PRAWO RZYMSKIE

PRAWO RZYMSKIE

PRYWATNE

PRYWATNE

Opracowane przez

Opracowane przez

Prof. ndzw. dr hab.

Prof. ndzw. dr hab.

BRONISŁAW SITEK

BRONISŁAW SITEK

Według podręcznika

W. Rozwadowski,

Prawo rzymskie. Zarys

wykładu z wyborem źródeł,

Poznań 1992

Literatura

Literatura

podstawowa

podstawowa



W. Wołodkiewicz, M. Zabłocka, Prawo

rzymskie. Instytucje, Warszawa 2002



W. Litewski, Prawo rzymskie, Warszawa 1994



R. Taubenschlag, Prawo rzymskie prywatne,

Warszawa 1969



W. Osuchowski, Prawo rzymskie prywatne.

Zarys wykładu, Warszawa 1981



K. Kolańczyk, Prawo rzymskie, Warszawa

1978



W. Bojarski, Prawo rzymskie 1994

Literatura do

Literatura do

datkowa

datkowa



Sitek B., Trwałość i nierozerwalność

małżeństwa..., Olsztyn 2002



Sitek B., Infamia w konstytucjach

cesarskich, Olsztyn 2003



Sitek B., pod red., Prawo rzymskie

publiczne, Olsztyn 2004.



Sitek B., Tabula Heracleensis,

Olsztyn 2005.

Konkurs prawa rzymskiego

Konkurs prawa rzymskiego



Konkurs prawa rzymskiego jest dwuetapowy.

Do eliminacji mogą przystąpić studenci

kierunku prawo i administracji.



I etap – eliminacje w miesiącu styczniu.

Zgłoszenia do eliminacji należy dokonać do

15 grudnia 2005 roku. Spośród chętnych

wyłoniona zostanie 10 finalistów. Wyniki

eliminacji zostaną ogłoszone w pierwszej

dekadzie stycznia 2006 roku.



II etap – finał odbędzie się na przełomie

lutego i marca 2006 roku.

Nagrody

Nagrody



Pierwsze trzy osoby otrzymają ocenę
bardzo dobrą z przedmiotu prawo
rzymskie

lub

rzymskie

prawo

publiczne, pozostałe otrzymają ocenę
dobrą

oraz

wszystkie

zostaną

zwolnione z obowiązku uczestniczenia
w ćwiczeniach.



Ponadto

są

przewidziane

liczne

nagrody rzeczowe.

Komisja konkursowa

Komisja konkursowa



Prof. zw. dr hab. Stanisław Pikulski



Prof. zw. dr hab. Władysław
Rozwadowski



Prof. n. dr hab. Bronisław Sitek



Dr Piotr Krajewski



Mgr Aldona Jurewicz



Mgr Adam Świętoń

Literatura

Literatura



Taka jak do przedmiotu prawo
rzymskie

i

prawo

rzymskie

publiczne, oraz artykuły i książki
prof.

B.

Sitka

oraz

W.

Rozwadowskiego.

Zakres przedmiotu

Zakres przedmiotu

Prawo

Prawo

rzymskie

rzymskie



I. Historia Starożytnego Rzymu



II. Historia prawa rzymskiego i jego
źródeł



III. Proces rzymski prywatny



IV. Prawo osobowe i czynności prawne



V. Prawo rzeczowe



VI. Prawo zobowiązań



VII. Prawo rodzinne



VIII. Prawo spadkowe

Część historyczna

Część historyczna



Okres królewski – 754-510 roku



Republika – 510-27 roku



Pryncypat – 27-284 roku



Dominat – 284-565 roku

OKRES KRÓLEWSKI

OKRES KRÓLEWSKI

I.

I.



najważniejszym organem był król i
senat;



organizacja społeczeństwa według kurii.



zależność polityczna Rzymu od Etrusków,



społeczeństwo dzieliło się na patrycjuszy i
plebejuszy,



gospodarka była związana z rolnictwem i
pasterstwem,

Okres królewski II.

Okres królewski II.



w tym okresie społeczeństwo było
podzielone na gens czyli rody. Jednostką
podstawową była rodzina – familia. Rodziny
tworzyły kurie (curia). 10 kurii tworzyło
tribus. Były trzy tribus – Ramnes, Tities,
Luceres,



pod koniec okresu królewskiego król
Servius Tullius dokonał podziału
społeczeństwa według cenzusu
majątkowego na 193 centurie.

Republika

Republika



organy władzy dzieliły się na wyższe (dyktator,

konsul i pretor miejski – 367r. i pelegrynów –

242r.) i niższe (edylowie, kwestorzy i inne),



sprawowanie władzy jest kadencyjne,

kolegialne i nieodpłatne,



zgromadzenia ludowe: kurialne, centurialne,

trybusowe i zgromadzenia plebejskie,



przekształcenia struktury społecznej, zanik

podziału społeczeństwa na plebejuszy i

patrycjuszy, postanie nowych grup

społecznych,



rozwój ekonomiczny Rzymu po wojnach

punickich, zwłaszcza po 240 roku

Pryncypat

Pryncypat



Najważniejszym

organem

władzy

był

princeps.



Istnienie podwójnej administracji państwa,

republikańskiej i cesarskiej. Większe znaczenie

posiadała ta druga.



Urzędnicy nie byli wybierani przez naród lecz

mianowania przez cesarza. Od niego zależała

długość piastowanych urzędów.



Wzrost omnipotencji cesarza.



Zanikają zgromadzenia ludowe.



Rzym staje się centrum światowego handlu.



Prowincje dzielą się na senatorskie i cesarskie.

Dominat

Dominat



Dioklecjan ogłasza siebie jedynym władcą i

panem – dominus,



znosi podwójną administrację,



dokonuje się daleko idąca centralizacja

władzy cesarskiej,



rodzi się państwo biurokratyczne wraz z jego

wszystkimi przywarami, zwłaszcza z

korupcją,



kryzys polityczny państwa daje się zauważyć

również pod względem ekonomicznym.

ZNACZNIE POJĘCIA PRAWA

ZNACZNIE POJĘCIA PRAWA

RZYMSKIEGO

RZYMSKIEGO

I.

I.



Prawo rzymskie jako system historyczny

obowiązujący od początku istnienia Rzymu

do Justyniana – 565r.



Prawo rzymskie jako przedmiot w

programie

studiów,

który

wspomaga

nauczanie prawa pozytywnego.



Prawo rzymskie jako obszar badawczy –

pozwala lepiej zrozumieć współczesną

kulturę prawną.



Prawo rzymskie jako prawo stosowane w

ZNACZENIE POJĘCIA

ZNACZENIE POJĘCIA

PRAWA RZYMSKIEGO II.

PRAWA RZYMSKIEGO II.



Bizancjum do 1453r. oraz w formie
szczątkowej w RPA i San Marino.



Prawo rzymskie jako prawo
dostosowane do systemu
niewolnictwa.

POJĘCIE PRAWA

POJĘCIE PRAWA

I.

I.



Rzymianie nie definiowali pojęcia prawa, na

jego oznaczeni stosowali takie pojęcia jak:



Fas – prawo religijna, nefas – naruszenie

prawa religijnago,



Ius – prawo ludzkie, iniuria naruszenie

tego prawa.



Lex – prawo zgromadzeń ludowych, a

później konstytucje cesarskie, ius prawo

cywilne, a później prawo tworzone przez

jurysprudencję.

POJĘCIE PRAWA

POJĘCIE PRAWA

II.

II.



W Grecji na określenie prawa stosowano

tylko dwa pojęcia nomos i grafe.



Inne było podejście do prawa w Grecji, a

inne w Rzymie. W Grecji prawo pełniło rolę

trzeciorzędną, na pierwszym miejscu była

filozofia, zaś w Rzymie prawo dominowało i z

czasem stało się prawem ponadczasowym.



Prawo rzymskie jako jedyne przeżyło

państwo i stało się podwaliną ius comune

w średniowieczu. Również współczesne

systemy prawne czerpią szeroko z prawa

rzymskiego.

Systematyka prawa

Systematyka prawa

rzymskiego

rzymskiego



Systematyka według Gajusa:



Ad personam



Ad rem



Ad actiones



Systematyka edyktalna

Systematyka pandektowa

Systematyka pandektowa



Część ogólna dotyczy prawa
osób, stosunków i czynności
prawnych,



Prawo zobowiązań,



Prawo rzeczowe,



Prawo rodzinne,



Prawo spadkowe.

Definicje prawa

Definicje prawa



…ut eleganter Celsus definit, ius est ars boni et

aequi – prawo jest, jak elegancko określa Celsus,

sztuką stosowania tego co dobre i słuszne – definicja

Celsusa.



Hominum causa omne ius constitutum est – wszelkie

prawo

ustanawia

się

dla

ludzi.

Definicja

Hremogonianusa



Iustitia est constans et perpetua voluntas ius suum

cuique tribunedi – sprawiedliwość jest stałą i

niezmienną wolą przyznania każdemu należnego mu

prawa - definicja Ulpiana.



Ius praecepta sunt haec: honeste vivere, alterum non

laedere, suum cuique tribuere – nakazy prawa to żyć

uczciwie, drugiego nie krzywdzić, oddać każdemu co

mu się należy – definicja Ulpiana.

Definicja prawa według

Definicja prawa według

Ulpiana

Ulpiana



Ulpian podaje trzy reguły, którymi
winien

kierować

się

każdy

sprawiedliwy człowiek, czyli taki
który zachowuje prawo:



żyć uczciwie,



nikomu nie szkodzić,



każdemu oddać to co mu się
słusznie należy.

Podział prawa rzymskiego

Podział prawa rzymskiego

I.

I.



Ius quiritium zwane inaczej ius civile.

Najstarsza

część

prawa

rzymskiego,

dostosowana do gospodarki rolno-towarowej.

Było ono dostępne jedynie dla cives

romanorum. Wyłączeni byli pelegrines.



Ius honorarium – prawo wytworzone przez

pretora na podstawie edyktu pretorskiego.



Ius gentium – prawo narodów, czyli normy

prawne występujące u innych ludów, np.

małżeństwo.

Podział prawa rzymskiego

Podział prawa rzymskiego

II.

II.



Ius naturale – prawo wspólne wszystkim
istotom ożywionym.



Ius publicum – prawo dotyczące spraw
państwa.



Ius privatum prawo dotyczące stosunków
między podmiotami prywatnymi.



Ius commune – dotyczy wszystkich ludzi.



Ius singulare – normy prawne stosowane
tylko wyjątkowo.

Podział prawa rzymskiego

Podział prawa rzymskiego

III.

III.



Ius cogens, prawo bezwzględnie
wiążace, skuteczne wobec każdego



Ius dispositivum – prawo względne,
wiążące tylko niektóre osoby ze sobą.



Rzymianie

nie

przeprowadzali

wyraźnego rozróżnienia prawa
materialnego od procesowego.

Obowiązywanie prawa

Obowiązywanie prawa



Prawo rzymskie obowiązywało tylko
obywateli rzymskich zgodnie z zasadą
personalności obowiązywania prawa w
starożytności.



…quod quisque populus ipse sibi ius
constituit, id ipsius proprium est
vocaturque ius civile quasi proprium
civitatis – to prawo, które każdy lud
ustanowił sam dla siebie, jest właściwe
tylko jemu i nazywa się ius civile, jako
prawo własne państwa – Gaius 1,1.

Reguły interpretacyjne

Reguły interpretacyjne



Większość współczesnych zasad interpretacyjnych

prawa została wypracowana przez Rzymian.



Quod quidem perquam durum est, sed ita lex

scripta est – to jest wprawdzie bardzo surowe, ale

w taki sposób została sformułowana ustawa –

Ulpian.



Placuit in omnibus rebus praecipuam esse

iustitiae aequitatisque quam stricti iuris rationem

– Przyjęło się we wszystkich sprawach bardziej

uwaględniać sprawiedliwość i słuszność, aniżeli

ścisłe

brzmienie

przepisu.

Konstytucja

Konstantyna i Licyniusza.



Ex his, quae forte uno aliquo casu accidere

possunt, iura non constituuntur – Praw nie

ustanawia się dla przypadków, które zdarzyć się

mogą tylko raz. Celsus.

Historia prawa

Historia prawa



754- 240: prawo archaiczne



240-27: prawo przedklasyczne



27-235: prawo

klasyczne



235-527: poklasyczne



527-565: justyniańskie

Prawo archaiczne

Prawo archaiczne



Było to prawo powiązane z
gospodarką

rolno-towarową.

Podstawą obrotu była wymiana
towaru

za

towar.

Czynności

prawne były powiązane silnie z
religią.

Prawo przedklasyczne

Prawo przedklasyczne



Powiązane z ekspansją polityczną,

demograficzną i terytorialną Rzymu.

Początkiem tego okresu jest II wojna

punicka.

Rozwój

gospodarczy,

zwłaszcza

handlu

wymusza

dostosowanie prawa do wymogów

obrotu handlowego. Znaczenia nabiera

obrót pieniężny. Ius Quiritium jest

ubogacane przez prawo pretorskie i

ius gentium.

Prawo klasyczne

Prawo klasyczne



Szczytowy

rozwój

prawa.

Prawo

tworzone jest przez jurysprudencję oraz
kancelarie cesarskie. Powstają nowe
instytucje prawne. Rozwinął się system
zobowiązań,

prawa

rzeczowego.

Powstaje proces kognicyjny. Pisane są
dzieła prawnicze. Powstaje bardzo
rozbudowany wymiar sprawiedliwości.

Prawo poklasyczne

Prawo poklasyczne



Zgodnie

z

zasadą

personalności

obowiązywania prawa po 212 roku
wszyscy

mieszkańcy

Imperium

byli

zobowiązani

do

stosowania

prawa

rzymskiego. Na Wschodzie znajomość
prawa rzymskiego była niewielka. Stąd
samo prawo rzymskie zostało poddane w
wielu

częściach

Imperium

zniekształceniom.

W

wyniku

czego

narodziło się prawo rzymskie wulgarne.

Prawo justyniańskie

Prawo justyniańskie



Justynian postanowił przywrócić blask
prawu rzymskiemu. Powołał kilka komisji,
zadaniem których było zebranie i ułożenie
dotychczasowego

prawa

rzymskiego.

Owocem prac tychże Komisji była tzw.
Kodyfikacja Justyniańska. Słabością tego
dzieła był fakt, że kompilacja ta została
spisana w języku łacińskim, a była
przeznaczona dla ludności posługującej się
językiem greckim.

ŹRÓDŁA PRAWA

ŹRÓDŁA PRAWA

RZYMSKIEGO

RZYMSKIEGO



Źródła prawa dzieli się na:



Źródła powstania prawa, czyli
sposoby tworzenia prawa – fontes
oriundi,



Źródła poznania prawa, czyli
sposoby jego poznania – fontes
cogonscendi

Zwyczaj–prawo

Zwyczaj–prawo

zwyczajowe

zwyczajowe

I.

I.



Zwyczajem

nazywamy

niezmienne

postępowanie określonej społeczności
przez dłuższy czas.



Jeżeli zwyczaj zostanie uznany przez
społeczność za konieczny – opinio
necessitatis – i zachowywany w sposób
niezmienny przez dłuższy czas – frequens
usus – to mówi się o prawie zwyczajowym
– mos maiorum albo consuetudo.

Zwyczaj–prawo

Zwyczaj–prawo

zwyczajowe

zwyczajowe

II.

II.



Prawo zwyczajowe odegrało ogromną rolę

w początkach kształtowania się prawa

rzymskiego. Jego odzwierciedleniem jest

ust. XII tab. Z czasem utraciło swoje

znaczenie na rzecz prawa stanowionego.



Ust. XII tab. powstała w latach 450-449

przed Chr. Była ona wzorowana na

ustawodawstwie Solona. Ustawa ta

zawierała przepisy z zakresu prawa

prywatnego, procesowego, karnego i

osobowego.

D. 1,2,2,1: Pomp. 1 Ench.

D. 1,2,2,1: Pomp. 1 Ench.



Et quidem initio civitatis nostrae populus sine lege

certa, sine iure certo primum agere instituit

omniaque manu a regibus gubernabantur. Exactis

deinde regibus lege tribunicia omnes leges hae

exoleverunt iterumque coepit populus Romanus

incerto magis iure et consuetudine qliqua uti quam

per latam lege…



W początkach naszego państwa lud żył bez

określonej ustawy i bez ustalonego prawa, a

rządzony był bezpośrednio przez królów. Po

wypędzeniu wreszcie królów wszystkie te ustawy

utraciły moc na podstawie lex tribunicia i lud

rzymski ponownie zaczął się bardziej posługiwać

prawem nieokreślonym i zwyczajem niż uchwaloną

ustawą

D. 1,1,6,1 Ulp. 1 Inst.

D. 1,1,6,1 Ulp. 1 Inst.



… ius nostrum constat aut ex

escipto aut sine scripto..



