TEMAT: Omówić elementy przyrostu naturalnego. Przedstaw kraje o
najwyższych i najniższych wartościach przyrostu. Uzasadnij.
Tempo wzrostu liczby ludności zależy od wielu czynników zarówno stałych jak i zmiennych . Stałym czynnikiem jest przyrost naturalny czyli różnica między liczbą urodzeń i liczbą zgonów w ciągu roku na określonym obszarze. Może on być dodatni (liczba urodzeń przeważa liczbę zgonów) lub ujemny (liczba zgonów przewyższa liczbę urodzeń), mierzony jest w promilach 0/00. Na jego wzrost wpływa rozwój medycyny, higieny życia ludzi, nowe technologie w produkcji środków farmaceutycznych i nowe techniki operacji chirurgicznych, a także idee głoszone przez różne religie.
W rozwoju liczby ludności poszczególnych krajów świata można wyróżnić pięć faz transformacji demograficznych:
I - Bardzo wysoki poziom urodzeń i zgonów. Przyrost naturalny jest w związku z tym
niewielki (przeciętna długość życia nie przekracza 45lat):Afganistan, Gwinea, Malawi,
Etiopia.
II - Liczba urodzeń pozostaje nadal duża, a ilość zgonów bardzo szybko zmniejsza się -
wzrasta przyrost naturalny (przeciętna długość życia wydłuża się nawet do 60lat): Kenia, Nigeria, Sudan.
III - Zdecydowanie zmniejsza się liczba urodzeń, natomiast liczba zgonów zmniejsza się
powoli-poziom przyrostu nat. obniża się (Egipt, Maroko, Indonezja, Meksyk).
IV - Nadal tempo spadku urodzeń jest większe niż tempo spadku zgonów-zmniejszenie się
przyrostu nat.
V- Wśród niektórych społeczeństw poziom urodzeń zbliża się do poziomu umieralności, a
nawet liczba urodzeń może być mniejsza od liczby zgonów - przyrost nat. jest wtedy
ujemny, następuje zmniejszenie liczby ludności, czyli tzw. Regres demograficzny. Jest
on wyróżniany ostatnio jako (dobrze rozwinięte kraje Europy i nieliczne kraje Ameryki
i Azji).
O przyroście liczby ludności decyduje również przyrost rzeczywisty czyli przyrost naturalny ludności w określonym czasie na danym obszarze to znaczy różnica między liczbą ludności wyjeżdżającej, a liczbą ludności przybywającej na dany obszar na pobyt stały. Na przykład w Europie Zachodniej wywołany jest on napływem ludności w wieku produkcyjnym, z byłych kolonii, Centralnej i Wschodniej Europy, a także z przeludnionej Azji Południowo-Wschodniej.
Rozwój liczby ludności odbywał się w przeszłości bardzo wolno. Wskaźnik urodzeń utrzymywał się wprawdzie na bardzo wysokim poziomie 40-45 0/oo, ale towarzyszył temu też bardzo wysoki wskaźnik zgonów 40 o/oo. Tym samym przyrost naturalny był niski. Te proporcje były zakłócone różnymi epidemiami jak kataklizmami, epidemiami chorób, wojnami. Dopiero osiągnięcie coraz to wyższego poziomu rozwoju kultury materialnej oraz rewolucja przemysłowa spowodowała przyśpieszenie przyrostu ludności. Szczególny wzrost tempa przyrostu ludności zarówno w Polsce jak i na całym świecie obserwuje się w XX wieku. Po wojnie, na skutek polepszenia się warunków życiowych ludzi i zwiększenia ich bezpieczeństwa, mamy do czynienia z eksplozją demograficzną. W latach 1950-1960 zanotowano wyż demograficzny (liczba urodzeń przewyższa liczbę zgonów) przyrost naturalny osiągnął najwyższą wartość -19,5 % natomiast na przełomie lat 70-tych i 80-tych miał miejsce kolejny wyż - tzw. wyż wyżu, który był wynikiem zakładania rodzin przez osoby z pierwszego wyżu demograficznego. Nagły wzrost udziału młodszej grupy wiekowej w ogólnej liczbie ludności wywołany zahamowaniem śmiertelności dzieci i młodzieży przy utrzymaniu wysokiego wskaźnika urodzeń lub jego wzroście.
