylko w naprawdę wyjątkowych sytuacjach sieroctwo

społeczne może przybrać charakter trwały, chociaż i takich sytuacji

wykluczyć nie można. W obu przypadkach sieroctwa jego skutki mają dla

dziecka charakter globalny i obejmują całokształt warunków kształtowania się

osobowości

dziecka

osieroconego

zaspokajania

jego

potrzeb.

osobowości

dziecka

osieroconego

zaspokajania

jego

potrzeb.

Najpoważniejszym skutkiem jest zachwianie poczucia bezpieczeństwa,

przerwanie dotychczasowego naturalnego wchodzenia dziecka w życie

społeczne oraz utrata więzi emocjonalnych, jakie poprzez rodziców i innych

krewnych łączyło dziecko ze światem dorosłych. Towarzyszy temu poczucie

osamotnienia i krzywdy tym dotkliwsze, im bardziej radykalnej zmianie

musiały ulec warunki życia dziecka. Oderwanie dziecka od naturalnej rodziny

własnej i towarzyszące temu przeżycia prowadzą w skrajnych przypadkach do

choroby sierocej, a w każdym przypadku do licznych zaburzeń w normalnym

dotychczas zaspokajaniu potrzeb dziecka. Elementami różnicującymi skutki

sieroctwa są głównie wiek dziecka i jego ogólna sytuacja rodzinna. Z wiekiem

dziecka wiąże się stopień świadomości sytuacji sieroctwa. Ma to duże

znaczenie dla wychowania opiekuńczego, różnicuje bowiem szansę

wyrównania utraty naturalnego środowiska rodzinnego poprzez zastępcze

środowisko rodzinne. Im dziecko starsze, tym bardziej liczyć się trzeba z

wpływami dotychczasowych warunków opieki i wychowania w rodzinie

własnej.

O ile jednak w przypadku siero ctwa naturalnego istnieje szansa kontynuacji,

choć w zmienionych warun kach, dotychczasowej linii rozwoju i prawidłowego

wychowania w rodzinie własnej, to w przypadku sieroctwa społecznego

występuje z reguły konieczność zaprzeczenia dotychczasowemu wychowaniu

oraz konieczność reedukacji czy nawet resocjalizacji dziecka. Na globalny

charakter skutków sie roctwa zwracają m.in. uwagę Marian Jakubowski i

Halina Filipczuk.

Czynnikami potęgującymi skutki sieroctwa są upośledzenia i zaburzenia

organiczne, komplikujące proces wychowania opiekuńczego, oraz niewłaściwe

postawy nowych opiekunów, zwłaszcza w przypadku rażącego kontrastu

między postępowaniem nowych opiekunów a postępowaniem rodziców

naturalnych. Przykre przeżycia związane z sytuacją sieroctwa potęgować

może także niewłaściwy stosunek innych ludzi do zjawiska sieroctwa,

zarówno obojętność, jak i zbyt ostentacyjne okazywanie współczucia, litości.

Czynnikami osłabiającymi skutki sieroctwa są głównie możliwości kontynuacji

i utrzymania dotychczasowych więzi dziecka z rodziną dalszą, z osobami

zaprzyjaźnionymi oraz więzi koleżeńskich, zwłaszcza u dzieci starszych.

Wobec dzieci najmłodszych w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym, a także

jeszcze w wieku przedszkolnym najlepszą drogą złagodzenia czy nawet

niedopuszczenia do symptomów choroby sierocej jest znalezienie nowego

środowiska rodzinnego.

Sytuacja rodzinna dziecka osieroconego, zwłaszcza utrzymanie się więzi z

bliższymi i dalszymi krewnymi, ma duże znaczenie w procesie

usamodzielniania się dziecka umieszczonego w placówce opiekuńczo -

wychowawczej . Pozwala w pewnym stopniu choćby wyrównać szansę

dziecka osieroconego, jakie normalnie stwarzają rodzice swoim dzieciom.

Drogi kompensacji sieroctwa

W zakresie rozwiązywania problemu sieroctwa najbardziej widoczna jest

ewolucja ogólnych założeń opieki nad dzieckiem, którą tak trafnie przedstawił

Ryszard Wroczyński, wskazując drogę, jaką przeszła opieka nad dzieckiem od

filantropii do pedagogiki opiekuńczej.

