ŹRÓDŁA

PRAWA

RZYMSKIEG

O

Zagadnienia zawarte w prezentacji
:

1)Wprowadzenie
2)Podział źródeł prawa rzymskiego
3)Ustawa XII tablic
4)Proces laicyzacji i racjonalizacji prawa

rzymskiego

5)Tendencje do upowszechniania i

jednolitości prawa rzymskiego

6)Rozwój rzeczowego zakresu prawa

rzymskiego

7)Działalność prawotwórcza pretorów
8)Działalność prawotwórcza prawników
9)Konstytucje cesarskie jako źródła prawa

rzymskiego

10)Wielka kodyfikacja Justyniana
11)Podsumowanie

Rzymianie stworzyli pierwszy
na świecie wyczerpujący,
kompletny system prawny. Im
świat zawdzięcza powstanie nauki
prawa. Studium historii źródeł
prawa rzymskiego daje niezwykle
bogaty obraz tego, w jaki sposób
tworzyło się i rozwijało prawo
rzymskie na przestrzeni
tysiąclecia- od form bardziej
prymitywnych do kodyfikacji
Justyniana.

ŹRÓDŁA PRAWA RZYMSKIEGO

FONTES IURIS
COGNOSCENDI

FONTES IURIS ORIUNDI

Źródła poznania treści
prawa

(opis

źródeł

historycznych- tych które dają
możność poznania prawa
stosowanego w danym kraju i
danym czasie): ustawy, spisy
prawa,

dokumenty

praktyki

prawnej, akta i wyroki sądowe
itp.

Źródła prawa w sensie
formalnym

.

Badanie tego w jaki sposób
powstało prawo, jakie były
źródła jego kształtowania
się.

USTAWA XII TABLIC

1) z łac. lex duodecim tabularum

2) uchwalona w latach 451 – 450 p.n.e. , kiedy to plebejusze
domagali się spisania oraz uściślenia dotychczasowego
prawa zwyczajowego

3) redagowały ją dwie specjalnie w tym celu powołane
komisje; owocem ich pracy było spisanie praw na
12stu drewnianych tablicach
wystawionych na forum
Romanum

4) była to pierwsza ustawa zajmująca się prawem prywatnym

5) miała charakter względnie całościowy

6) cieszyła się powagą i szacunkiem w społeczeństwie rzymskim

7) nigdy nie została formalnie uchylona , choć z czasem jej przepisy
przestały być stosowane

8) prawo to było kazuistyczne , przepojone elementami sakralnymi
oraz odznaczało się formalizmem

9) systematyka tego zbioru opiera się
na kojarzeniu zjawisk do siebie
podobnych

10) tekst ustawy nie zachował się do dziś, ponieważ
drewniane deski , na których została spisana , spłonęły
w czasie najazdu Gallów w ok. 390r. p.n.e.

11) zdaniem Liwiusza prawa te są „źródłem całego prawa
publicznego i prywatnego ” (…fons omnis publici privatique
iuris)

12) Cicero wspominał , że ustawy tej uczono się na pamięć ,
dlatego wielu prawników i historyków cytowało jej przepisy ,
w dosłownym brzmieniu , powołując się na nie

13) podstawa rekonstrukcji układu ustawy to 19 fragmentów ,
zachowanych w Digestach justyniańskich , pochodzących z 6ciu
ksiąg komentarza Gaiusa ad legem duodecim tabularum

14) postępowania odtwarzającego zaginiony tekst na podstawie
przekazów pośrednich (palingenezja) jako pierwszy dokonał
Jakub Gothofredus w XVII w.