Nasze prawo jest albo pisane, albo

niepisane.

I. 1,2,9.

I. 1,2,9.



Ex non scripto ius venit, quod usus

comprobavit. Nam diuturni mores

consensu utentium comprobati

legem imitantur.



Niepisanym prawem jest to, które

zastało zatwierdzone przez zgodę

stosujących je, imitują ustawę.

C. 8,52,2

C. 8,52,2



Imp. Constantinus A. ad Proculum:

Consuetudinis ususque longaevi non

vilis auctoritatis est, verum non

usque adeo sui valitura momento, ut

aut rationem vincat aut legem.



Cesarz Konstantyn do Prokulusa:

Powaga zwyczaju i długotrwałej

praktyki nie jest mała; jednakże nie

aż taka, by mogła uchylić rozsądek

czy ustawę.

Uchwały –

Uchwały –

lex

lex

-

-

zgromadzeń ludowych -

zgromadzeń ludowych -

comitia

comitia

I.

I.



W okresie królestwa i republiki
wykształciły

się

trzy

typy

zgromadzeń ludowych – comitia
curiata,

centuriata

i

tributa.

Pełniły one różne funkcje, min.
militarną, sakralną, organizacyjną.
Najważniejsza jednak to funkcja
prawotwórcza.

Uchwały –

Uchwały –

lex

lex

-

-

zgromadzeń ludowych -

zgromadzeń ludowych -

comitia

comitia

II.

II.



Z inicjatywą ustawodawczą występował

zawsze

magistratus

przewodzący

zgromadzeniu. Dokonywał on zapytania –

rogatio – zgromadzenia czy przyjmuje

proponowany tekst. Zgromadzeni głosowali

najpierw jawnie, a pod koniec republiki już

tajnie według centurii lub tribus. Ustawa

składała się z trzech części: praescriptio z

nazwiskiem wnioskodawcy, rogatio czyli

tekst i sanctio, a więc pewne dolegliwości,

które

przewidział

ustawodawca

dla

łamiących ustanowione normy prawne.

Podział ustaw

Podział ustaw



Ze względu na sankcję ustawy dzieliły się na:



- lex perfecta – zakaz darowizn między

małżonkami powodował nieważność samej

czynności prawnej.



Lex minus quam perfecta – złamanie zakazu nie

powoduje nieważności czynności prawnej, ale

sprowadza sankcje karne, np.. złamanie przez

wdowę okresu rocznej żałoby po śmierci męża.



Lex imperfecta – nie posiada żadnej sankcji, np..

Naruszenie postanowień lex Cincia z 206 r.

przed Chr. O zakazie darowizn między pewnymi

osobami.

Ustawa XII Tab.

Ustawa XII Tab.



Ustawa była kompromisem pomiędzy

patrycjuszami a plebejuszami.



Wzorowana na prawie Solona z Grecji.

Komisja decemwirów.



W

ustawie

regulowano

sprawy

świeckie i religijne, w szczególności

postępowanie sądowe i egzekucyjne,

spadkobranie, ochrona własności oraz

prawo karne.

Ustawy królewskie –

Ustawy królewskie –

leges

leges

regiae

regiae



Ustawy

pochodzące

z

epoki

królewskie,

zebrane

przez

Papiriusza.



Nie zachowały się do naszych

czasów.

G. 1. 3

G. 1. 3



Lex est, quod populus iubet atque

constituit.



Ustawą jest to, co lud nakazuje i

ustanawia (uchwala).

Ulp. 1,1,2.

Ulp. 1,1,2.



Minus quam perfecta lex est, quae

vetat aliquid fieri, ei si factum sit,

non

rescindit,

sed

poenam

iniungit…



Minus quam perfecta to ustawa,

która zakazuje czegoś, ale jeśli to

zostało

dokonane,

nie

czyni

nieważnym, lecz nakłada karę.

Plebiscita

Plebiscita

–uchwały zgrom

–uchwały zgrom

.

.

Plebejskich

Plebejskich

I.

I.



Plebejusze

stopniowo

zdobywali

nowe

uprawnienia, dotychczas dostępne jedynie dla

patrycjuszy.



W zakresie prawa prywatnego zdobyli ius

conubi, w zakresie prawa publicznego

zyskiwali stopniowo prawo obejmowania

urzędów przedtem dostępnych dla patrycjuszy.



Plebejusze zyskali również prawo posiadania

własnych

urzędników

plebejskich,

najważniejszy był trybun plebejski, oraz prawo

zwoływania własnych zgromadzeń plebejskich

– concilia plebis.

Plebiscita

Plebiscita

–uchwały zgrom

–uchwały zgrom

.

.

Plebejskich

Plebejskich

II.

II.



Jednym z zadań tego zgromadzenia było
stanowienie prawa, które obowiązywało
jedynie plebejuszy - plebiscita.



Jednak od 286r. przed Chr. na
podstawie lex Hortensia plebiscyta
obowiązywały również patrycjuszy.



W końcowym okresie republiki ustawy
były podejmowane zasadniczo w formie
uchwał plebejskich.

G. 1,3

G. 1,3



Uchwałą zgromadzenia plebejskiego jest to, co

nakazuje i ustanawia uchwała. Plebs natomiast

tym różni się od ludu, że ludem nazywa się

wszystkich obywateli, w tym także patrycjuszy,

nazwą plebsu natomiast określa się pozostałych

obywateli, z wyłączeniem patrycjuszy. Stąd

niegdyś patrycjusze twierdzili, że uchwałami

zgromadzeń plebejskich, które zostały podjęte

bez ich przyzwolenia, nie są związani. Lecz

potem uchwalona została lex Hortensia, w

której postanowiono, że uchwały zgromadzeń

plebejskich obowiązują cały lud, i w ten sposób

zastały one zrównane z ustawami.

Edykt pretorski

Edykt pretorski

I.

I.



W 367r. przed Chr. utworzony został urząd

pretora miejskiego – praetor urbanus –

zadaniem którego było rozstrzyganie

sporów pomiędzy cives romanorum.



W 242r. przed Chr. utworzony został urząd

pretora pelegrynów – praetor peregrinus,

zadaniem którego było rozstrzyganie

sporów między obcokrajowcami, lub

obywatelami i obcokrajowcami.



Podstawowym

instrumentem

władzy

pretora był edykt, wydawany na mocy

posiadanego ius edicendi.

Edykt pretorski

Edykt pretorski

II.

II.



W edykcie pretor zawierał zwięzłe zasady,
którymi zamierzał kierować się w czasie
swojego rocznego urzędowania. W ten
sposób powstało prawo pretorskie – ius
honorarium.



Pretor

poprzez

swoją

prawodawczą

działalność wspierał, uzupełniał i korygował
– adiuvandi vel supplendi vel corrigendi
iuris civilis gratia propter utilitatem
publicam - dawne prawo cywilne – ius civile.

Senatusconsulta

Senatusconsulta

– uchwały

– uchwały

senatu

senatu

I.

I.



Senat Rzymski istniał już w ustroju
królewskim. Jedną z jego funkcji było
udzielanie auctoritas patrum ustawom
uchwalanym na zgromadzeniach ludowych.



Pod

koniec

republiki

senat

zaczął

przejmować

na

siebie

funkcję

reprezentanta narodu. Już w początkach
panowania Augusta Senat zaczął wydawać
uchwały mające moc ustawy.

Senatusconsulta

Senatusconsulta

– uchwały

– uchwały

senatu

senatu

II.

II.



Pierwsza z nich to S.C. Silanianum z 10r.
przed Chr. Większość uchwał Senatu
dotyczyła jednak prawa publiczne, a tylko
nieliczne np. prawa spadkowego.



Normotwórcza działalność Senatu była
stopniowo ograniczona wraz ze wzrostem
omnipotencji cesarzy, którzy wywierali
coraz większy wpływ na uchwały Senatu,
tak że z czasem zaczęto nazywać je oratio
principis.

Jurysprudencja rzymska

Jurysprudencja rzymska



Jurysprudencja rzymska miała
charakter normotwórczy.



Jurysprudencję dzieli się na
kapłańską i świecką

Jurysprudencja kapłańska

Jurysprudencja kapłańska

I.

I.



Pierwotne powiązanie formuł prawnych z
religią dała pewność i niezmienność reguł
prawnych. Kapłani byli min. znawcami prawa.



Ich twórczość prawnicza zawierała się w
trzech słowach: cavere – układanie formuł i
klauzul czynności prawnych, respondere –
udzielanie

odpowiedzi

prawnych

na

zapytania,

agre

–

układanie

formuł

procesowych. Kapłani posiadali również
znajomość kalendarza.

Jurysprudencja kapłańska

Jurysprudencja kapłańska

II.

II.



Monopol kapłanów na wiedzę
prawniczą został złamany przez
kapłana Flaviusa w 304r. przed
Chr., który ujawnił publicznie zbiór
formuł procesowych i kalendarz.
Następnie ok. 235r. pontifex
maximus

rozpoczął

publiczne

nauczanie prawa.

Jurysprudencja

Jurysprudencja

przedklasyczna

przedklasyczna

I.

I.



Jest to okres początku jurysprudencji
świeckiej. Najstarszym dziełem prawniczym
jest Tripertitia, dzieło autorstwa Sextusa
Aeliusza Paetusa.



Podwaliny pod prawo cywilne stworzyli
Manilius, Brutus i Publicus Mucius.



Największe dzieło tego okresu to prawo
cywilne w18 księgach napisane przez
Quintusa Muciusa Scaevola. Był to pierwszy
usystematyzwony wykład prawa cywilnego.

Jurysprudencja

Jurysprudencja

przedklasyczna

przedklasyczna

II.

II.



Najwybitniejszymi prawnikami tego
okresu byli Ofilius i Suplicius Rufus.
Prawnicy tego okresu byli później
określani jako veteres.



Prawnicy

tego

okresu

położyli

podwaliny

pod

prawo

rzymskie

dostosowane do ekonomii wysoko
rozwiniętej. Potrafili dostosować prawa
archaiczne do nowych potrzeb.

Jurysprudencja klasyczna

Jurysprudencja klasyczna

I.

I.



Okres

największej

świetności

prawa

rzymskiego. August udzielając niektórym
prawnikom ius publicae respondendi dał
podwaliny pod prawotwórczą działalność
prawników.



Na opinię prawników mogli powoływać się
sędziowie. Prawnicy dokonywali interpretacji
dawnego prawa, wyrażali opinię w kwestiach
prawnych oraz mieli wpływ na tworzenie
nowego prawa w kancelariach cesarskich.

Jurysprudencja klasyczna

Jurysprudencja klasyczna

II.

II.



Pisali oni komentarze do ksiąg Sabiniusa,
komentarze do edyktu, digesta, responasa,
quaestiones, institutiones czy opracowania
monograficzne.



W tym okresie istniały dwie szkoły
prawnicze: Prokulianów, założonej przez
republikanina Labeona i Sabinianów
założonej

przez

Capito.

Różnice

doktrynalne między prawnikami obu szkół
były nieznaczne.

Jurysprudencja klasyczna

Jurysprudencja klasyczna

III.

III.



Gajus

dokonał

systematyzacji

prawa na: prawo dotyczące
osób,

rzeczy

i

powództw.

Najwięksi prawnicy końca okresu
klasycznego to: Paulus, Ulpian,
Papinian, Modestyn i Pomponius.

Jurysprudencja

Jurysprudencja

poklasyczna

poklasyczna

I.

I.



W okresie poklasycznym jurysprudencja

traci charakter prawotwórczy. Prawnicy

pracują w kancelariach cesarskich.



Zaczyna

się

okres

porządkowania

dziedzictwa jurysprudencji klasycznej.



W tym nurcie należy widzieć konstytucję

Walentyniana o cytowaniu z 426r.



W konstytucji tej zostało ustalone 5 zasad

cytowania pism prawników w sądach:

Jurysprudencja

Jurysprudencja

poklasyczna

poklasyczna

II.

II.



- można tylko cytować Papiniana, Ulpiana,

Paulusa, Modestyna i Gajusa,



- przy rozbieżnych opiniach sędzia winien

wybrać opinię większości,



- jeżeli zadana opinia nie przeważa, sędzia

winien wybrać tę za którą opowiada się

Papinian,



- jeżeli Papinian milczy, sędzia ma wolną

rękę w doborze opinii,



- można cytować w sądach opinie również

innych prawników, jeżeli są oni cytowania

przez któregoś z tych pięciu, np. Labeon.

Konstytucje cesarskie

Konstytucje cesarskie

I.

I.



Prawotwórcza

działalność

cesarzy

rozpoczęła się wraz Augustem. Teksty aktów

prawnych

były

przygotowywane

w

kancelariach cesarskich przez wybitnych

prawników. Wykształciło się cztery rodzaje

konstytucji cesarskich:



- edykty – były wydawane na podstawie ius

edicendi i zawierały ogólne unormowania

obejmujące całe państwo lub jego część –

np. constitutio Antoniana z 212r. Ta forma

konstytucji przetrwała najdłużej jako normy

ogólne – generales.

Konstytucje cesarskie

Konstytucje cesarskie

II.

II.



- mandaty – były to akta skierowane do
wyższych

urzędników

cesarskich,

zwłaszcza do namiestników prowincji.
Zawarte w nich postanowienia wiązały
jednak głównie miejscową ludność.



- dekrety – były to wyroki wydawane przez
cesarza. Konstytucje te były jednocześnie
środkiem interpretacji prawa dla innych
sędziów oraz wprowadzał nowe zasady
prawne.

Konstytucje cesarskie

Konstytucje cesarskie

III.

III.



- reskrypty – były to odpowiedzi cesarza na
zapytania prawne skierowane do niego
przez urzędników, sędziów, a także przez
osoby prywatne. Reskrytpy znikają za
panowania Konstantyna.



Konstytucje

cesarskie

były

określane

mianem lex. Ustawodawstwo zgromadzeń
ludowych zaczęto określać jako ius vetus. Z
czasem

zaczęto

zbierać

konstytucje

cesarskie w zbiory zwane kodeksami.

Źródła poznania prawa

Źródła poznania prawa

rzymskiego

rzymskiego



Prawo rzymskie można poznać z
literatury

prawniczej,

pozaprawniczej,

papirusów

i

inskrypcji.

Na

wykładzie

ograniczymy

się

do

zbiorów

prawniczych.

Zbiory prawa

Zbiory prawa

przedjustyniańskie

przedjustyniańskie

I.

I.



Próby systematyzacji prawa rzymskiego

obejmowały materiał wytworzony przez

prudentes i cesarzy. Pierwsze zbory prawa

obejmowały obie części materiału. Pierwszy

zbiór Sentencje Paulusa powstały jeszcze w

III w. W IV wieku powstały:



- Fragmenta Vaticana,



- Mosaicorum et Romanorum legum

collatio,



-

Consultatio

veteris

cuiusdam

iurisconsulti.

Fragment z Colatio

Fragment z Colatio



Coll. 12, 5, 2 Ulp.8 off.: Sed eis
qui non data opera incendium
fecerint plerumque ignoscitur, nisi
in lata et incauta neglegentia vel
lascivia fuit.

Zbiory prawa

Zbiory prawa

przedjustyniańskie

przedjustyniańskie

II.

II.



W tym okresie powstały dwa nieoficjalne

zbiory konstytucji cesarskich:



- Codex Gregorianus w 292r.



- Codex Hermogenianus w 295r.



oraz jeden zbiór oficjalny konstytucji tzw.

Kodeks

Teodozjański,

wydany

przez

Teodozjusz II w 438r. Kodeks ten oznacza się

„C.Th.” Dzieli się on na 16 ksiąg, tytuły,

fragmenty i paragrafy.



Novellae Todozjańskie – jest to zbiór

konstytucji cesarskich wydanych po 438r.

Ko

Ko

m

m

pilacja

pilacja

justyniańska

justyniańska

I.

I.



Justynian

(527-565)

postanowił

przywrócić

świetność

prawu

rzymskiemu. W tym celu powołał komisje
do zebrania i opracowania całego prawa
rzymskiego. Do komisji należeli najlepsi
profesorowie prawa i praktycy. Dzieło
Justyniana zostało nazwane jako Corpus
Iuris Civilis (CIC). Owocem prac tych
prawników są:

Ko

Ko

m

m

pilacja

pilacja

justyniańska

justyniańska

II.

II.



- Digesta (533) – zbiór fragmentów pism

prawników. Zachowało się tylko 5% całości.

Digesta oznacza się literą „D”. Digesta są

podzielone na 50 ksiąg, księgi dzieli się na

tytuły, a tytuły na fragmenty, a te na

paragrafy np. D. 47,23,12,1.