Ryszardowi Wroczyńskiemu zawdzięczamy również ogólną klasyfikację

placówek oświatowych i opiekuńczo-wychowawczych według kryterium celu

opieki, jaki jest przez nie spełniany, a także dokonanie przeglądu tradycji i

perspektyw rozwoju opieki nad dzieckiem w Polsce. Punkt widzenia

pedagogiki społecznej stał się także podstawą klasyfikacji kierunków i form

opieki nad dzieckiem według typu środowiska wychowawczego, w którym

podejmowane są zadania opiekuńczo-wychowawcze:

•

opieka nad dzieckiem w rodzinie,

•

opieka nad dzieckiem w szkole (funkcje opiekuńczo-wychowawcze

szkoły),

•

opieka nad dzieckiem w miejscu zamieszkania (opieka środowiskowa),

•

opieka nad dzieckiem w placówkach opiekuńczo-wychowawczych

(opieka zakładowa),

W obrębie każdego z wymienionych kierunków funkcjonuje wiele form opieki,

których celem jest

kompensacja sieroctwa.

Przezwyciężanie skutków sieroctwa wymaga nie tylko całościowego

ujmowania zadań kompensacyjnych, lecz także stworzenia bardziej

prawidłowych, ogólnych warunków społecznych do przebiegu procesu

wychowania kompensacyjnego. Emocje, jakie towarzyszą sieroctwu, wpłynęły

na szczególny, utrzymujący się od wieków stosunek społeczeństwa do tego

zjawiska. Przyszła już pora, aby traktować sieroctwo jako jeden z problemów

występujących normalnie w życiu społeczeństwa, jako zjawisko społeczne

uwarunkowane obiektywnie, którego przezwyciężanie stanowi jedno z wielu

zadań, jakie podejmuje społeczeństwo wobec dziecka. A więc bez owego

wścibskiego współczucia, bez tego litościwego dystansu - jaki dotychczas

towarzyszy zjawisku sieroctwa. Bo to nie łaska, lecz obowiązek społeczny

podejmować trud opieki i wychowania dzieci osieroconych.

Podstawowym problemem pedagogicznym, jaki towarzyszy sieroctwu, jest

charakter zależności dziecka od opiekuna. Istnieje wprawdzie również

zależność dziecka od rodziców w rodzinie naturalnej, która to zależność

zmniejsza się w miarę rozwoju dziecka i przybliżania się do samodzielności,

jednak stan zależności w rodzinie naturalnej ma inny wydźwięk emocjonalny,

niż podobny typ zależności wobec opiekunów nie będących rodzicami

dziecka. Stąd powodzenie tych koncepcji opieki, które stawiają na wyzwalanie

własnych sił dziecka i dawanie pola do samodzielnego podejmowania decyzji,

do własnego wkładu w życie wspólnoty, w której znajduje się dziecko. Z tego

też punktu widzenia warto spojrzeć na przydatność obecnych form opieki nad

dzieckiem dla kompensacji sieroctwa naturalnego i społecznego.

Zasadniczą sprawą jest dokonanie oceny, na ile wobec dziecka osieroconego

mogą i powinny być zastosowane formy opieki oparte na układzie życia

rodzinnego, a kiedy z pedagogicznego punktu widzenia jest lepsze

zastosowanie form opieki i wychowania zbiorowego. Przewaga warunków

życia rodzinnego nad warunkami życia w placówkach opiekuńczo-

wychowawczych jest tak widoczna, że większość osób wypowiadających się

publicznie na temat dróg kompensacji sieroctwa opowiada się za rodzinnymi

formami opieki nad dzieckiem.

Nie można jednak, przekreślać wartości życia zespołowego w placówkach

opiekuńczo-wychowawczych i nie dostrzegać ich ogromnych możliwości

kompensacyjnych i resocjalizacyjnych. Chodzi o to, jaki jest kształt życia

wewnętrznego w placówce, na ile powiązana jest ona realnymi więzami z

szerszym życiem społecznym, ze środowiskiem najbliższym, pozwalającym

wychowankowi zdobywać społeczne doświadczenie kontaktów z ludźmi spoza

placówki.