15) publikowane w naszych czasach rekonstrukcje przyjmują
następujący schemat układu ustawy :

- tablice 1-3 prawo procesowe

- tablice 4 i częściowo 5 wewnętrzna organizacja rodziny
rzymskiej

- tablica 5 spadkobranie

- tablica 6 stosunki gospodarcze między rodzinami
rzymskimi

- tablica 7 prawa sąsiedzkie

- tablica 8 przestępstwa naruszające interes obywatela

- tablice 9-10 niektóre formy prawa sakralnego
i publicznego

- tablice 11-12 różne formy

PARADOKS :

Ustawa XII tablic jako akt stanowiący podstawę
rzymskiej nauki ius civile nie odegrała większego
znaczenia w systematyce
przedstawienia prawa
w Rzymie…

LAICYZACJA,

RACJONALIZACJA

PRAWA

1) Prawo rzymskie było początkowo ściśle związane z

religią

(normy prawa mieszały się z normami religijnymi,

a

do kapłanów należała interpretacja prawa).

2) W Rzymie niezwykle wcześnie dokonał się proces
zeświecczenia prawa, jego laicyzacja (już w

ustawie

XII tablic z V w. p. n. e, która świadczy o tym, że
Rzymianie nadali prawu charakter racjonalny , a
normy prawne traktowali jako normy świeckie).

3) Racjonalizm cechował do końca rzymskich

prawników.

Z nim też związane były tendencje do

usuwania z prawa rzymskiego pierwotnej
formalistyki .

4) Za wyraz racjonalistycznych tendencji

prawa rzymskiego można uznać rychłe
ograniczenie znaczenia zwyczaju prawnego i
prawa zwyczajowego oraz wysunięcie prawa
stanowionego

jako

głównego

źródła

powstania prawa.

UPOWSZECHNIANIE I

JEDNOLITOŚĆ PRAWA

1) Prawu rzymskiemu podlegali początkowo tylko

obywatele

rzymscy (cives). Stąd prawo prywatne przyjęło

nazwę

prawa cywilnego (ius civile).

2) W

starożytności

prawo

obowiązywało

nie

terytorialnie ,

lecz osobowo. Trzeba więc było wynaleźć nowy

system prawny, który byłby właściwy dla stron
podlegających odmiennym

prawom.

3) Taki

system

został

stworzony

przez

działalność sądowniczą pretorów dla
peregrynów. Powstał drugi obok ius civile
system prawny zwany ius gentium, system
dostosowany do obrotu z cudzoziemcami
(nadano przepisom prawnym elastyczność
dopasowaną do potrzeb międzynarodowego
obrotu prawnego).

4) Ius gentium , stworzone pierwotnie dla
stosunków
prawnych z cudzoziemcami , zaczęto
stosować również w
stosunkach między obywatelami rzymskimi.
Stało się ono
wyrazem tendencji rozwojowych prawa
rzymskiego ku
powszechności i stało się prawem
obowiązującym w
całym światowym imperium rzymskim.

ROZWÓJ

RZECZOWEGO

ZAKRESU PRAWA

1)Obok potrzeby rozszerzenia właściwości

osobowej prawa zagadnieniem ważnym
dla rozwoju prawa rzymskiego stał się
problem rozszerzenia jego zakresu
rzeczowego.

2)Społeczeństwo rozwijające szerszą

działalność gospodarczą i mające bardziej
różnorodne potrzeby wymagało o wiele
liczniejszych i bardziej szczegółowych
przepisów prawnych.

3)Ustawodawstwo bardzo rzadko wkraczało w

dziedzinę prawa prywatnego i nie nadążało za
dokonującymi się przemianami społecznymi i
gospodarczymi.

4)Istniejące braki zostały wypełnione przez

działalność jurysdykcyjną pretorów oraz ich
dekrety czy edykty.

5)Ich działalność prowadziła do powstania wielu

bardziej elastycznych norm prawnych. Były
one określane jako IUS HONORARIUM (prawo
pretorskie).

6) Normy te wykraczały poza zakres prawa

cywilnego (ius

civile) i wywierały (wraz z ius gentium)

decydujący wpływ na rozwój prawa
rzymskiego w ostatnich wiekach republiki i za
pryncypatu.