- Kodeks – zawiera konstytucje wydane po

438r.. Były dwie edycje Kodeksu

Justyniańskiego. Pierwsza z 529, która

zaginęła. W 534r. wydano raz jeszcze codex

repetitiae praelectionis. Kodeks ten oznacza

się literką „C” lub „CJ.” Dzieli się on na 12

ksiąg, a te na tytuły i fragmenty.

Ko

Ko

m

m

pilacja

pilacja

justyniańska

justyniańska

III.

III.



- Instytucje – były podręcznikiem, z
którego uczyli się studenci pierwszego
roku. Dzielą się one na 4 księgi, a te na
tytuły i paragrafy.



- Novellae – Jest to zbiór konstytucji
Justyniańskich wydanych po 534r. W
sumie zbiór ten zawiera 168 nowel,
ostatnie

10

pochodzi

z

okresu

pojustyniańskiego.

Fragmenty I

Fragmenty I



C. 6,2,19, Diocl./Maxim. Falsus procurator

depositum recipiendo vel aes alienum

exigendo citra domini voluntatem furtum facit

ac praeter rei restitutionem actione aedificia,

quae vulgo parapessia nuncupantur, vel si qua

alia opera moenibus vel publicis operibus

sociata cohaerent, ut ex his incendium vel

insidias vicinitas reformidet aut angustentur

spatia platearum vel minuatur porticibus

latitudo, dirui ac prosterni praecipimus. *

Arcad. et Honor. aa. Severo pu. *<a 398 d. v

id. oct. Constantinopoli Honorio a. iiii et

Eutychiano conss.>

Fragmenty II

Fragmenty II



D. 1,15,4 Ulp. l.s. de off. praef. urb.
Imperatores Severus et Antoninus Iunio
Rufino praefecto vigilum ita rescripserunt:
"Insularios et eos, qui neglegenter ignes
apud se habuerint, potes fustibus vel
flagellis caedi iubere: eos autem, qui dolo
fecisse

incendiium

convincentur,

ad

Fabium Cilonem praefectum urbi amicum
nostrum remittes: fugitivos conquirere
eosque dominis reddere debes. "

Prawo rzymskie po upadku

Prawo rzymskie po upadku

Cesarstwa Zachodniego

Cesarstwa Zachodniego

I.

I.



Zgodnie

z

zasadą

personalności

prawa

barbarzyńcy sporządzili kilka zbiorów prawa

rzymskiego dla rzymian. Wśród nich należy

wymienić:



- Edictum Teodorici z Vw. Sporzadzony przez

Todoryka Wielkiego w państwie Ostrogotów.



Lex Romana Burgundiorum sporządzony na

początki VIw. z polecenia króla Gundobada dla

Rzymian mieszkających w państwie Burgundów



Lex Romana Visigothorum spisana w 506r.

na polecenie Alaryka II.

Prawo rzymskie po upadku

Prawo rzymskie po upadku

Cesarstwa Zachodniego

Cesarstwa Zachodniego

II.

II.



X-XIIw. Rozwój prawa rzymskiego po
odnalezieniu w Pisie rękopisu Digestów,
zwanego dzisiaj Florentina.



Szkoła Glosatorów – zajmowali się
wyjaśnianiem starożytnej łaciny. Praca
czysto teoretyczna, dla potrzeb dydaktyki.
Przedstawiciele:

Irneriusz,

Martinus,

Bulgarus, Ugo i Jacobus. Accursius zebrał
wszystkie glosy tworząc tzw. Magna Glossa
lub Glossa ordinaria (ok. 1250r.).

Prawo rzymskie po upadku

Prawo rzymskie po upadku

Cesarstwa Zachodniego

Cesarstwa Zachodniego

III.

III.



Szkoła postglosatorów – komentatorów –
zajmowała się przystosowywaniem prawa
rzymskiego

do

potrzeb

praktyki.

Przedstawiciele to: Bartolus de Saxoferato i
Baldus de Ubaldis.



XVw. Recepcja prawa rzymskiego w Niemczech
dzięki decyzji Sądu Kameralnego z 1495r.



XVIII-XIXw. – usus modernus pandectorum –
przystosowanie prawa rzymskiego do potrzeb
obrotu gospodarczego.

Prawo rzymskie po upadku

Prawo rzymskie po upadku

Cesarstwa Zachodniego

Cesarstwa Zachodniego

IV.

IV.



Roman-Dutch Law – prawo rzymskie w
XIII i XIVw połączyło się z starym prawem
zwyczajowym holenderskim tworząc nowy
system, który częściowo przetrwał w RPA.



Humanizm prawniczy – był reakcją na
dotychczasowy stan badań nad prawem
rzymskim. Prawo rzymskie ma być brane
dosłownie, a nie w szacie interpretacji. We
Francji kierunek ten rozwija Jacobus
Cujacius i Hugo Donellus.

Prawo rzymskie – nurt

Prawo rzymskie – nurt

wschodni

wschodni

I.

I.



Prawnicy tego okresu trudnili się głównie

tłumaczeniem

częściami

kompilacji

justyniańskiej na język grecki. Tłumaczenia te

najczęściej mają charakter prywatny, chociaż

były zakazane już przez samego Justyniana.



Ekologa – wydane przez cesarza Lona III w

726r..

Był

to

zbiór

zasad

prawnych

potrzebnych do praktyki.



Bazyliki – wydane koniec IXw. Za panowania

Leona IV Filozofa, syna Bazylego Macedo.

Prawo rzymskie – nurt

Prawo rzymskie – nurt

wschodni

wschodni

II.

II.



Sześcioksiąg

–

z

1345r.

sporządzony przez sędziego z
Tesalonik. Jest to kompilacja, ale
ze względu na swą prostotę była
powszechnie

stosowana.

Po

odzyskaniu niepodległości przez
Grecję w 1835r. Sześcioksiąg
nadal obowiązywał aż do 1946r.

PROCES RZYMSKI

PROCES RZYMSKI

I.

I.



Rzymianie nie znali dzisiejszego podziału na
prawo materialne i procesowe. Ius civile
stanowiło całość pomimo, że Gajus wyróżnia
ius quod ad actiones pertinet. Podstawowym
instrumentem procesu była actio oznaczająca
działanie, czyn, rozprawę sądową, a głównie
czynność procesową.



Actio to inaczej powództwo wnoszone
przez

powoda

w

celu

realizacji

przysługującego mu prawa podmiotowego.

PROCES RZYMSKI

PROCES RZYMSKI

II.

II.



Prawo podmiotowe było chronione
wówczas, gdy istniała skarga.
Pretor mógł jednak przyznać
skargę ad hoc. Współcześnie
każde prawo podmiotowe jest
chronione.

Fazy rozwoju procesu

Fazy rozwoju procesu

rzymskiego

rzymskiego

I.

I.



Pomoc własna – stosowana była w
najdawniejszych czasach i polegała na
dochodzeniu sprawiedliwości przez
poszkodowanego lub osoby z nim
spokrewnione. Była ona zakazywana
min. przez Marka Aurelisza czy
Walentyniana. Dopuszczalne jej formy
stosowania to samopomoc i obrona
konieczna.

Fazy rozwoju procesu

Fazy rozwoju procesu

rzymskiego

rzymskiego

II.

II.



Proces legislacyjny – istniał od zarania Rzymu

do 17r. przed Chr.. Zniesiony został na

podstawie leges Juliae Judiciariae. Były to

sposoby procesowania się. Był to proces silnie

sformalizowany, połączony z pierwiastkiem

religijnym, co gwarantowało niezmienność

prawa. Był on dostosowany do potrzeb

gospodarki rolno-towarowej.



Proces formułkowy – początki tego procesu

sięgają IIIw. przed Chr. Stał się procesem

zwyczajnym od lex Aebitia (ok. 130r.) i istniał

do 342r.

Fazy rozwoju procesu

Fazy rozwoju procesu

rzymskiego

rzymskiego

III.

III.



Proces kognicyjny – jego początki sięgają
panowania Augusta. Był on związany z
nowym ustrojem politycznym. Był to
proces nadzwyczajny – extra ordinem. Z
czasem stał się procesem zwyczajnym,
zwany kognicyjnym, od terminu cognitio,
tj. rozpoznanie sprawy przez urzędnika-
sędziego.

W

ramach

tego

procesu

wykształciły się dwa podtypy procesu tj.
reskryptowy i episcopalis audientia.

Organizacja procesu

Organizacja procesu

I.

I.



Proces legisakcyjny i formułkowy dzieliły się

na dwa etapy in iure i apud iudicem.



Na etapie in iure ustalany był przedmiot sporu

oraz prawo na podstawie, którego należy

postępować. Obywało się to przed królem, a

później przed konsulem lub pretorem. Etap

ten kończył się zawarciem sporu – litis

contestatio w postaci formuły procesowej.



Na

etapie

apud

iudicem

toczyło

się

postępowanie dowodowe i wydanie wyroku

zgodnie z formułą procesową. W procesie

kognicyjnym proces stanowił całość i od

początku

do

końca

toczył

się

przed

urzędnikiem cesarskim.

Organizacja procesu II.

Organizacja procesu II.



Wezwanie

sądowe

w

procesie

legisakcyjnym

i

formułkowym

było

czynnością prywatną stron. Powód mógł

powoda przyprowadzić siłą, Pozwany w celu

uniknięcia siłowego rozwiązania mógł złożyć

vadimonium lub osoba trzecia mogło

dokonać poręczenia - vindex.



W procesie formułkowym proces mógł

odbywać się zaocznie, a niestawiennictwo

mogło być uznane za contumatio.



Pierwsze dwa procesy były jednoinstancyjne,

dopiero w procesie kognicyjnym pojawiła się

możliwość apelacji.

Organizacja sądownictwa

Organizacja sądownictwa

I.

I.



Sędzia – iudex lub arbiter. Władzę

sądowniczą w Rzymie posiadał król w

okresie królewski, a w republice konsul

oraz pretor. W pryncypacie i później cesarz.



W dwóch pierwszych procesach sędzią na

etapie apud iudicem była osoba prywatna,

ciesząca się dobrym imieniem.



Sędzia był wyznaczany przy aprobacie

stron. Z czasem istniał album osób

mogących pełnić to zadanie.

Organizacja sądownictwa

Organizacja sądownictwa

II.

II.



W procesie kognicyjnym sędzią był urzędnik

cesarski, w Rzymie prefekt miasta, na prowincji

namiestnik prowincji. Urzędnicy ci jednak

mogli wyznaczyć na sędziego urzędnika jemu

podległego.



Proces,

który

toczył

się

przed

sędzią

jednostkowym, między obywatelami rzymskimi

i w Rzymie lub w jednomilowym okręgu był

określany

jako

iudicium

legitimum.

W

przeciwny razie był on opierany na władzy

urzędnika, stąd zwano go jako iudicium imperio

continens.

Organizacja sądownictwa

Organizacja sądownictwa

III.

III.



W procesie kognicyjnym wyroki wydawane były

w imieniu cesarza. W Rzymie wystepowały

również

sądy

kolegialne

takie

jak:

rekuperatorzy,

sądy

decemwiralne

i

centumwiralne.



Procesy legisakcyjny i formułkowy odbywały

się w miejscach publicznych, np. Forum

Romanum. Proces kognicyjny w budynkach

urzędników cesarskich a z czasem w

budynkach sądowych.



W procesie kognicyjnym powstaje biurokracja

sądowa. Urzędnicy sądowi nazywania są

ogólnym pojęciem apparitores.

Organizacja sądownictwa

Organizacja sądownictwa

IV.

IV.



Pierwsze

dwa

procesy

miały

charakter oralny, w procesie
legisakcyjnym wchodzi pismo.
Tworzone są więc archiwa sądowe.
Pierwsze procesy są nieodpłatne,
w

procesie

kognicyjnym

wprowadzone

zostały

opłaty

sądowe.

Strony procesowe i ich

Strony procesowe i ich

zastępcy

zastępcy

I.

I.



Actor – powód i reus – pozwany. W procesie

legisakcyjnym strony osobiście musiały

stawić się przed sędzią. Nie było możliwości

ustanowienia zastępcy procesowego. W

procesie formułkowym taka możliwość

istniała.



Były dwa typy zastępcy: kognitor i

prokurator. Podobnie było w procesie

kognicyjnym. Osoby podlegające opiece były

reprezentowana w procesie przez swych

opiekunów a osoby prawne przez syndicus.

Strony procesowe i ich

Strony procesowe i ich

zastępcy

zastępcy

II.

II.



Srony mogły korzystać również z
pomocy mówców sądowych –
oratores

czy

adwokatów.

W

republice pełnili oni te funkcje
nieodpłatnie, z czasem zaczęli
pobierać opłaty.

Zdolność sądowa

Zdolność sądowa



Zdolność sądowa: to zdolność do
dochodzenia

swoich

roszczeń

przed

sądem.

W

procesie

legisakcyjnym

taką

zdolność

posiadali

jedynie

obywatele

rzymscy.

Później

również

peregrines.

Zdolność procesowa

Zdolność procesowa



Zdolność procesowa: to zdolnośc
do

dokonywania

czynności

procesowych.

Pewne

kręgi

obywateli były wyłączone z tej
zdolności, np. dzieci czy osoby
chore umysłowo.

Legitymacja procesowa

Legitymacja procesowa



Legitymacja

procesowa

to

zdolność do wystąpienia w jako
strona w konkretnym procesie, np.
w

postępowaniu

o

ustalenie

własności stroną mógł być tylko
właściciel.

PROCES LEGISAKCYJNY

PROCES LEGISAKCYJNY

I.

I.



Proces

legisakcyjny

musiał

zakończyć się przed zachodem
słońca. W Instytucjach Gajusa
zachowało się 5 legisakcji, trzy
roszczeniowe i dwie egzekucyjne.

SKARGI ROSZCZENIOWE I.

SKARGI ROSZCZENIOWE I.



- legisactio sacramento in rem i in

personam. Skarga ta była znana już w

okresie przed ustawą XII tab. Służyła

do dochodzenia roszczeń osobowych i

rzeczowych. Strony mogły wezwać się

do złożenia sacramentum, którego

wartość zależała od wartości sporu, 50

asów przy przedmiocie sporu poniżej

1000 asów, w innym przypadku było to

500 asów.

SKARGI ROSZCZENIOWE II.

SKARGI ROSZCZENIOWE II.



- legis actio per iudicis arbitrive
postulationis. Skarga ta odgrywała tę
samą rolę co powyższa, ale nie trzeba
było

składać

kosztownego

sacramentum.



- legis actio per condicionem. Skarga
ta służyła do dochodzenia pewnych
roszczeń pieniężnych lub pewnej rzeczy.
Była to najmłodsza z tych skarg.

Skargi egzekucyjne I.

Skargi egzekucyjne I.



- legisactio per manus iniectionem. Po
wygranym procesie jeżeli pozwany nie
spełnił tego do czego było zobowiązany
należało wytoczyć powództwo egzekucyjne.
Polegało ono na tym, że powód chwytał
ręką pozwanego i przyprowadzał go przed
króla lub konsula. Ten powierzał go
powodowi. Powód miał prawo go uwięzić
celem odpracowania długu, sprzedać go
trans Tiberim lub poćwiartować.

Skargi egzekucyjne II.

Skargi egzekucyjne II.



-

legis

actio

per

pignoris

capionem. Skarga ta pozwalała na
przeprowadzenie

egzekucji

bez

procesu

roszczeniowego.

Taka

egzekucja mogła być stosowana
wyjątkowo, np. odebranie swoje
konia sąsiadowi, pomimo umowy
użyczenia, celem udania się na wojnę.

Z edyktu

Z edyktu

De edendo

De edendo



D. 2,13,6,9 Ulp. 4 ad ed. Prohibet argentario

edi illa ratione, quod etiam ipse instructus esse

potest instrumento suae professionis: et

absurdum est, cum ipse in ea sit causa, ut

edere debeat, ipsum petere ut edatur ei. an nec

heredi argentarii edi ratio debeat, videndum: et

si quidem instrumentum argentariae ad eum

pervenit, non debet ei edi, si minus, edenda est

ex causa. nam et ipsi argentario ex causa ratio

edenda est: si naufragio vel ruina vel incendio

vel alio simili casu rationes perdidisse probet

aut in longinquo habere, veluti trans mare.

Tłumaczenie

Tłumaczenie



Pretor może odmówić wydania skargi w

sprawie, która jest znana z dokumentów

bankowych, byłoby to bowiem absurdalne,

gdyby ktoś żądał oświadczenia w sprawie, w

której on sam może to oświadczenie wydać.