W polityce opiekuńczej w naszym kraju przyjęta została słuszna zasada, aby

formy opieki zakładowej stosować tylko w ostateczności, gdy nie ma szans na

umieszczenie dziecka w zastępczym środowisku rodzinnym. Podstawowym

czynnikiem różnicującym dobór form opieki dla dziecka osieroconego jest

niewątpliwie wiek dziecka. Wszyscy są co do tego zgodni, że dla dziecka

małego, zwłaszcza w wieku od O do 3 lat, środowisko rodzinne i rodzinny

układ życia są nie do zastąpienia. W warunkach opieki zakładowej szansę

kompensacji sieroctwa są znikome wobec dzieci w tej kategorii wieku.

Warunki życia zbiorowego natomiast są łatwiejsze do znie sienia w przypadku

dziecka starszego, o ile oczywiście zostaną w pełni wykorzystane

kompensacyjne

socjalizacyjne

możliwości

placówki

opiekuńczo-

kompensacyjne

socjalizacyjne

możliwości

placówki

opiekuńczo-

wychowawczej.

Sieroctwo nie zmienia istoty dziecka, jest ono bowiem takie samo, jak każde

inne dziecko posiadające naturalną rodzinę własną, ma ten sam wachlarz

potrzeb i otwarte są przed nim te same perspektywy życia w spo łeczeństwie.

Formy opieki całkowitej nie powinny zatem nawet nazwą przypominać

sytuacji sieroctwa czy innych postaci osamotnienia. Jest prze cież coś

znamiennego w tym, że rodzice-opiekunowie prowadzący rodzinne domy

dziecka niechętnie używają nazwy „dom dziecka" dla określania swej

rozszerzonej rodziny; chcą być traktowani na równi z rodzicami rzeczy

wistymi. Znamienne jest i to, że wielu wychowanków domów dziecka nie

chętnie przyznaje się do faktu pobytu w placówce tego typu. To nie jest tylko

sprawa niedomagań pracy wychowawczej wielu domów dziecka, lecz także

wpływ tradycyjnego, patrzenia na sprawy opieki i pomocy, a zwłasz cza na

sytuacje sieroctwa dziecka.

Dotychczasowe doświadczenia przyniosły wiele problemów, które wymagają

zbadania i wskazania dróg służących ich rozwiązaniu.

Wymienimy niektóre z nich:

Jak zapobiegać sieroctwu tak naturalnemu, jak i społecznemu oraz

jego skutkom? Jakie środki pedagogiczne, organizacyjne, prawne

i inne powinny być zastosowane w profilaktyce sieroctwa?

Jaki jest wpływ sytuacji sieroctwa na rozwój osobowości dziecka?

W jakiej mierze wiek i właściwości indywidualne dziecka wpływają

na przeżywanie sytuacji sieroctwa, z jakiego rodzaju zaburzeniami

należy się liczyć?

Jaka jest wartość kompensacyjna różnych form opieki nad dzieckiem

funkcjonującym w naszym systemie socjalno-opiekuńczym

oraz ich przydatność w kompensacji sieroctwa naturalnego i

społecznego?

Na ile stosowane kryteria kwalifikacji dzieci do różnych form opieki

nad dzieckiem okazały się przydatne? Jak przeciwdziałać przerzucaniu

odpowiedzialności za opiekę i wychowanie dziecka przez

niektórych rodziców na państwo?

Na czym polega specyfika procesu opiekuńczo-wychowawczego

oraz jakie są uwarunkowania metod i technik pedagogicznego

działania w formach opieki nad dzieckiem?

Jak pogodzić zasadę podziału kompetencji merytorycznej w

rozwiązywaniu problemów opieki nad dziećmi w różnym wieku z

całościowym ujmowaniem spraw dziecka i koniecznością zapewnienia

mu ciągłości opieki i wychowania?

7. Jaką rolę w systemie socjalno - opiekuńczym powinno spełniać państwo i

jego organy, a w jakiej mierze w rozwiązywaniu problemów
opieki powinny uczestniczyć organizacje społeczne? Jakimi środkami
oddziaływać na kształtowanie prawidłowego stosunku społeczeństwa do
problematyki sieroctwa i dróg jego kompensacji?

8. W jaki sposób zjednywać, kształcić i wychowywać społecznych

i etatowych pracowników opieki nad dzieckiem?

Dziękuję za uwagę 