Obecnie średni przyrost naturalny dla świata kształtuje się na wysokim poziomie 16 o/oo i jest wyjątkowo silnie zróżnicowany w różnych regionach świata. Główną przyczyną różnicującą tempo rozwoju demograficznego, stymulującą wielkość przyrostu naturalnego jest poziom rozwoju cywilizacji i związanych z nim warunków życia.
Przyrostu naturalnego w krajach rozwijających się, które rozpoczęły „marsz” ku nowoczesnej cywilizacji kształtuje się na najwyższym poziomie. Są to kraje znajdujące się w II fazie rozwoju demograficznego lub wkraczające w fazę III. Przyczyną niezwykłej dynamiki rozwojowej jest zachowanie roli kobiety jako matki rodzicielki przy względnym opanowaniu śmiertelności niemowląt i epidemii. W niektórych krajach afrykańskich jak Kenia, Rwanda, Zimbabwe przyrosty rocznie sięgają 50o/oo, kształtuje to nową strukturę społeczną. Ok. 50% populacji stanowią dzieci i młodzież do lat 20, ok.40-45% grupy ludności w wieku produkcyjnym, a ok.5-10% ludzie w wieku poprodukcyjnym (stosunkowo krótki czas życia, są to ludzie, którzy wywodzą się z okresu stosunkowo niskiego przyrostu sprzed kilkudziesięciu lat).Warunki społ.-gosp. spowodowały, że ludzie w Afryce żyją średnio ok.50 lat. W strukturze ludności zauważamy też przewagę mężczyzn nad kobietami, wynika to z roli kobiety w tych społeczeństwach, wyniszczanie przez wielorództwo i ciężką pracę.
W krajach wysoko rozwiniętych znajdujących się w IV fazie rozwoju demograficznego występują niskie przyrosty nat. lub nawet ujemny (Niemcy, Dania, Włochy). Tam ukształtował się model wygodnego życia, kobiety szukającej wysokiej pozycji społecznej i małodzietnej rodziny. W ostatniej dekadzie w ujemne przyrosty popadły kraje postkomunistyczne oprócz muzułmańskich. I tu też zaczął się regres. W pierwszym przypadku społeczeństwa są stare, w drugim zaczynają się starzeć. Występuje w niej zaledwie: 20%-owa populacja dzieci i młodzieży, 50%-owa grupa ludzi w wieku produkcyjnym i 30%-owy udział ludności w wieku poprodukcyjnym. Przeciętny czas trwania życia to 75-80 lat wyższy u kobiet, co powoduje przewagę kobiet w społeczeństwie. Mężczyźni podejmujący w nowoczesnych społeczeństwach poważniejsze obowiązki i podatni na nałogi, żyją krócej.
Według obecny badań liczba ludności świata wzrasta o 80 mln. rocznie , a z niektórych najnowszych prognoz wynika, że to gwałtowne tempo wzrostu utrzyma się. Uważa się ,że liczba ludności może ostatecznie ustabilizować się około 2120r. ,kiedy osiągnie ona poziom mniej więcej 11,6mld..Niektóre prognozy mówią o 14mld lub większej liczbie.
Ta eksplozja demograficzna jest w dużym stopniu wynikiem zjawiska , które można by nazwać „kontrolowaniem wskaźnika śmiertelności”. Obniżenie tego wskaźnika jest możliwe dzięki postępom medycyny. W krajach rozwiniętych kontrolowanie wskaźnika śmiertelności powiązane było ze spadkiem liczby urodzin , szczególnie w miastach przemysłowych ,gdzie trudno było utrzymać dużą rodzinę. Jednakże kontrolowanie wskaźnika śmiertelności nie było możliwe w krajach Afryki , Azji i Ameryki Łacińskiej aż do polowy naszego stulecia, a gdy możliwość ta się pojawiła i prognozowana długość życia wzrosła , nie towarzyszył temu spadek wskaźnika naturalnego -częściowo ze względu na miejscowe wierzenia.