Czy jednak można wydać stosowanego

dokumenty spadkobiercom bankiera” jest to

kwestia dyskusyjna. Jeżeli oni otrzymali

dokumentację zmarłego bankowca, nie jest

konieczne, aby im takie oświadczeni dawać,

jeżeli zaś nie otrzymali, w tym szczególnym

przypadku

można

wydać

stosowne

oświadczenie. Sam bowiem bankier posiada

takie sytuacje, gdy może żądać o wydanie

oświadczenia,

c.d.

c.d.



ma to miejsce wówczas, gdy jego
dokumenty zatopiły się, uległy
zasypaniu, spaliły się, lub z innych
podobnych

przyczyn

uległy

zniszczeniu

albo

gdy

ich

dostarczenie zajęłoby dużo czasu,
np. dostarczenie ich przez morze.

Proces formułkowy

Proces formułkowy

I.

I.



Wezwanie do stawienia się w sądzie leżało
po stronie powoda. Powód informował
pozwanego o rodzaju skargi – editio
actionis. Wpierw jednak musiał uzyskać
zgodę pretora na taką skargę – postulatio
actionis. Po stawieniu się stron przed
pretorem, pretor mógł dokonać denegatio
actionis. Strony jednak mogły dokonać
odwołania się do innego urzędnika –
intercessio.

Proces formułkowy II.

Proces formułkowy II.



Proces mógł zakończyć się na

etapie in iure poprzez:



- confessio in iure,



- iusiurandum in iure.



Pozwany mógł albo zaprzeczyć

roszczeniom powoda albo też nie

wdawać się w spór – indefensio.

Proces formułkowy III.

Proces formułkowy III.



Etap in iure kończył się
sformułowaniem formuły procesowej,
wręczenie jej przez powoda
pozwanemu – edere iudicium, i
przyjęciem jej przez powoda –
accipere iudicium. Konsekwencją
tego działania było ugruntowanie
sporu – litis contestatio.

Skutki

Skutki

litis contestatio

litis contestatio

- konsumpcja skargi, nie można było powtórnie

występować z tą samą skargą – bis de eadem

rem ne sit actio.Konsumpcja skargi mogła

dokonać się ipso iure (przy iudicium

legitimum, skarga była in ius concepta,

skierowana jest in personam). W przeciwnym

razie można było wsytąpić z exceptio rei in

iudicium deductae lub exceptio rei iudicate.



- novatio, następowała zmiana podstawy

zobowiązania.



- przerwanie biegu przedawnienia wniesienia

danego roszczenia

Formuła procesowa

Formuła procesowa

Budowa formuły

procesowej

Elementy zwyczajne

Elementy zwyczajne

I.

I.



Na początku formułki ustanawiany był

sędzia – Titus iudex esto. W każdej formułce

musiała

być

co

najmniej

intentio

i

condemnatio.

W

powództwach

prejudycialnych występowała tylko intentio.



- intentio – zawiera treść roszczenia. Mogła

być ona określona jako intentio certa lub

incerta. W pierwszym przypadku powód

mógł naraić się na zarzut pluris petitio re,

tempore, loco, causa.



- demonstratio – opis stanu faktycznego

Elementy zwyczajne

Elementy zwyczajne

II.

II.



-

condemnatio

–

w

procesie

formułkowym

była

condemnatio

pecuniaria. Powód mógł zażądać od

pretora umieszczenia w formułce

klauzuli arbitralnej, która pozwalała

na dochodzenie rzeczy w naturze. W

razie nie zwrócenia rzeczy w naturze,

powód

otrzymywała

wartość

szacunkową rzeczy, niekiedy równie

wartość subiektywną.

Elementy zwyczaje III.

Elementy zwyczaje III.



- adiudicatio – część formułki
stosowana przy powództwach
działowych: actio finium
regundorum, actio comuni
dividundo i ercto non cit. W tych
przypadkach wstępowała nie iudex
lecz arbiter.

Elementy n

Elementy n

adzwyczajne

adzwyczajne

I.

I.



- exceptio



Była to część formułki służąca do obrony
interesu

pozwanego,

zwana

inaczej

zarzutem. Zarzutem procesowym pozwany
wskazywał na inne okoliczności mogące
sparaliżować lub oddalić powództwo.
Exceptio było umieszczane między intentio
a demonstratio. Zarzuty mogły dotyczyć
tak okoliczności faktycznych i prawnych.

Elementy n

Elementy n

adzwyczajne

adzwyczajne

II.

II.



Exceptiones mogły być peremptoriae i

dilatoriae.

Inny

podział

zarzutów

to:

exceptiones in rem (można było je podnosić

przeciwko każdemu), in personam (tylko

przeciwko konkretnej osobie), oraz rei

coherentes

(przeciwko

jakiemukolwiek

pozwanemu)

i

personam

coherentes

(przeciwko konkretnemu pozwanemu).



Najbardziej znana exceptio to doli

sepcialis (zarzut został wniesiony podstępnie)

i doli generalis (zarzut jest sprzeczny z

zasadami współżycia społecznego).

Elementy n

Elementy n

adzwyczajne

adzwyczajne

III.

III.



Ciężar

dowodzenia

prawdziwości

zarzutu spoczywał na pozwanym, tak
jak ciężar dowiedzenia prawdziwości
powództwa spoczywała na powodzie.



Każdy zarzut mógł być skontrowany
replicatio ze strony powda.



praescriptio – część formułki
pozwalająca na zmodyfikowanie
roszczenia powoda, i dostosowanie go
do roszczenia prawidłowego.

RODZAJE SKARG

RODZAJE SKARG

I.

I.



Actiones in rem i in personam;



Actiones in factum conceptae,



Actiones ficticiae,



Powództwa

z

przestawionymi

podmiotami w intentio i condemnatio,



Actio utilis,



Actio directa i contraria,



Actiones poenales, reipersecutoriae i
mixtae,

RODZAJE SKARG II.

RODZAJE SKARG II.



Actiones perpetue i temporales,



Actiones arbitrariae,



Actiones stricti iuris,



Actiones bonae fidei,



Konkurencja skarg.

Skargi osobowe i rzeczowe

Skargi osobowe i rzeczowe

I

I



IJ.

4,6,17

Rei

persequendae

causa

comparatae sunt omnes in rem actiones.

earum vero actionum, quae in personam sunt,

hae quidem quae ex contractu nascuntur fere

omnes rei persequendae causa comparatae

videntur: veluti quibus mutuam pecuniam vel

in stipulatum deductam petit actor, item

commodati, depositi, mandati, pro socio, ex

empto vendito, locato conducto. plane si

depositi agetur eo nomine, quod tumultus

incendii ruinae naufragii causa depositum

sit, in duplum actionem praetor reddit,

Skargi osobowe i rzeczowe

Skargi osobowe i rzeczowe

II

II



Dla dochodzenia rzeczy przygotowane są

wszystkie powództwa względem rzeczy, z

powództw zaś, które są względem osoby, te,

które się rodzą z zaciągnięcia (zobowiązania),

wydają

się

być

prawie

wszystkie

przygotowane do dochodzenia rzeczy. Na

przykład te, za pomocą których przedmiotem

formalnego przyrzeczenia, a także powództwa

z tytułu użyczenia, przechowania, zlecenia,

spółki, kupna-sprzedaży, dania i przyjęcia w

najem. Oczywiście, jeśli występuje się z

powództwem z tego tytułu, że coś zostało dane

na przechowanie z powodu rozruchów, pożaru,

zwalenia się budynku lub rozbicia się okrętu,

Skargi osobowe i rzeczowe

Skargi osobowe i rzeczowe

II

II



pretor

udziela

powództwa

o

podwójną wartość, jeśli tylko
pozywa się samą tę osobę, u której
złożono rzecz na przechowanie,
albo tez jego spadkobiercę, który
dopuścił się podstępu. W tym
przypadku jest to powództwo
mieszane.

POSTĘPOWANIE

POSTĘPOWANIE

APUD

APUD

IUDICEM

IUDICEM



Postępowanie

dowodowe

–

sędzia

ograniczał

się

do

dowodów

przedstawionych przez strony. Każda strona
musiała dowieść prawdziwości swoich
twierdzeń.

Dowodami

były

zeznania

świadków bądź przysięga.



Ocena dowodów była oparta na zasadzie
swobodnej oceny materiału dowodowego,
podobnie jest dzisiaj. Ograniczeniem były
przepisy prawa i zdrowy rozsądek.

POSTĘPOWANIE

POSTĘPOWANIE

APUD

APUD

IUDICEM

IUDICEM



Wydanie wyroku – po wysłuchaniu
stron sędzia wydawał wyrok zgodnie z
condemnatio albo oddalał sprawę.
Wyrok był prawomocny od momentu
jego wydania. Sprawę zakończoną
pretor

mógł

w

nadzwyczajnych

przypadkach

unieważnić

poprzez

restitutio

in

integrum,

np.

w

przypadku przekupstwa sędziego.

Egzekucja

Egzekucja

POSTĘPOWANIE
EGZEKUCYJNE

Postępowanie egzekucyjne

Postępowanie egzekucyjne



Egzekucja na osobie dłużnika została
złagodzona na mocy lex Paetelia z 326r.
przed Chr. Została ona zastąpiona
egzekucją na majątku dłużnika.



 Actio

iudicati

wszczynała

postępowanie egzekucyjne. Ponowna
negacja roszczenia przez pozwanego
groziła

podwojeniem

wartości

przedmiotu sporu – revocatio in duplum.

Missio in bona

Missio in bona



Missio in bona była dokonywana jeżeli
dłużnik uznał roszczenie powoda, a
pasywa przewyższały aktywa. Majątek
dłużnika był oddawany w ręce magistra
bonorum

(dzisiejszy

syndyk

masy

upadłościowej). Następnie majątek był
sprzedawany bonorum emptor w
drodze venditio bonorum. Sprzedaż
uniwersalna

zadłużonego

majątku

sprowadzała na dłużnika infamię.

Cessio bonorum

Cessio bonorum



Cessio bonorum – Od czasów
Augusta dłużnik, który popadł w
zadłużenie nie z własnej winy
mógł dobrowolnie poddać się
egzekucji. W tym przypadku
pozostawiono mu niezbędne środki
do życia – beneficium
competentiae.

Distractio bonorum

Distractio bonorum



Distractio

bonorum

osoby

należące do stanu senatorskiego
mogły skorzystać z egzekucji
syngularnej. Z czasem stał się to
normalny sposób egzekucji w
procesie kognicyjnym.

In fraudem creditorum

In fraudem creditorum



In fraudem creditorum – w trakcie
egzekucji dłużnik mógł podejmować
działania zmierzające do uszczuplenia
swojego majątku kosztem wierzycieli.
W

takich

przypadkach

pretor

poszkodowanym

wierzycielom

udzielał interdictum fraudatorium
lub restitutio in integrum.

Actio Pauliana

Actio Pauliana



Actio Pauliana – środek procesowy z

czasów

Justyniana

przeciwko

nieuczciwemu dłużnikowi. Warunki jego

wytoczenia to: świadomość dłużnika jego

niewypłacalności (consilium fraudis), a

osoba trzecia wiedziała, że dłużnik

wyzbywa się majątku ze szkodą dla

wierzycieli

(scientia

fraudis).

Osoba

trzecia odpowiadała również wtedy gdy

nie była świadoma stanu faktycznego, ale

uzyskała przysporzenie nieodpłatnie.

OCHRONA

OCHRONA

POZAPROCESOWA

POZAPROCESOWA

w

okresie

procesu

formułkowego

Restitutio in integrum

Restitutio in integrum



Restitutio in integrum



Przywrócenie

do

stanu

pierwotnego

po

rozpoznaniu

sprawy – causa cognita – przez
pretora.

Stosowana

była

w

przypadkach min. metus, dolus,
error, niedojrzałość kontrahenta.

Stypulacje pretorskie

Stypulacje pretorskie



Miały one charakter słownych zabezpieczeń
– cautiones – na wypadek ewentualnej
szkody mającej powstać w przyszłości. Do
zawarcia stypulacji pretor mógł przymusić
stronę grożąc jej missio in bona na rzecz
przeciwnika. Pretor mógł również powoda
zmusić do takiej stypulacji grożąc mu
denegatio

actionis

lub

udzieleniem

pozwanemu odpowiedniej exceptio.

Zabezpieczenia

Zabezpieczenia



D.39,2,24,4 Ulp. 81 ad ed. Servius quoque

putat, si ex aedibus promissoris vento

tegilae deiectae damnum vicino dederint,

ita eum teneri, si aedificii vitio it acciderit,

non si violentia ventorum vel qua alia

ratione, que vim habet divinam. Labeo et

rationem

adicit,

quo,

si

hoc

non

admittatur, iniquum erit: quo enim tam

firmum aedificium est, ut fluminis aut

maris aut tempestatis aut ruinae incendii

aut terrae motus vim sustinere possit?

Tłumaczenie

Tłumaczenie



Również Serwiusz uważa, że ten kto złożył

promissio jako zabezpieczenie i z jego

domu wiatr zrzucił dachówki wyrządzając

tym samym szkodę sąsiadowi, do jest on

zobowiązany do naprawy, jeżeli było to

skutkiem wadliwości domu, nie zaś w

przypadku, gdy jest to skutkiem siły wiatru

lub innej przyczyny, która ma niezwyczajną

przyczynę. Labeo potwierdza tę opinię, a

jej nie przyjęcie byłoby niesprawiedliwe.

Czy jednak dobrze zbudowany dom może

oprzeć się takim siłom jak: woda z rzeki

albo morza albo burzy, albo pożaru i

zburzenia albo trzęsienia ziemi?

Interdicta

Interdicta



Był to środek ochrony administracyjnej

wydawany na prośbę osoby zainteresowanej

– postulatio. Pretor nie badał zasadności

wydania interdyktu. Iterdykt mógł jednak

stanowić podstawę do wszczęcia normalnego

postępowania

sądowego.

Odmawiający

wykonania

interdyktu

składał

sponsio,

zobowiązując się do zapłacenia określonej

kwoty

na

wypadek

bezpodstawnego

sprzeciwu. Podobne przyrzeczenie składał

powód. Oba przyrzeczenia były zaskarżalne

na podstawie actio ex stipulatu.

Rodzaje interdyktów

Rodzaje interdyktów



Interdykty mogły być:



Restitutoria – nakaz zwrotu rzeczy



Exhibitoria – nakaz okazania rzeczy



Prohibitoria – zakaz wykonywania

określonych czynności.



Inne typy interdyktów to: perpetua,

annua, simplicium, duplicium,

privatum, populare.

Missio in possessionem

Missio in possessionem



Środek ten był stosowany przez pretora
w celu zmuszenia określonej osoby do
konkretnego działania, np. wdania się w
spór. Mogło to też być działania
zabezpieczające

w

postępowaniu

upadłościowym.

Wprowadzenie

w

majątek mogło dotyczyć całości lub jego
części – missio in rem.

HISTORIA PROCESU

HISTORIA PROCESU

KOGNICYJNEGO

KOGNICYJNEGO

I.

I.



Proces

kognicyjny

był

powiązany

z

utworzeniem

pryncypatu

i

administracji

cesarskiej.

Już

za

Augusta

urzędnicy

dokonywali cognitio, czyli rozpoznawania

spraw. Było to jednak postępowanie poza

normalnym porządkiem rzeczy stąd jego

nazwa – cognitio extra ordinem. Reguły jakimi

rządził się ten proces były stanowione przez

cesarza. Początkowo rozpatrywane były takie

sprawy jak: mandatum, tutela, alimenty.

HISTORIA PROCESU

HISTORIA PROCESU

KOGNICYJNEGO

KOGNICYJNEGO

II.

II.



Z czasem większość spraw była
przejmowana przez ten proces.
Wypieranie procesu formułkowego
najwcześniej

zaczęło

się

na

prowincji, z czasem również i w
Rzymie.

Ostatecznie

proces

kognicyjny wyparł formułkowy w
342r.

WSZCZĘCIE

WSZCZĘCIE

P

P

OSTĘPOWANIA

OSTĘPOWANIA

I.

I.



Postępowania

sądowe

były

protokołowane, a protokoły były
przechowywane w archiwach sądowych.



Postępowania

rozpoczyna

się

wezwaniem

sądowym

–

litis

denuntiatio. Jest ot czynność sądu.
Termin stawienia się w sądzie od
momentu wezwania wynosił 4 m-ce.

WSZCZĘCIE

WSZCZĘCIE

P

P

OSTĘPOWANIA

OSTĘPOWANIA

II.

II.



W prawie justyniańskim pozew sądowy
zwano libellus conventionalis – pozwalał
na dochodzenie każdego roszczenia, nie zaś
tylko tego, które miało skargę. Na
podstawie pozwu sędzia rozponawał sprawę
i decydował o jej przyjęciu lub odrzuceniu.
Tutaj również można było naraić się na
zarzut pluris petitio. Skutkiem wniesienia
pozwu była konsumpcja powództwa –
zawisłość sporu.