7) W ten sposób ukształtowały się w Rzymie 3

odmienne

systemy prawne :

- Ius civile (źródło to ustawy)

- Ius gentium (źródło to działalność pretorów)

- Ius honorarium (źródło to edykty pretorskie)

DZIAŁALNOŚĆ PRAWOTWÓRCZA

PRETORÓW

 367 r. p.n.e. – utworzenie urzędu pretora – władza
sądownicza
 242 r. p.n.e. – powołanie pretora dla cudzoziemców
(preator urbanus)

 137 r. – na zlecenie cesarza Hadriana wybitny

prawnik

Salvius Iulianus zebrał wszystkie

edykty pretorskie jako Edictum Salvanum

DZIAŁALNOŚĆ PRAWOTWÓRCZA

PRAWNIKÓW RZYMSKICH

 Prawnicy rzymscy przyczynili się głównie do nadania
całemu
prawu rzymskiemu charakteru logicznego systemu i
do stworzenia
nauki prawa opartej na systemie

SZKOŁY

PRAWA

SZKOŁA
PROKULIAŃSKA

 założyciel: Marcus
Antistius Labeo

 nazwa pochodzi od:
Proculusa

SZKOŁA
SABINIAŃSKA

 założyciel: Gaius
Ateius
Capito

 nazwa pochodzi
od:
Sabinusa

GAIUS ATEIUS CAPITO

NAJWYBITNIEJSI

PRAWNICY

1) Publius Iuventius Celsus - twórca takiego

sformułowania jak: ius

est ars boni et aequi (znać ustawy to nie znaczy

trzymać się ich

słów)

2) Salvius Iulianus- autor ujednoliconego tekstu

edyktu

pretorskiego

3) Sextus Pomponius - autor wielu prac, z których

najsławniejsze

jest dzieło pt. „Enchiridion” , w którym zawarł rys

historii

prawodawstwa rzymskiego

4) Gaius - autor słynnego podręcznika do nauki

prawa

„Institutiones”

5) Aemilius

Papinianus

-

według

wielu

najznakomitszy

prawnik

rzymski,

zwany

„księciem rzymskich jurystów”

6) Iulius Paulus i Domitus Ulpian - autorzy dzieł

o charakterze

kompilatorskim, z których najchętniej

korzystali kodyfikatorzy justyniańscy

7) Herennius Modestinus - autor wielu dzieł,
m.in. „De
excusationibus „ - jedynej pracy w prawie
klasycznym
napisanej w języku greckim

AEMILIUS

PAPINIANUS

KONSTYTUCJE

CESARSKIE

 EDYKTY (EDICTA) – skierowane do ogółu, dotyczyły
przeważnie
kwestii administracyjnych

 MANDATY (MANDATA) – pisemne instrukcje
udzielane
urzędnikom przez
cesarzy, przybierały
rozmiary obszernych
ksiąg

 DEKRETY (DECRETA) – rozstrzygnięcia spraw
spornych, czyli wyroki
wydane w sprawach, które
trafiły przed sąd
cesarski

 RESKRYPTY (RESCRIPTA) - pisemna odpowiedź
cesarza na pytanie
prawne, jakie w
związku z toczącą się
sprawą stawiali
urzędnicy czy też
zainteresowane strony

 Kodeks Gregoriański (Codex Gregorianus) z
293r.n.e. zawierał
zbiór konstytucji od cesarza Hadriana do 293roku



Kodeks

Hermogeniański

(

Codex

Hermogenianus) uzupełnienie
Kodeksu Gregoriańskiego z 296r.n.e.