W rezultacie eksplozja demograficzna dotknęła najmocniej kraje najbiedniejsze - te, którym najtrudniej było zapewnić byt wzrastającej liczby ludności. Niektórzy eksperci oceniają ,że ponad 90% przyrostu naturalnego w ciągu następnych 50 lat przypadnie na kraje rozwijające się. Z tego powodu wzrośnie presja wywierana przez człowieka na środowisko naturalne, przyśpieszając takie procesy , jak niszczenie lasów tropikalnych czy rozszerzanie pustyń.
Szybki przyrost naturalny działa hamująco na rozwój gospodarczy ,ze względu na duże koszty opieki państwa nad dziećmi, które nie biorą udziału w wypracowywaniu dochodu narodowego. Dlatego podnoszenie się stopy życiowej w większości krajów rozwijających się następuje bardzo wolno.
Problem wzrostu wskaźnika przyrostu naturalnego spowodował wprowadzenie w ponad 80 krajach , wspomaganych przez instytucje prywatne i międzynarodowe, polityki mającej na celu wprowadzenie ścisłej kontroli urodzeń. Na przykład Japonia uruchomiła program kontroli urodzeń w roku 1948 ,kiedy zalegalizowano tam aborcję i antykoncepcję. W ciągu 10 lat wskaźnik przyrostu naturalnego obniżył się o połowę. Chiny w których mieszka jedna piąta ludności świata , ale gdzie znajduje się tylko 2% światowego areału ziemi zdatnej pod uprawę ,wprowadziły politykę kontroli urodzeń w latach 50.Obecnie zachęca się ludzi aby pobierali się w późniejszym wieku i mieli tylko jedno dziecko Polityka ta odniosła spory sukces ,szczególnie w miastach i tempo przyrostu naturalnego w Chinach spadło z 2,2% rocznie w latach 1965 -80 do 1,4% w latach 1980-90. Mniejsze sukcesy zanotowano w rejonach wiejskich.
Indie , gdzie w 1991 r. Liczba ludności osiągnęła 844 mln. , także usiłowały kontrolować przyrost naturalny ,ponieważ roczny wskaźnik przyrostu naturalnego, równy w latach 1980-90 2,1% był tam wyższy nawet niż w Chinach. W latach 60 rząd Indii zachęcał do dobrowolnej sterylizacji ojców, którzy spłodzili już więcej niż czwórkę dzieci, a w latach 70.wprowadzono sterylizację przymusową. Jednak ta polityka miała nieznaczny tylko wpływ na wielkość przyrostu naturalnego, ponieważ objęci zostali nią ludzie w średnim wieku, którzy mieli już rodziny. Była także niepopularna ,co doprowadziło do zamieszek.
Obecnie większość krajów koncentruje się na zachęcaniu do stosowania środków i metod antykoncepcyjnych. W niektórych krajach rozwijających się istnieje silny opór przeciwko programom kontroli urodzeń. Niektórzy podejrzliwie spoglądają na idee przychodzące z Zachodu ,jako na formę neokolonializmu. Inni sprzeciwiają się kontroli urodzeń ze względu na przekonania religijne. Dzieje się tak w Ameryce Łacińskiej ,gdzie katolicy tradycyjnie sprzeciwiają się kontroli urodzeń i aborcji. Niektórzy wyznawcy islamu również są zwolennikami dużych rodzin , a niektóre społeczności afrykańskie uważają wysoki przyrost naturalny za czynnik zapewniający przetrwanie dusz ich przodków.
W Polsce jest obserwowana w ostatnich latach depresja urodzeniowa, która jest wynikiem sytuacji gospodarczej kraju (bezrobocie, niepewność pracy, zła sytuacja mieszkaniowa itp.)oraz zmieniających się postaw i zachowań prokreatywnych rodzin, a w szczególności kobiet. Młode społeczeństwo chcąc uniknąć syndromu ubogich wielodzietnych rodzin, większy nacisk kładzie na wykształcenie, ograniczając liczbę zawieranych małżeństw i posiadanie dzieci. Zaistniała sytuacja jest wynikiem min. błędów w
polityce społecznej i socjalnej wobec rodziny.
1