WSZCZĘCIE

WSZCZĘCIE

P

P

OSTĘPOWANIA

OSTĘPOWANIA

III.

III.



W ciągu 10 dni pozwany winien
udzielić odpowiedzi w formie
libellus

contradictionis.

W

odpowiedzi mogły być zawarte
również zarzuty. Powództwo i
odpowiedź doręczał executor.

Stawiennictwo

Stawiennictwo



Strony stawiały się osobiście lub przez
zastępcę procesowego. Mogły się stawić
również

z

adwokatem.

Strony

przedstawiały swoje argumenty w formie
ustnej. Pozwany mógł dokonać confessio
lub contradictio. Strony na tym etapie
składały

również

iusiurandum

calumniae na okoliczność mówienia
prawdy i tylko prawdy.

Litis contestatio

Litis contestatio



Na tym etapie strony zawierały ze sobą spór,
jednak litis contestatio nie dzieliła już procesu
na dwie części. Nie powoduje konsumpcji
skarji, to się dzieje dopiero po wydaniu
prawomocnego wyroku. Od l.c. można było
podnieść zarzuty dylatoryjne, a peremptoryjne
można

było

podnieść

w

postępowaniu

apelacyjnym.

Od

l.c.

biegł

termin

przedawnienia powództwa. Zarzut pluris
petitio nie oddalało powództwa lecz je
modyfikowało.

POSTĘPOWANIE

POSTĘPOWANIE

DOWODOWE

DOWODOWE

I.

I.



Ocena

środków

dowodowych.Zasada

swobodnej oceny środków dowodowych
powoli była wypierana przez legalizm
dowodowy.



Środki dowodowe. Coraz większego
znaczenia nabywają dokumenty, zwłaszcza
przygotowywane

przez

notariuszy

–

tabelliones. Również dokumenty prywatne
miały dużą siłę dowodową jeżeli były
podpisane przez trzy osoby.

POSTĘPOWANIE

POSTĘPOWANIE

DOWODOWE

DOWODOWE

II.

II.



Zeznania

świadków

zostały

uzależnione od ich pozycji społecznej.
Wprowadzono zasadę – testis unus,
testis

nullus.

Przysięga

stron

również mogła w określonych prawem
przypadkach rozstrzygać o sprawie.
Domniemania - praesumptionis
miały coraz większe znacznie – znana
praesumptio Muciana.

WYDANIE WYROKU

WYDANIE WYROKU

I.

I.



Wyrok był wydawany pisemnie i ogłaszany

publicznie. Sędzia nie był związany

formułą procesową, a zatem mógł również

rozstrzygną sprawę połowicznie, skazując

nawet samego powoda.



Wyrok mógł być wydany pod nieobecność

stron

–

postępowanie

zaoczne.

Executor podejmował w imieniu sądu

starania

o

odszukanie

strony,

po

bezskutecznym trzykrotnym przeszukaniu

domu, sąd procedował dalej. Wyrok mógł

być nawet niekorzystny dla powoda.

WYDANIE WYROKU

WYDANIE WYROKU

II.

II.



Justynian

wprowadził

prawo

zasądzenia

zwrotu

kosztów

procesu

przez

stronę

przegrywającą. Taką możliwość
przewidywała

już

konstytucja

Zenona z 487r.



Egzekucja była przeprowadzana
przez urzędników sądowych.

POSTĘPOWANIE

POSTĘPOWANIE

APLEACYJNE

APLEACYJNE

I.

I.



Postępowanie apelacyjne było konsekwencją

wprowadzenia procesu kognicyjnego, gdzie

strony nie miały wpływu na wybór sędziego.

Apelacja była „wentylem bezpieczeństwa” na

nadużycia sądowe – iniquitas sententiae.



Apelację można było wnieść ustanie lub

pisemnie – libellus apellationis do sądu

który wydał wyrok – a quo. Apelację wnosiła

strona niezadowolona z wydanego wyroku.

Strona przeciwna mogła wystąpić z libellus

refutatoris.

POSTĘPOWANIE

POSTĘPOWANIE

APLEACYJNE

APLEACYJNE

II.

II.



Apelacja

powodowała

wstrzymanie wykonania wyroku.
Apelacji nie mogła wnieść strona,
która była nieobecna na procesie.



Sąd a quo był zobowiązany
przekazać dokumentację wraz z
apelacją sądowi wyższej instancji –
ad quem.

Sąd apelacyjny

Sąd apelacyjny



Sąd apelacyjny rozpatrywał sprawę od
nowa. Stąd mógł wydać wyrok również
niekorzystny dla strony apelującej. Sąd
apelacyjny mógł oddalić apelację jako
nieuzasadnioną, albo z powodu upływu
terminu. Jeżeli wydawał wyrok nowy to
obowiązywał on od teraz – ex nunc, a
jeżeli utrzymał w mocy wyrok pierwszej
instancji, to obowiązywał on od momentu
wydania - ex tunc.

Pieniactwo sądowe

Pieniactwo sądowe



W

celu

przeciwstawienia

się

nadmiernemu

wnoszeniu

nieuzasadnionych

apelacji

wprowadzane były surowe kary
majątkowe, pozbawienia wolności,
a nawet kara śmierci.



Karani byli również sędziowie za
przestępstwa sądowe.

POSTĘPOWANIE

POSTĘPOWANIE

EGZEKUCYJNE

EGZEKUCYJNE



W procesie kognicyjnym venditio bonorum

została

zastąpiona

przez

distractio

bonorum. Zasadniczo stosowana była

sprzedaż syngularna rzeczy, tylko wyjątkowo

stosowano

sprzedaż

całego

majątku.

Wówczas stosowano cessio bonorum

połączone z missio in possessionem.



Egzekucja

była

prowadzona

przez

urzędników

sądowych

–

appartiores.

Urzędnicy

sądowi

zajmowali

rzeczy

dłużnika, a następnie na licytacji były one

sprzedawane. Dopiero wówczas zaspakajany

był wierzyciel. Ten sposób egzekucji był

określany jako pignus in causa iudicati

captum.

EPISCOPALIS

EPISCOPALIS

AUDIENTIA

AUDIENTIA

I.

I.



Chrześcijanie

od

samego

początku

posiadali własną organizację sądowniczą,
dowodem czego są Dzieje Apostolskie i listy
św. Pawła. Do ich kompetencji należały
wszystkie sprawy chrześcijan, tak religijne,
karne jak i cywilne. Poziom tych sądów był
bardzo duży. Konstantyn Wielki zezwolił,
aby sprawy cywilne były rozpatrywane
przed sądami biskupimi. Korzystały one z
pomocy państwa przy ich egzekucji.

EPISCOPALIS

EPISCOPALIS

AUDIENTIA

AUDIENTIA

II.

II.



W 398r. Arkadiusz i Honoriusz
postanowili, że sprawa może być
rozpatrywana

przed

sądem

biskupim, jeżeli godzą się na to
obie strony. Walentynian III w
452r. taką zgodę określa jako
kompromis.

POSTĘPOWANIE

POSTĘPOWANIE

RESKRYPTOWE

RESKRYPTOWE



Było ono prowadzone w oparciu o

reksrypty. Suplicatio o reskrypt mógł

wnosić sędzia lub strony. Reskrypt było to

jednostkowe rozstrzygnięcia, z czasem

jednak było stosowane w podobnych

przypadkach. Reskrypty zaczęły nabierać

charakter norm ogólnych. Sędzia badał

zgodność stanu faktycznego z reskryptem.



Postępowanie

reskryptowe

zostało

całkowicie zakazane przez Konstantyna

wielkiego. Powodem tego były nadużycia

związane

z

produkcją

fałszywych

reskryptów.

ZDOLNOŚĆ PRAWNA

ZDOLNOŚĆ PRAWNA

I.

I.



W prawie rzymskim nie była w sposób

wyraźny rozdzielona zdolność prawna od

zdolności do czynności prawnych. Można

było posiadać zdolność do czynność

prawnych nie mając zdolności prawnej,

np. niewolni.



Sytuację prawną człowieka w prawie

rzymskim wyznaczały trzy wyznaczniki:



Status libertatis – wolność



Status civitatis – obywatelstwo



Status familiae – stanowisko w rodzinie

ZDOLNOŚĆ PRAWNA

ZDOLNOŚĆ PRAWNA

II.

II.



Ponadto znane były instrumenty

chroniące

interesy

bogatych,

dłużników

–

favor

debitoris,

niewolników – favor libertatis, oraz

kobiety – ius trium liberorum.



To ukazuje jak bardzo mogła być

zróżnicowana sytuacja człowieka w

społeczeństwie.

POCZĄTEK OSOBY

POCZĄTEK OSOBY

FIZYCZNEJ

FIZYCZNEJ

I.

I.



Osobą fizyczną był tylko człowiek. Problemem

były postacie zdeformowane, przyjmowano,

że

człowiekiem

jest

ta

istota,

która

przypomina swoim wyglądem człowieka.



Rzymianie nie stawiali pytania o początkiem

osoby fizycznej lecz o moment od którego

osoba może być zdolna do bycia podmiotem

prawa. Przyjmowano, że tym momentem są

narodziny. Pewne jednak prawa zastrzegano

dla nasciturusa, pod warunkiem jednak, że

urodzi się żywy, np. można było zapisać

testament, ustanowić kuratora – curator

ventris.

POCZĄTEK OSOBY

POCZĄTEK OSOBY

FIZYCZNEJ

FIZYCZNEJ

II.

II.



Przyjmowano, że dziecko rodzi się żywe, jeżeli

wydało kwilenie. Przyjmowano za Pitagorasem

i Hipokratesem, że dziecko jest zdolne do

samodzielnego życia jeżeli przyjdzie na świat

pomiędzy 182 a 300 dniem od poczęcia.

Narodziny

dziecka

żywego

skutkowało

ważnością czynności prawnych dokonanych na

dziecko znajdujące się w łonie matki.

Skutkowało to także na czynności osób

trzecich, np. nieuwzględnienie pogrobowca w

testamencie,

skutkowało

nieważnością

testamentu.

KONIEC OSOBY

KONIEC OSOBY

FIZYCZNEJ

FIZYCZNEJ

I.

I.



Końcem osobowości człowieka była
śmierć

fizyczna.

Ponadto

ograniczenie tejże osobowości lub
jej wykluczenie mogło nastąpić
jeszcze za życia na skutek utraty
jednego z trzech wyznaczników
pozycji prawnej człowieka, tj.
wolności, obywatelstwa czy zmiana
miejsca zajmowanego w rodzinie.

KONIEC OSOBY

KONIEC OSOBY

FIZYCZNEJ

FIZYCZNEJ

II.

II.



Mogło

się

zatem

dokonać

umniejszenie osobowości lub jej
zanik poprzez:



Capitis deminutio maxima



Capitis deminutio media



Capitis deminutio minima

STATUS LIBERTATIS

STATUS LIBERTATIS



Według Rzymian ludzie rodzili się
wolni. Wolność jest naturalną
cechą człowieka. Ius gentium
dzieli

ludzi

na

wolnych

i

niewolników. Istniała również cała
gama ludzi półwolnych jak koloni
czy redempti.

Niewolnik

Niewolnik

– niewola I.

– niewola I.



Niewolnik

był

rzeczą

–

instrumentum vocale, a jako taki
podlegał

prawom

rzeczowym,

niewolnika można było zawłaszczyć
czy zasiedzieć. Nie mógł też
zawierać

czynności

prawnych

cywilnie

skutecznych.

Podlegał

władzy swojego dominus. Który
miał nad nim potestatas określana
jako ius vitae ac necis.

Niewolnik

Niewolnik

– niewola II.

– niewola II.



Związki między niewolnikiem a niewolnicą
określano jako contuberium, a właściciel
nie był związany tym stanem faktycznym.
Dzieci zrodzone z takie związku były
niewolnikami i stawały się własnością
właściciela matki. Dziecko zrodzone z
niewolnicy nie było uznawane jako pożytek,
a zatem niewolnica obciążona służebnością
mogła wraz z dzieckiem powrócić do
właściciela – przejaw humanitaryzmu.

Niewolnik

Niewolnik

– niewola III.

– niewola III.



Favor libertatis – jeżeli niewolnica w

okresie oczekiwania potomstwa była przez

chwilę wolna, to dziecko rodziło się wolne.



Peculium



Właściciel mógł wydzielić ze swojego majtku

jakąś część i przydzielić ją niewolnikowi w

zarząd. Pomnażany majątek był własnością

jego pana. Niewolnik mógł dokonywać

czynności prawnych, które były określane

mianem zobowiązań naturalnych. W

skutek działalności niewolnika właściciel nie

mógł zubożeć.

Odpowiedzialność

Odpowiedzialność

noksalana

noksalana



Miała ona miejsce wówczas, gdy
niewolnik wyrządził osobie trzeciej
jakąś szkodę. Właściciel mógł sam
zapłacić odszkodowanie, albo też
uwolnić się od odpowiedzialności
poprzez

wydanie

go

poszkodowanemu

–

noxae

deditio.

Odpowiedzialność

Odpowiedzialność

właściciela

właściciela

I.

I.



Odpowiedzialność

właściciela

za

zobowiązania niewolnika w związku z

prowadzaniem peculium.



Była ona wyjątkowa i to na podstawie

actiones adiecticiae qualitatis.



Actio de peculio – odpowiedzialność

właściciela niewolnika do wysokości

peculium z zachowaniem prawa dedukcji.



Actio tributoria – tak samo jak wyżej

bez prawa dedukcji.

Odpowiedzialność

Odpowiedzialność

właściciela

właściciela

II.

II.



Actio de in rem verso – odpowiedzialność
właściciela do wysokości przysporzenia
dokonanego przez działanie niewolnika.



Actio quod iussu – pełna
odpowiedzialność właściciela za
zaciągnięte zobowiązanie przez niewolnika
z osobą upoważnioną przez właściciela do
dokonania czynności prawnej z
niewolnikiem.

Odpowiedzialność

Odpowiedzialność

właściciela

właściciela

III.

III.



Actio exercitoria i institoria –
Pełna

odpowiedzialność

właściciela

niewolnika

za

zobowiązania niewolnika, gdy ten
pełnił funkcję kapitana statku lub
kierownika przedsiębiorstwa.

Źródła niewoli

Źródła niewoli



Głównym źródłem niewoli było
narodzenie się z matki niewolnicy.



Źródłem niewoli była niewola
wojenna. Po powrocie z wojny
działało ius postlimini. W razie
śmierci w niewoli przyjmowano
fikcje prawną, że zmarł jako wolny.



Sprzedaż za długi.

Niewolnik uciekinier

Niewolnik uciekinier



D.21,1,17,3 Ulp. 1 ad ed. aedil. curul. Item

apud Vivianum relatum est fugitivum fere ab

affectu animi intellegendum esse, non utique a

fuga: nam eum qui hostem aut latronem,

incendium ruinamve fugeret, quamvis fugisse

verum est, non tamen fugitivum esse. item ne

eum quidem, qui a praeceptore cui in

disciplinam

traditus

erat

aufugit,

esse

fugitivum, si forte ideo fugit, quia immoderate

eo utebatur. idemque probat et si ab eo fugerit

cui erat commodatus, si propter eandem

causam fugerit. idem probat Vivianus et si

saevius cum eo agebat. haec ita, si eos fugisset

et ad dominum venisset: ceterum si ad

dominum non venisset, sine ulla dubitatione

fugitivum videri ait.

Tłumaczenie

Tłumaczenie



Tak samo zostało przekazane przez

Vivianum, że ocena czy niewolnik jest

uciekinierem nie zależy od faktu, iż

biegnie, lecz od jego stanu umysłu.

Bowiem ci, którzy uciekają przed

wrogiem albo złoczyńcą, pożarem,

zawalającym się domem, to chociaż

uciekają nie mogą być zaliczeni do

grupy uciekinierów, to znaczy tych,

którzy mają intencje uciekać.

Wyzwolenia

Wyzwolenia



Manumissio vindicta,



Mansumissio censu,



Manumissio testamento,



Manumissio in ecclesia,



Manumissio in amicos.

Ograniczenia wyzwoleń

Ograniczenia wyzwoleń



August

wprowadził

ograniczenia

w

wyzwoleniach

niewolników,

aby

nie

dopuścić do przewagi wyzwoleńców nad

ludźmi

wolnourodzonymi

–

ingenui.

Ustawy ograniczające wyzwolenia to: lex

Fufia Caninia z 2r przed Chr. i lex Aelia

Sentia z 4r. przed Chr. Główne założenia

polityki Augusta było ograniczanie liczby

wyzwolonych niewolników jednorazowo i

poniesienie granicy wieku i właściciela i

niewolnika. Status wyzwoleńca – libertini I.