 Kodeks Teodezjański ( Codex
Theodosianus)
z 438r.n.e., zawierający
konstytucje do 312r.
Powstał z inicjatywy samego
cesarza
Teodezjusza II i był zbiorem
oficjalnym, co
powodowało, że konstytucje
wydane po
312r. obowiązywały nadal tylko
wtedy, gdy
zostały włączone do kodeksu i tylko
w wersji
w nim ustalonej

WIELKA

KODYFIKACJA

JUSTYNIANA

1) Justynian I objął władzę w 527r.n.e. i chciał

odbudować

dawną świetność państwa rzymskiego przez :

- zjednoczenie wschodniego i
zachodniego cesarstwa

- uporządkowanie prawa

2) 528r. – powołanie komisji , która zebrała
konstytucje
cesarskie w zbiorze określonym później jako
„CODEX
VETUS” (nie zachował się do naszych
czasów)

3) Okazało się , że między konstytucjami

zachodzą

sprzeczności i konieczne było opracowanie

nowego kodeksu

4) 530r. – nowa komisja złożona z profesorów z

ministrem

dworu – Trybonianem – na czele ma za

zadanie uporządkować stare prawo w
określonym czasie równym 10 lat

5) Kodyfikatorzy już w 533r. Przedstawili
cesarzowi dzieło
zwane Digestami lub Pandektami

6) Inne komisje (również pod przewodnictwem
Tryboniana) przygotowały Instytucje oraz

nową wersję Kodeksu , tzw. „Codex
repetitae praelectionis”

7) Justynian ogłosił każdą z tych
części kodyfikacji , wydając
wprowadzającą konstytucję

 KODEKS – ogłoszony w 529r. i zastąpiony
nowym kodeksem
w 534r. ; zawiera zbiór konstytucji będących w
mocy ;
obejmuje 12 ksiąg

 DIGESTA lub PANDECTA – 533r. ; stanowią
największą część
całej kodyfikacji ; zawierają wyciągi z pism
prawników
zestawione w układzie rzeczowym ; 30 ksiąg

 INSTYTUCJE – 533r. ; stanowią rodzaj
podręcznika prawa
rzymskiego opartego na układzie dzieła Gaiusa ;
dają jasny
i przejrzysty przekaz prawa rzymskiego z VI w.

 NOWELE – zbiory konstytucji wydanych przez
Justyniana
od czasu wprowadzenia Kodeksu ; opracowane
zostały w
3ech redakcjach po śmierci Justyniana i nie
zostały wydane
jako zbiór urzędowy

Kodyfikacja justyniańska była formalnym
ukoronowaniem wielkiego dzieła prawników
rzymskich. Jej całość określano jako „CORPUS IURIS
CIVILIS”.

Na niej przede wszystkim oparł się późniejszy
rozwój nauki prawa rzymskiego i kształtowała się
europejska kultura prawnicza. Stało się tak,
ponieważ Kodyfikacja Justyniana była najłatwiej
dostępnym źródłem poznania prawa rzymskiego
dla średniowiecznych prawników.

Kodyfikacja ta daje jednak obraz prawa
rzymskiego ze schyłku okresu cesarstwa , prawa
, które nie stało na tak wysokim poziomie jak
prawo klasyczne z II i III wieku.

PODSUMOWANIE

W przeciwieństwie do terminologii prawa

państwowego, która jest pochodzenia greckiego ,
rzymska łacina uformowała międzynarodową
terminologię z dziedziny prawa prywatnego.

Cechą tego prawa jest INDYWIDUALIZM.
Obywatel mógł zawierać różnorakie umowy oraz
posiadał swobodę w swych stosunkach
obligacyjnych.

Prawo rzymskie stało poniekąd „na straży” praw
indywidualnych właściciela i prawa własności.

Bibliografia :

- Rozwadowski W. „Prawo rzymskie. Zarys
wykładu wraz
z wyborem źródeł” , Poznań 1992

- Szczaniecki M. „Powszechna historia
państwa i
prawa” , Warszawa 2002

- Wołodkiewicz W. , Zabłocka M. „Prawo
rzymskie.
Instytucje” , Warszawa 2009

- Maria i Jan Zabłoccy , „Ustawa XII tablic”

- Zabłocki Jan , „Publiczne prawo rzymskie”

Prezentację wykonały :

Iwona Sutkowska i Karolina
Szwejkowska

studentki I roku prawa na WPiA Uniwersytetu
Warmińsko – Mazurskiego w Olsztynie