Po

wyzwoleniu

powstawało

prawo

patronatu, skutkujące zarówno na polu
prawa prywatnego jak i publicznego.
Wyzwoleniec nie mógł skarżyć byłego
właściciela, poza wypadkiem zdrady stanu.
Jeżeli wyzwoleniec umierał bezdzietnie, to
jego majątek przechodził na byłego
właściciela.

Wyzwoleniec

otrzymywał

status taki jaki miał jego właściciel,
najczęściej był to jednak status Latyna.

Status wyzwoleńca –

Status wyzwoleńca –

libertini

libertini

II.

II.



W prawie cesarskim wprowadzono
prawo

pierścienia,

wówczas

niewolnik otrzymywał wyjątkowo
status wolnourodzone. Libertyn
nie mógł w republice ubiegać się o
urzędy, w administracji cesarskiej
nie był to już przeszkodą.

STATUS CIVITATIS –

STATUS CIVITATIS –

obywatelstwo

obywatelstwo

I.

I.



Sytuacja prawna ludzi wolnych była
zróżnicowana właśnie w uzależnieniu od
posiadanego obywatelstwa. Pełnie praw
posiadali zatem ludzie wolni posiadający
civitas romana. Było to najbardziej
pożądane obywatelstwo w Starożytnym
świecie do 212r., kiedy to Karakalla nadał
obywatelstwo

wszystkim

mieszkańcom

imperium za wyjątkiem latitni deditici.



.

STATUS CIVITATIS –

STATUS CIVITATIS –

obywatelstwo

obywatelstwo

II.

II.



Drugą

grupę

stanowili

Latyni.

Byli

to

mieszkańcy

municipiów

położonych

wokół

Rzymu w Latium. Mieli oni największy dostęp do
urządzeń publiczno prawnych w Rzymie spośród
tych, którzy nie mieli obywatelstwa rzymskiego.



W 89r przed Chr. Latyni na mocy lex Julia et
Plautia Papiria otrzymali obywatelstwo rzymskie.



Obywatelstwo rzymskie było też nadawane
niektórym miastom lub osobom za zasługi

STATUS FAMILIAE

STATUS FAMILIAE

–

–

pozycja prawna

pozycja prawna

osoby

osoby

w

w

rodzinie

rodzinie

I.

I.



Rodzina

rzymska

miała

charakter

patriarchalny. Głową rodziny był pater

familias. Posiadała on władzę na członkami

rodziny określaną jako ius vitis ac necis. Stąd

ludzie wolni i obywatele rzymscy mogli być

osobami nie podlegającymi władzy ojcowskiej –

sui iuris, lub zależnymi alieni iuris. Filius

familias znajdowała się w sytuacji podobnej

do niewolnika, ale mógł zaciągać zobowiązania

cywilnie

skuteczne

po

śmierci

ojca.

Odpowiedzialność p.f. za długi f.f. na

podstawie actiones adiecticiae qualitatis.

STATUS FAMILIAE

STATUS FAMILIAE

–

–

pozycja prawna

pozycja prawna

osoby

osoby

w

w

rodzinie

rodzinie

II.

II.



F.F. mógł posiadać własne peculium.
Peculium castrense – majątek zdobyty
przez syna na wojnie, oraz darowizny i spadki
otrzymane w czasie służby wojskowej. Tym
majątkiem f.f. mógł rozporządzać swobodnie.



Peculium quasi castrense- majątek zdobyty
przez f.f. w czasie pełnienia służby wojskowej,
był jego własnością. P.f. otrzymywał ten
majątek tylko na wypadek śmierci f.f. i braku
potomstwa.

STATUS FAMILIAE

STATUS FAMILIAE

–

–

pozycja prawna

pozycja prawna

osoby

osoby

w

w

rodzinie

rodzinie

III.

III.



Bona adventicia majątek jaki
otrzymał f.f. od swojej matki z bona
materna, albo od osób trzecich.



W czasach Justyniana wszystkie te
typy

peculium

stawały

się

własnością

f.f.

za

wyjątkiem

peculium

profeticium,

czyli

majątku otrzymanego od p.f.

STATUS FAMILIAE

STATUS FAMILIAE

–

–

pozycja prawna

pozycja prawna

osoby

osoby

w

w

rodzinie

rodzinie

IV.

IV.



Rodzina rzymska była rodziną
agnacyjną, a wiec łączyły ją więzi
prawne.

Krewnymi

były

osoby

wchodzące pod władzę p.f. Krewnym
zatem nie był np. emancypowany syn
zrodzony z legalnego małżeństwa.
Więzi agnacyjne zaczęły ustępować
miejsca więzom kognacyjnym w
okresie poklasycznym.

Pokrewieństwo

Pokrewieństwo



Pokrewieństwo

miało

znaczenie

w

przypadku dziedziczenia, i zawierania
małżeństwa,

stąd

obliczano

stopnie

pokrewieństwa według liczby urodzeń z
pominięciem urodzenia wspólnego przodka.



Pokrewieństwo liczono według linii prostej
– linea directa - i w linii bocznej + linea
obliqua. W każdej linii byli wstępni –
ascendentes i zstępni – descendentes.

Powinowactwo

Powinowactwo



Powinowactwo jest to wzajemny
stosunek

łączący

jednego

małżonka z krewnymi drugiego
małżonka. W prawie rzymskim
powinowactwo nie rodziło skutków
prawnych, tak jak w prawie
kanonicznym.

INNE OGRANICZENIA

INNE OGRANICZENIA

ZDOLNOŚCI PRAWNEJ

ZDOLNOŚCI PRAWNEJ

Infamia

Infamia



Infamia – zła sława spowodowana

prowadzeniem złego stylu życia albo

skazania na podstawie powództwa

infamującego. Infamia rodziła skutki

na polu prawa publicznego, zakazem

ubiegania się o stanowiska publiczna i

na polu prawa prywatnego, zakazem

sporządzania czynności prawnych,

przy których stawiano wymóg dobrej

wiary.

Addictus

Addictus

i

i

r

r

edempti ad

edempti ad

hostibus

hostibus



Addictus – osoby poddane egzekucji
osobistej za długi, podobnie jak nexi.



Redempti ad hostibus – osoby
wykupione z niewoli, pozostawały
wolne, jednak do czasu odpracowania
wyłożonej na nich kwoty pozostawali
w dyspozycji darczyńcy.

Koloni

Koloni



Koloni – osoby wolne związane z
ziemią. Kolonat przechodził na
dzieci. Źródłem kolonatu była
upadająca gospodarka w wyniku
wojny domowej końca republiki.

Płeć

Płeć



Płeć – kobieta prawnie znajdowała się w
gorszej sytuacji niż mężczyzna. Polegała
władzy ojcowskie lub opiekuna. Tylko ius
trium

liberorum

pozwalał

kobiecie

uzyskać statut kobiety wyzwolonej. Na
mocy lex Vaconia z 169r przed Chr.
utraciła w niektórych przypadkach prawo
do spadkobrania, a na podstawie s.c.
Valleianum z 46r. przed Chr. utraciła
prawo poręczania za cudze długi, w tym i
męża.

OSOBY PRAWNE

OSOBY PRAWNE

Pojęcie osoby prawnej

Pojęcie osoby prawnej



W

prawie

rzymskim

nie

znano

koncepcji

osoby

prawnej,

znano

natomiast i stosowano to urządzenie w

praktyce.

Przez

osobą

prawną

rozumie się zespół osób albo masę

majątkową

realizującą

wspólne

przedsięwzięcie

i

posiada

osobowość prawną. Osoba prawna

jest to zatem pewien twór fikcyjny

stworzony na wzór osoby fizycznej.

Rodzaje osób prawnych I.

Rodzaje osób prawnych I.



Korporacje – znane już były w ust. XII tab. i

były związane z prowadzeniem wspólne

przedsięwzięcia gospodarczego. Miały swój

majątek lub posługiwały się majątkiem jednego

ze wspólników.



Populus Romanus – państwo rzymskie było

traktowane tak jak osoba prawna. Miało

podmiotowość tak międzynarodową, zwierając

z

innymi

państwami

umowy,

jak

i

podmiotowość wobec swoich obywateli. P.R.Q.

mogło być stroną w czynnościach prawnych.

Państwo miało swój majątek i kasę – fiscus.

Rodzaje osób prawnych II.

Rodzaje osób prawnych II.



Municipia i colonie – również miasta,

podobnie jak P.R.Q. posiadały podmiotowość

w prawie publicznym i w obrocie prywatnym.



Stowarzyszenia

–

były

collegia,

sodalitates, corpora. Na podstawie lex

Julia de collegiis stowarzyszenia musiały

uzyskać zgodę na działanie. Stowarzyszenie

mogły założyć minimum trzy osoby – tres

faciunt collegium. Stowarzyszenia miały

swój majątek, pieniądze oraz przedstawiciela

zwanego actor lub sindicus.

Rodzaje osób prawnych III.

Rodzaje osób prawnych III.



Piae causae – fundacje. Rozwinęły
się one w sposób szczególny w
działaniach chrześcijan, realizujących
dzięki nim różne dzieła miłosierdzia.
Kościół

prowadził

przytułki,

sierocińce,

szpitale.

Majątkiem

fundacji zarządzał oeconomicus pod
nadzorem władz biskupa.

CZYNNOŚCI PRAWNE

CZYNNOŚCI PRAWNE

STOSUNEK

STOSUNEK

CYWILNOPRAWNY

CYWILNOPRAWNY



Niektóre ze stosunków społecznych,
zachodzących między osobami mają
znacznie prawne, te zwie się
stosunkami prawnymi. Mogą one być
regulowane przez różne przepisy
prawa. W przypadku, gdy są to
przepisy prawa cywilnego, mówimy
o stosunku cywilnoprawnym.

Elementy składowe

Elementy składowe

stosunku

stosunku

cywilnoprawnego

cywilnoprawnego



:



Norma prawna określająca rodzaj stosunku,



Treść

stosunku

cywilno

prawnego

zawierająca prawa i obowiązki,



Podmioty stosunku – osoby fizyczne lub
prawne



Zdarzenie cywilnoprawne – zdarzenie
powodujące powstanie zgaśnięcie lub zmianę
treści stosunku cywilnoprawnego.

Zdarzenia prawne

Zdarzenia prawne

I.

I.



Niezależne

od

woli

człowiek,

np.

gradobicie, śmierć czy narodziny, zdarzeniom

tym jednak norma prawna lub czynność

prawna musi przypisać znaczenie prawne.



Zależne od woli człowieka, inaczej

działania. Mogą one być zgodne z prawem

lub przeciwne prawu.



Źródłem działań zgodnych z prawem są

głównie:

czynności

prawne,

postanowienia

sądu

lub

decyzje

administracyjne.

Zdarzenia prawne

Zdarzenia prawne

II.

II.



Działania bezprawne są wówczas, gdy:



Została naruszona norma prawna –
naruszenie normy prawnej może dokonać się
poprzez działanie lub zaniechanie działania.



Naruszenie jest zawinione – sprawcy
można przypisać winę. Wina jest to
psychiczny

stosunek

sprawcy

do

podejmowanego działania. Wina z działania
culpa in faciendo, wina z zaniechania
działania – culpa in non faciendo.

Stopnie winy

Stopnie winy

I.

I.



Dolus – najwyższy stopień winy, jest to wina
umyślna, sprawca świadomie podejmuje
działanie i przewiduje skutki tego działania.



Culpa - jest to nie zachowanie reguł
staranności

–

diligentia.

Z

czasem

wypracowano różnego rodzaju kryteria
odróżniające różne postacie niestaranności.



Culpa lata – grube niedbalstwo, brak
staranności jaką wykazuje każdy przeciętny
człowiek.

Stopnie winy II.

Stopnie winy II.



Culpa levis – niższy stopień zaniedbania,
polegający

na

nierespektowaniu

abstrakcyjnego

wzorca

dobrego

gospodarza i culpa in abstracto.



Culpa in concreto – zachowanie
staranności takiej jaką zwykle zachowuje
się przy wypełnianiu swoich spraw –
diligentia

quam

in

suis

rebus

adhibere solet.

Powstała szkoda na

Powstała szkoda na

cudzym majątku

cudzym majątku

–

–

damnum

damnum



szkoda jest to uszczerbek na cudzym majątku

lub osobie. W prawie cywilny znacznie

posiada uszczerbek na majątku. Szkoda

mogła mieć dwie postacie – damnum

emergens

–

rzeczywiste

umniejszenie

wartości rzeczy i lucrum cesans – utrata

przyszłych korzyści.



Istnieje związek przyczynowy – dłużnik

ponosi odpowiedzialność tylko za skutki

powstałe na skutek jego działania, wyjątkowo

może ponosić odpowiedzialność za przypadek

zwykły – casus fortuitus, jeżeli był

zobowiązany do strzeżenia – custodia.

SKUTKI ZDARZEŃ

SKUTKI ZDARZEŃ

PRAWNYCH

PRAWNYCH

Skutki zdarzeń prawnych I.

Skutki zdarzeń prawnych I.



Skutkami

zdarzeń

prawnych

mogą być: nabycie, zmiana lub
utrata prawa podmiotowego.



Nabycie może być pierwotne jeżeli
nabywający prawo podmiotowe jest
pierwszym jego posiadaczem lub też
nabycie nie ma związku z jego utratą
przez poprzedniego posiadacz.

Skutki zdarzeń prawnych

Skutki zdarzeń prawnych

II.

II.



Nabycie pochodne polega na nabyciu

prawa

podmiotowego

od

innego

podmiotu. Nabycie pochodne może być

translatywne,

tzn.

nie

ulega

przekształceniu

w

wyniku

przeniesienia, i konstytutywne gdy

ulega przekształceniu. Podstawowa

zasada nabycia pochodnego to – nemo

plus iuris ad alium transferre

potest, quam ipse habet.

Sukcesja

Sukcesja



Sukcesja – jest to wstąpienie jednego

podmiotu

w

miejcie

poprzedniego

z

przejęciem praw i obowiązków.



Sukcesja

syngularna

–

przeniesienie

własności pojedynczej rzeczy w drodze

testamentu lub cesji.



Sukcesja uniwersalna – występuje przy

dziedziczeniu gdzie spadkobierca wstępuje w

ogół praw i obowiązków spadkodawcy. S.U.

miała zastosowanie również w przypadku

adrogatio, conventio in manu mariti,

venditio bonorum i utrata wolnosci.

Zmiana i wygaśnięcie

Zmiana i wygaśnięcie

prawa

prawa



Zmiana i wygaśnięcie prawa
dokonywała

się

w

obrębie

istniejącego stosunku prawnego.

POJĘCIE I RODZAJE

POJĘCIE I RODZAJE

CZYNNOŚCI PRAWNYCH

CZYNNOŚCI PRAWNYCH

Pojęcie czynności

Pojęcie czynności

prawnej

prawnej



Pojęcie czynności prawnej -
Czynność prawna to oświadczenie
woli zmierzające do powstania,
zmiany lub wygaśnięcia stosunku
prawnego.



Jest to współczesna koncepcja, w
prawie rzymskim była wyłącznie
kazuistyka.

Rodzaje czynności

Rodzaje czynności

prawnych

prawnych

I.

I.



- jednostronne (testament) i dwustronne
(umowa kupna sprzedaży)



- formalne (mancipatio) i nieformalne
(pacta),



- między żyjącymi – inter vivos (umowy) i na
wypadek

śmierci

–

mortis

causa

(testament)



-

zobowiązujące

(kupno

sprzedaż)

i

rozporządzające (przeniesienie własności),



- obciążające i pod tytułem darmowym,

Rodzaje czynności

Rodzaje czynności

prawnych

prawnych

II.

II.



- kausalne i abstrakcyjne



Czynności kauzalne dokonuje się
poprzez causa obligandi, causa
solvendi, causa donandi. W
prawie rzymskim przyjmowano
ogólnie, że musi istnieć przyczyna
o charakterze gospodarczym.

WADY OŚWIADCZENIA

WADY OŚWIADCZENIA

WOLI

WOLI

Pojęcie woli

Pojęcie woli



Wola staje się elementem składowym
czynności prawnej jeżeli zostanie
wyjawiona na zewnątrz w sposób
wyraźny lub dorozumiany – per facta
concludentia. Oświadczenie woli łączy
stan

świadomości

ze

stanem

faktycznym, stąd rozbieżność pomiędzy
świadomością a rzeczywistością określa
się jako wady oświadczenia woli.

Wady oświadczenia woli I.

Wady oświadczenia woli I.



Oświadczenie nie na serio – z okoliczności

wynika, że nie rodzi ono skutków prawnych.



Oświadczenie dla pozoru, pozorność –

simulatio. Strony umawiają się, że ich

oświadczenie nie rodzi skutków, lub też składają

je, aby wywołać inne skutki prawne. Dokonują

umowy użyczenia aby ukryć umowę darowizny.



Błąd – error. Błędne wyobrażenie co do treści

oświadczenia (jest to pomyłka i nie rodzi

skutków prawnych) lub co do istniejącej

rzeczywistości.

Wady oświadczenia woli II.

Wady oświadczenia woli II.



Błąd co do prawa – ignorantia iuris

nocet.



Error in negotio – każda ze stron pragnie

osiągnąć inne skutki prawne, brak zgodności

powoduje brak skutków prawnych.



Error in personam – błąd co do osoby

Rzymianie oceniali kazuistycznie.



Error in corpore – błędne wyobrażenie o

przedmiocie, ale nie o jego właściwościach

fizycznych.

Wady oświadczenia woli

Wady oświadczenia woli

III.

III.



Error

in

qualitate

–

błędne

wyobrażenie o jakości przedmiotu,

inaczej wady fizyczne.



W ocenie woli Rzymianie brali pod

uwagę to co osoba pragnęła osiągnąć

przez złożone oświadczenie woli.



Motyw działającego nie odgrywał

większego znaczenia, za wyjątkiem

dolus i metus.

Dolus

Dolus

– podstęp I.

– podstęp I.



Dolus – podstęp polegający na świadomym

wprowadzeniu strony przeciwnej w błąd. Jest

to kwalifikowana postać błędu. Błąd istotny

pociągał za sobą nieważność czynności

prawnej.

Błąd

nieistotny

nie

rodził

nieważności w świetle ius civile, ale pretor

dawał możliwość uchylenia się od skutków

takiej czynności prawnej. Dłużnik podstępnie

zobowiązany mógł paraliżować roszczenie

wierzyciela poprzez exceptio doli specialis.

Podstęp musiał być jednak dokonany w

trakcie zawierania czynności prawnej.

Dolus

Dolus

– podstęp II.

– podstęp II.



Pojęcie dolus doznało rozszerzenia i

za

podstęp

traktowano

również

łamanie zasad dobrej wiary czy też

słuszności. Za taki akt odczytywano

robienie

użytku

z

prawa

podmiotowego przeciwko zasadom

słuszności. W tym przypadku można

było wnieść exceptio doli generalis.

Zarzut ten można było wnosić również

w postępowaniu apelacyjnym.

Dolus

Dolus

– podstęp III.

– podstęp III.



Actio

doli

–

osoba

poszkodowana

podstępnym działaniem mogła od czasów
Aquiliusa

Gallusa

uprzedzić

działanie

wierzyciela i żądać naprawy szkody
wynikającej z użycia podstępu. Była to
skarga penalna, roczna i infamująca.



W przypadku podstępu i dokonania już
czynności podstępnie zawartej, pretor mógł
zastosować

restitutio

in

integrum

propter dolum.

Metus

Metus

– groźba

– groźba

I.

I.



Metus – groźba – jest to przymus
psychiczny, obawa wywołana groźbą, a
mająca wpływ na złożenie oświadczenia
woli powodującej powstanie szkody
majątkowej.

Groźba

musi

być

obiektywnie

wielka,

bezprawna

i

poważna, tj. rodząca poważną szkodę
majątkową. Taka groźba określana była
jako vis compulsiva.

Metus

Metus

– groźba

– groźba

II.

II.



Oświadczenie woli złożone pod wypływem

groźby było prawnie skuteczne, jednak

pretor osobie poszkodowanej dawał środki

ochrony

prawnej

procesowe

i

pozaprocesowe. Jeżeli sprawca metus

żądał spełnienia umowy poszkodowany

mógł przeciwstawić mu exceptio quod

metus causa. Jeżeli osoba ta już spełniła

swoje świadczenie, to mogła wytoczyć

actio quod metus causa. Była to skarga

karna – in quadruplum.

Metus

Metus

– groźba

– groźba

III.

III.



Skarga ta mogła być wniesiona przeciwko
sprawcy metus jak i osoby trzeciej, która z
czynności prawnej wyniosła jakąś korzyść –
actio in rem scripta. Była to skarga roczna,
po tym okresie pretor mógł udzielić actio
in factum.



W przypadku metus pretor mógł również
zastosować

restitutio

in

integrum

propter

metum,

albo

denegatio

actionis.

Elementy składowe

Elementy składowe

czynności prawnej

czynności prawnej



Essentialia negotii – są to elementy składowe

czynności prawnej bez których czynność ta by

nie istniała, np. emptio venditio ma trzy takie

elementy: porozumienie, cenę i przedmiot.



Naturalia negotii – są one w sposób

naturalny powiązane z czynnością prawną i nie

muszą być wprost przez strony wymieniana,

np. odpowiedzialność sprzedawcy za wady

towaru.



Accidentalia negotii – są to warunki dodane

do czynności prawnej przez strony. Najczęściej

tymi elementami są warunek i termin.

Warunek –

Warunek –

condicio

condicio



Warunek – condicio – jest to
zdarzenie przyszłe niepewne od
strony

uzależniają

skutki

czynności prawnej. Warunek jest
zasadniczo niezależny od woli
stron i one same nie powinny
ingerować w jego ziszczenie lub
nieziszczenie.

Rodzaje warunków I.

Rodzaje warunków I.



Warunek zawieszający powoduje to, że
czynność prawna jest ważna, ale jej skutki
pojawią się dopiero wówczas, gdy spełni się
owo zdarzenie.



Warunek rozwiązujący powoduje ustanie
skutków czynności prawnej wraz z spełnieniem
się owego zdarzenia przyszłego niepewnego.



Warunek dodatni – polega na zmianie
uprzednio istniejącej rzeczywistości – jeśli
przyjmiesz spadek.

Rodzaje warunków II.

Rodzaje warunków II.



Warunek

ujemny

–

warunek

utrzymuje istniejący poprzednio stan

rzeczy – jeśli odrzucisz spadek.



Warunek potestatywny – gdy

następstwo zdarzenia zależy od woli

kontrahenta

–

j.

zawrzesz

małżeństwo.



Warunek kazualny – zależy

wyłącznie od przypadku.

Termin

Termin

– dies

– dies

I.

I.



Termin – dies – jest to zdarzenie przyszłe
pewne z którym strony wiążą skutki
czynności prawnej.



Termin zawieszający – dies a quo – termin
początkowy z którym mają zaistnieć skutki
czynności prawnej – poręczyciel płaci dług po
śmierci dłużnika.



Termin rozwiązujący – dies ad quem –
termin końcowy z którym gasną skutki
czynności prawnej – dzierżawa na okres 3 lat.

Termin

Termin

– dies

– dies

II.

II.



Nie wszystkie czynność prawne można

było zawierać pod warunkiem lub z

terminem. Były to tzw. actus legitimi

do których zaliczano – acceptilatio,

ustanowienie kognitora, in iure

cessio, mancipatio, optio legata,

nabycie spadku i ustanowienie opieki.

Ponadto nie można było zawierać w

taki sposób małżeństwa czy przenosić

prawa własności.

Polecenie

Polecenie

– modus

– modus



Polecenie – modus – jest to
klauzula

dodatkowa

dotycząca

czynności o charakterze darmowym
– darowizna, testament, wyzwolenie.
Początkowo było niezaskarżalne, w
późnym cesarstwie istniała skarga o
zwrot

przysporzenia

lub

o

zrealizowanie polecenia.

ZASTĘPSTWO

ZASTĘPSTWO

I.

I.



Oświadczenie woli może być składne

osobiście lub przez zastępcę. Zastępstwo

bezpośrednie – rodzi skutki bezpośrednio na

osobę zastępowaną, zastępstwo pośrednie

– rodzi skutki najpierw na osobę zastępcy, a

w drodze odrębnej czynności przenosi się te

skutki na osobą zastępowaną. W prawie

rzymskim występowała ta druga postać

zastępstwa.

Zastępstwo

bezpośrednie

przejawiało się głównie w tym, że p.f. w

dokonywaniu czynności prawnych posługiwał

się często niewolnikiem lub f.f. i skutki ich

działania przenosił bezpośrednio na siebie.

ZASTĘPSTWO

ZASTĘPSTWO

II.

II.



W procesie zastępcą był kognitor i

prokurator. Było to zastępstwo dobrowolne.

Prokurator mógł występować również poza

procesem. Prokurator mógł być powołany do

dokonania

tylko

jednej

czynności

–

procurator unius rei lub do podejmowania

całokształtu

spraw

majątkowych

–

procurator omnium rerum.



Prokurator mógł dokonywać niektórych

czynności ze skutkiem bezpośrednim dla

mocodawcy np. przenieść posiadanie, albo

przyjąć świadczenie od dłużnika ze skutkiem

uwalniającym wobec mocodawcy.

ZASTĘPSTWO

ZASTĘPSTWO

III.

III.



Relacje między mocodawcą a dłużnikiem
regulowano na podstawie zlecenia, a
jeżeli działał bez zlecenia to na
podstawie skargi negotiorum gestio.



Zastępstwo obligatoryjne to – opiekun
i kurator.



Od zastępcy należy odróżnić posłańca -
nuntius,

który

tylko

przekazywał

oświadczenie woli.

ZDOLNOŚĆ DO

ZDOLNOŚĆ DO

CZYNNOŚCI PRAWNYCH

CZYNNOŚCI PRAWNYCH

Definicja

Definicja



Jest to zdolność do samodzielnego
składania

i

przyjmowania

oświadczenia woli, mającej wpływ na
kształtowanie się sytuacji prawnej. W
prawie rzymskim na kształt zdolności
do czynności prawnych wywierały
cztery czynniki: wiek, płeć, choroba
umysłowa i marnotrawstwo.

Wiek I.

Wiek I.



Rzymianie dzielili okres życia człowieka na

cztery etapy:



Dzieci – infans, do siódmego roku życia

człowiek nie posiadał żadnej zdolności do

czynności prawnych.



Niedojrzali – impuberes, dziewczęta od 7 do

12 lat, chłopcy od 7 do 14 lat mieli

ograniczona zdolność do czynności prawnych.

Osoby takie mogły podejmować tylko

czynności przysparzające. Były to czynności

określane mianem negotium claudicans –

czynności kulejące. Czynności w pełni

skuteczne strony mogły zawierać tylko za

zgodą opiekuna – consensus curatoris.

Wiek II.

Wiek II.



Dojrzali - puberes minores XXV – posiadali
pełną zdolność do czynności prawnych, ale
jednak ze względu na brak doświadczenia
życiowego, od lex Laetoria z 191r. przed Chr.
osoby takie były w sposób szczególny chronione
poprzez exceptio lub restitutio in integrum
Mogli posiadać również kuratora – curator
minoris.



Dojrzali powyżej 25 lat – puberes maiores XXV
– posiadali pełną zdolność do czynności
prawnych.

Płeć

Płeć



Kobiety – kobiet pełnoletnie
również

po

dojściu

do

pełnoletniości znajdowały się pod
opieką – tutela mulieris, ze
względu na infirmitas sexus, i na
dokonanie

czynności

prawnej

musiały mieć zgodę opiekuna –
interpositio auctoritatis.

Furiosus

Furiosus

i

i

prodigus

prodigus



Chory umysłowo – furiosus – nie posiadał
zdolności do czynności prawnych za
wyjątkiem przerw w chorobie – lucidum
intervallum.



 Marnotrawca – prodigus – osoba
lekkomyślnie trwoniąca majątek, np. na
grach hazardowych, miała ograniczoną
zdolność do czynności prawnych, do
dokonywania czynności prawnych przez tę
osobę należało uzyskać zgodę jej kuratora.

PRAWO RZECZOWE

PRAWO RZECZOWE

POJĘCIE I PODZIAŁ

POJĘCIE I PODZIAŁ

PRAW RZECZOWYCH

PRAW RZECZOWYCH

Pojęcie rzeczy

Pojęcie rzeczy



Współczesne

pojęcie

rzeczy

ogranicza

się

wyłącznie

do

przedmiotów

materialnych

wyodrębnionych z przyrody i
posiadających byt samoistny. W
prawie rzymskim przez rzecz
rozumiano jakiekolwiek dobro,
nawet niedostępne dla zmysłów.

Podział rzeczy

Podział rzeczy

I.

I.



- res corporales – quae tangi possunt, rzeczy

materialne, res incorporales – ea quae in iura

consistunt, rzeczy niematerialne, np., prawa,



- res in commercio – rzeczy dopuszczone do

obrotu gospodarczego, res extra commercio –

rzeczy wyłączone z obrotu na podstawie prawa

ludzkiego albo boskiego. Na podstawie prawa

ludzkiego wyłączone z obrotu były res publicae

i res omnium communes. Na podstawie

prawa biskiego wyłączne z obrotu były: res

sacrae, res sanctae i res religiosae.

Podział rzeczy

Podział rzeczy

II.

II.



res mancipi były to rzeczy, do
przeniesienia

własności

których

wymagana była mancipatio, np. grunty
italskie,

niewolnicy,

czworonożne

zwierzęta, służebności gruntowe, res
nec mancipi – inne rzeczy.



rzeczy ruchome – są to rzeczy inne niż
grunty, nieruchomości są to grunty i
to co z nimi jest na stałe złączone

Podział rzeczy III.

Podział rzeczy III.



rzeczy zamienne określone co do gatunku –

genus, można je zmierzyć, zważyć i policzyć.

Rzeczy niezamienne określone do rodzaju

species.



rzeczy zużywalne i rzeczy niezużywalne,



rzeczy podzielne i niepodzielne,



universitas rerum distantium – rzecz

zbiorowa składająca się z wielu pojedynczych

rzeczy, np. stado owiec. Universitas rerum

coherentium – rzecz składająca się z

elementów składowych, np. dom czy wóz.

Pożytki

Pożytki

– fructus

– fructus

I.

I.



Pożytki to przychód uzyskiwany
okresowo z rzeczy w wyniku
prowadzenia

prawidłowej

gospodarki daną rzeczą - pożytki
naturalne – fructus naturales.
Pożytki można było uzyskiwać
również ze stosunku prawnego, były
to pożytki cywilne – fructus civiles.

POJĘCIE I PODZIAŁ

POJĘCIE I PODZIAŁ

PRAW RZECZOWYCH

PRAW RZECZOWYCH

Pojęcie praw rzeczowych

Pojęcie praw rzeczowych



Prawa rzeczowe są to prawa istniejące
na rzeczy i regulują stosunki między
osobą a rzeczą. Są to prawa
podmiotowe bezwzględne, skuteczne
wobec każdego – erga omnes. W
prawie rzymskim prawa te określano
jako ius in re. Do dochodzenia tych
praw służyły skargi rzeczowe – actio in
rem.

Pożytki

Pożytki

– fructus

– fructus

II.

II.



Pożytki naturalne tak długo jak są na

złączne z rzeczą główną nie stanowią

odrębnej rzeczy. Dopiero po ich

odłączeniu

są

samodzielnym

przedmiotem – fructus separati.

Pożytki mogą się dzielić na te które są

w posiadaniu osoby je zbierającej –

fructus extantes oraz na te, które nie

zebrano na skutek nieprawidłowej

gospodarki – fructus neglecti.

Rodzaje praw rzeczowych

Rodzaje praw rzeczowych



Najpełniejszym

prawem

rzeczowym jest własność. Ponadto
do praw rzeczowych zaliczano:
służebności – servitutes, zastaw
– pignus, hypotheca, dzierżawa
wieczysta – emphityeusis, prawo
powierzchni – superficies.

POSIADANIE I

POSIADANIE I

DZIERŻENIE

DZIERŻENIE

Posiadanie

Posiadanie



Posiadanie jest to włactwo faktyczne nad

rzeczą z zamiarem zachowania dla siebie.

Posiadanie nie było prawem.



Na posiadanie składa się corpus – faktyczne

władztwo rzeczą, i animus – wola

zachowania rzeczy dla siebie. Wola mogła

mieć dwie postacie, pierwsza animus rem

sibi habendi, wola zachowania rzeczy dla

siebie, druga to animus rem alteri

habendi – wola zachowania rzeczy dla

kogoś innego. W tym przypadku mamy do

czynienia z dzierżeniem – detentio.

Geneza rzymskiej

Geneza rzymskiej

posses

posses

s

s

io

io



W

literaturze

prawniczej

nie

ma

jednoznacznego poglądu na jej genezę.
Prawnik Nerwa stwierdził, że posiadanie
było stanem wyprzedzającym własność.
Istniała

ona

już

w

okresie

przedpaństwowym.

Wówczas

ludzie

posiadali przedmioty użytku osobistego, w
tym także żywność. Pierwotna społeczność
musiała akceptować, że każdy posiada coś
własnego, czym dysponuje.

Ochrona posiadania I.

Ochrona posiadania I.



Dla ochrony posiadania ludzie stosowali

obronę konieczną i samopomoc.



Własność zrodziła się wraz z powstaniem

państwa, ono to zaczęło chronić posiadanie.

Zaczęto przyjmować, że właściciel jest

jednocześnie

posiadaczem.

Rzymianie

odróżniali posiadanie od własności – separta

esse debet possesio a proprietate.



Najstarszą formą ochrony prawa własności

była legis actio sacramento in rem.

Posiadaniem prawo się interesowało jedynie

z

powodu

możliwości

zasiedzenia

–

usucapio.

Ochrona posiadania II.

Ochrona posiadania II.



Ochronę

prawną

possessio

otrzymała w edykcie pretorskim w

związku z użytkowaniem przez osoby

fizyczne gruntów publicznych – ager

publicus. Grunty te chociaż nie mogły

być zasiedziane – usucapio, to jednak

pretor ich użytkownikom udzielił

ochrony

interdyktalnej.

Termin

possessio

pochodzi

właśnie

z

władanie nieruchomością.

Ochrona posiadania III.

Ochrona posiadania III.



W dalszej kolejności pretor wziął w
ochronę prawną innych posiadaczy:
wierzycieli

zastawniczych,

prekarzystów

i

depozytariuszy

sekwestrowych.

Byli

chronienie,

mimo, że byli tylko dzierżycielami. W
ten sposób chroniony tych, którzy nie
mieli ochrony petytoryjnej. Określano
ich possessores.

Rodzaje posiadania

Rodzaje posiadania

I.

I.



Possessio iusta - stan idealny – właściciel
jest posiadaczem. Nie zawsze tak jednak
była w praktyce.



Possessio iniusta – posiadanie nabyte
bezprawnie.

Nie

było

chronione

interdyktalnie. Źródłem takie posiadania
było wadliwe nabycie posiadania – vitiosa
possessio, do którego zaliczano nabycie
uzyskane siłą – vis, podstępem – clam i
posiadanie prekaryjne – precario.

Rodzaje posiadania

Rodzaje posiadania

II.

II.



Possessor bonae fidei – posiadacz jest

przekonany, że jego posiadanie jest właściwe

i possessor malae fidei – złodziej czy paser.



Possessio ad interdicta – posiadanie

chronione za pomocą interdyktów. Takiej

ochronie podlegało również posiadanie przez

złodzieja, a także zastawnika, prekarzysty,

sekwestr,

dzierżawca

wieczysty

i

superficjariusz.



Possessio ad usucapionem – posiadanie

prowadzące do zasiedzenia.

Skutki prawne

Skutki prawne

posiadania

posiadania



Posiadanie rodzi domniemanie własności.

Posiadacz ma więc pozycję uprzywilejowaną w

stosunku

do

tego,

kto

twierdzi

coś

przeciwnego. Nie ma obowiązku dowodzenia

zasadności posiadania.



Posiadacz w dobrej wierze nabywa na własność

pobrane z posiadanej rzeczy owoce i zużyte

przed procesem o rzecz. Z tą bowiem chwilą

stawał się posiadaczem w złej wierze.



Posiadacz dla ochrony posiadania mógł

stosować obronę konieczną w celu utrzymania

posiadania i pomoc własną w celu jej

odzyskania.

Interdyktalna ochrona

Interdyktalna ochrona

posiadania

posiadania

Interdykty

Interdykty

retinendae

retinendae

possessionis

possessionis

I.

I.



Interdykty

retinendae

possessionis

służyły do utrzymania posiadania.



1. Interdictum uti possidetis – służył do

powstrzymania osób trzecich w posiadaniu

nieruchomości. Wnosił o niego posiadacz

rzeczy, któremu nie można było postawić

zarzutu wadliwego posiadania – exceptio

vitiosae possessionia. Przez ten interdykt

posiadacz mógł domagać się zaniechania

jakiegokolwiek

naruszenia

posiadania,

uznania posiadania, zaniechania naruszeń,

a nawet przywrócenia stanu poprzedniego.

Interdykty

Interdykty

retinendae

retinendae

possessionis

possessionis

II.

II.



2. Interdictum utrubi – służył do ochrony

posiadania rzeczy ruchomych. Uprawnionym

do wniesienia tego interdyktu był ten, kto

był niepokojony w posiadaniu, a nawet

został go pozbawiony, nie mógł to być

posiadać, któremu można było postawić

zarzut exceptio vitiosae possessionis.

Posiadanie rzeczy spornej zachowywał ten,

kto w ciągu roku przed wydaniem

interdyktu był posiadaczem przez dłuższy

okres czasu. Mógł zostać zasądzony ten, kto

go wnosił, jak i ten przeciwko komu został

on wniesiony – interdictum duplicium.

Interdykty

Interdykty

recuperandae

recuperandae

possessionis

possessionis



Interdykty recuperandae possessionis –
służyły do odzyskania utraconego posiadania.



1. interdictum unde vi – przywrócenie
posiadania pozbawionego siłą – vis. Był to
interdykt roczny. Mógł się nim posłużyć
również złodziej. Złodzieja nie można okraść,
dlatego że jest złodziejem.



2.

interdictum

de

vi

armata

–

przywrócenie posiadania pozbawionego przy
pomocy i siły i broni. Było on również roczny.

Interdykty

Interdykty

adipiscendae

adipiscendae

possessionis

possessionis



Interdykty adipiscendae possessionis –
służyły do nabycia posiadania.



1. Interdictum Salvianum – służył do
nabycia posiadania rzeczy należących do
dłużnika, a znajdujących się w ręku osoby
trzeciej.



2. Interdictum quorum bonorum – służył
do nabycia posiadania rzeczy należących do
masy spadkowej a znajdującej się w ręku
osoby trzeciej.

Utrata i nabycie

Utrata i nabycie

posiadania

posiadania



Na posiadanie składają się dwa elementy

corpus i animus. Utrata jednego z nich

powodowała utratę posiadania i nabycia go

przez inną osobę.



Traditio brevi manu – dzierżyciel nabywa

rzecz

na

własność.

Zmienia

zamiar

zachowania rzeczy dla kogoś innego na

zamiar zachowania rzeczy dla siebie.



Constitutum possessorium – jest to

posiadanie solo animo. Właściciel wyzbywa

się rzeczy, sprzedaje ją lub daruje, a sobie

zachowuje detencję, czyli dzierżenie.

WIADOMOŚCI WSTĘPNE

WIADOMOŚCI WSTĘPNE

O WŁASNOŚCI

O WŁASNOŚCI

O Własności w ogólności I.

O Własności w ogólności I.



Własność

–

dominium,

proprietas,

ogrywa bardzo ważną rolę ekonomiczną,
polityczną i historyczną. Własność prowadzi
do podziałów w społeczeństwie i tworzenia
struktur państwowych dla jej ochrony.



Własność jest też podstawową formą
dystrybucji dóbr materialnych, stąd mamy
własność

prywatną

dostępną

danej

jednostce i własność społeczną, dostępną
dla każdego.

O Własności w ogólności II.

O Własności w ogólności II.



Powstanie własności prywatnej jest
następstwem rozwoju sił wytwórczych.
Ich własność spowodowała szybszy
rozwój społeczeństwa i państwa. To z
kolei zrodziło i rodzi pytanie o
sprawiedliwy podział tych dóbr. To
prowadzi

do

konfliktu

pomiędzy

zwolennikami własności prywatnej i
społecznej.

WŁASNOŚĆ RZYMSKA

WŁASNOŚĆ RZYMSKA



Początki

kształtowania

się

własności

rzymskie

sięgają

okresu

przedpaństwowego. Brak jest na ten temat

wiarygodnych źródeł. Można przypuszcza,

że na początku była własność kolektywna a

dopiero później prywatna.



W źródłach spotykamy się z własnością

prywatną należącą do p.f. Była to własność

ukształtowana na nieruchomościach, a

później, wraz z powolny rozpadem rodziny

patryjarchalnej, własność na rzeczach

ruchomych. Oba typy własności były znane

już w okresie ustawy XII tab.

Własność kwirytalna I.

Własność kwirytalna I.



Pierwsze terminy określające własność to:

familia, pecunia, lub meum esse ex iure

Quiritium.

Najstarsze

określenie

właściciela to erus, a później dominus.



Własność od samego początku była przez

Rzymian

spotrzegana

jako

prawo

niepodzielne, co wyraził Gajus – Quod iure

etiam populus Romanus olim utebatur,

aut

enim

ex

iure

Quiritium

unusquisque dominus erat, aut non

intellegebatur dominus.

Własność kwirytalna II.

Własność kwirytalna II.



Pierwotnie własność przysługiwała
się

jedynie

pełnoprawnym

obywatelom,

stąd

ten

typ

własności

określano

mianem

dominium ex iure Quiritium.

Własność bonitarna

Własność bonitarna

–

–

in

in

bonis esse

bonis esse

I.

I.



Sformalizowane akty prawne mancipatio i in
iure cessio służące do przeniesienia prawa
własności,

zaczęły

opóźniać

szybkość

dokonywania transakcji, dlatego też zaczęto
stosować w przypadku res mancipi zwykłą
traditio. W wyniku takiego działania
rozchodziła się własność kwirytalna z
posiadaniem. Właściciel według ius civile
mógł windykować od nabywcy rzecz, za
którą już wziął pieniądze.

Własność bonitarna

Własność bonitarna

–

–

in

in

bonis esse

bonis esse

II.

II.



Takie jednak posiadanie z czasem

zaczął

brać

w

obronę

pretor.

Posiadanie

to

było

nazywane

własnością bonitarną, prowadziło do

zasiedzenia prawa własności, zaś przy

obronie pretor przyjmował fikcję,

przyjmując założenie, że wymagany

czas do zasiedzenia już upłynął. Pretor

bronił

takie

posiadanie

poprzez

exceptio rei venditae ac traditae.

Duplex dominium

Duplex dominium



Duplex dominium – to dwa
rodzaje

własności,

własność

kwirytalna i własność bonitarna.
Podwójna

własność

została

ostatecznie

zniesiona

przez

Justyniana,

który

wprowadził

jednolitą koncepcje własności.

Ager publicus

Ager publicus



Ager publicus – były to ziemie
zdobyte i stanowiły własność
Narodu Rzymskiego. Użytkownicy
tych gruntów mogli je uprawiać i
pobierać

z

nich

pożytki

–

possessio et ususfructus.

Grunty Italskie

Grunty Italskie



Pełną własność gruntów Italskich mogli mieć

tylko obywatele rzymscy – fundus italicus.

Grunty pozaitalskie, jako własność narodu

lub cesarza mogły być tylko użytkowane,

chociaż treść użytkowania była taka sama jak

przy własności – było to prawo dziedziczne,

zbywalne i bezwzględne. Taka konstrukcja

gruntów italskich pozwoliła na wprowadzenie

podatku gruntowego – stipendium w

prowincjach senackich i tributum w

prowincjach cesarskich. W 292r. Dioklecjan

opodatkował również grunty italskie i

podatek ten pozostał do dzisiaj.

Własność pelegrynów

Własność pelegrynów



Własność

pelegrynów.

Chroniona

była

przez

prawo

własne każdego pelegryna. Pretor
mógł

w

formule

procesowej

zastosować fikcję, zakładając, ze
pelegryn

jest

obywatelem

rzymskim. Ta kategoria własności
przestała istnieć po 212r.

DEFINICJA WŁASNOŚCI

DEFINICJA WŁASNOŚCI

RZYMSKIEJ

RZYMSKIEJ

I.

I.



W źródłach prawa rzymskiego nie istniej

żadna pełna definicja prawa. Rzymianie

raczej

pojmowali

prawo

własności

intuicyjnie. W Instytucjach Jutyniana jest

definicja plena in ius re potestas.

Definicja ta nie podaje czym jest własność

obciążona służebnością. Konstantyn Wielki

mówi: suae quisque rei moderator

atque arbiter, ale ta definicja dotyczy

mandanta, który mógł prowadzić własne

sprawy z pominięciem prokuratora.

DEFINICJA WŁASNOŚCI

DEFINICJA WŁASNOŚCI

RZYMSKIEJ

RZYMSKIEJ

II.

II.



Najpełniejsza definicja własności pochodzi

od Bartolusa – dominium est ius de re

corporali perfecte disponendi, nisi lege

prohibeatur. Prawnik ten oparł się na

definicji wolności podanej przez Florentyna:

wolność jest to naturalis facultas eius

quod quique facere libet nisi si quid vi

aut iure prohibetur.



Nieograniczoność

prawa

własności

w

definicji

Bartolusa

zakłada

istnienie

również praw rzeczowych ograniczonych.

DEFINICJA WŁASNOŚCI

DEFINICJA WŁASNOŚCI

RZYMSKIEJ

RZYMSKIEJ

III.

III.



Definicja własność według prof. W.
Rozwadowskiego

–

własność

prywatna jest to rzeczowe i
autonomiczne prawo jednostki
do władania rzeczą materialną,
w treści swej nieograniczone, o
ile

nie

narusza

to

obowiązującego porządku.

TREŚĆ PRAWA

TREŚĆ PRAWA

WŁASNOŚC

WŁASNOŚC

I

I



Treść prawa własności jest tradycyjnie
wyrażana triadą uprawnień właściciela:



1. ius utendi et fruendi – właściciel
może z rzeczy korzystać i pobierać z
niej pożytki. Korzystanie z rzeczy może
być aż do całkowitego jej zużycia ius
abutendi. Prawo do zużycia zakłada
również prawo do zniszczenia tej
rzeczy, jeżeli nie jest to zakazane.

Treść prawa własności II.

Treść prawa własności II.



2. ius possidendi – właściciel jest uprawniony
do posiadani rzeczy i jest to stan idealny.
Właścicielem pozostaje się nadal mimo, że
został on pozbawiony posiadania, np. przez
złodzieja. Ma prawo żądać przywrócenia
posiadania przy pomocy rei vindicatio.



3. ius disponendi – właściciel ma prawo
dysponować rzeczą, tzn. może ją alienować,
obciążyć prawami rzeczowymi ograniczonymi.

Ograniczenia prawa

Ograniczenia prawa

własności

własności

I.

I.



prawo właściciela sąsiedniego gruntu, na
wejście, aby co drugi dzień pozbierać
opadłe owoce,



nie wolno było zmieniać biegu wód
naturalnych, np. potoków,



należało znosić immissiones pośrednie
z sąsiedniego gruntu,



prawo dojścia do grobu znajdującego się
na czyimś gruncie,

Ograniczenia prawa

Ograniczenia prawa

własności

własności

II.

II.



wiele ograniczeń miało swoje źródło
w prawie budowlanym,



na mocy lex Julia de fundo dotali
mąż nie mógł pozbywać się gruntów
italskich otrzymanych w posagu.



Ograniczenia prawa własności
stanowiły również prawa rzeczowe
ograniczone.

WSPÓŁWŁASNOŚĆ

WSPÓŁWŁASNOŚĆ



Jeżeli własność na rzeczy przynależy się
kilku osobom, to mówi się o współwłasności
communio pro indivisio. Współwłaściciele
uczestniczyli

we

własności

określonej

ułamkiem zwykłym, np. 1/8. Każdy ze
współwłaścicieli

mógł

swobodnie

dysponować swoją częścią, czerpać korzyści
i ponosić ciężary. Każdy ze współwłaścicieli
mógł domagać się zniesienia współwłasności
przy pomocy actio communi dividundo.

NABYCIE WŁASNOŚCI

NABYCIE WŁASNOŚCI



Nabycie prawa własności mogło być

pierwotne

lub

pochodne

czyli

translatywne. Nabycie pierwotne ma

miejsce wówczas, gdy nabywający staje się

pierwszym

właścicielem.

Nabycie

pochodne ma miejsce wówczas, gdy

nabywający przejmuje prawo własności od

innej osoby. W przypadku res mancipi, dla

przejścia prawa własności nie wystarczała

sama umowa lecz należało dokonać

czynności mancipatio lub in iure cessio.

Pochodne sposoby

Pochodne sposoby

nabycia własność

nabycia własność

I.

I.



Mancipatio

–

była

to

czynność

dokonywana w obecności 5 świadków,

libripens i strony. Początkowo czynność ta

był wykorzystywana do realizacji umowy

kupna sprzedaży. Po wynalezieniu pieniądza

na wagę kładziono symboliczny pieniążek –

mancipatio nummo uno. Macypacja była

wykorzystywana

również

do

innych

czynności

prawnych:

emancypacja,

coemptio, adopcja, testament). Została

zniesiona za Justyniana.

Pochodne sposoby

Pochodne sposoby

nabycia własność

nabycia własność

II.

II.



In iure cessio – pozorna sprzedaż
dokonywana przez pretorem – in iure.
Pozwany – sprzedający winien albo
milczeć,

albo

przyznać

rację

powodowi – kupującemu – confessio.
Była to czynność abstrakcyjna.



Traditio - była to czynność służąca
do przeniesienia władztwa nad rzeczą:

Pochodne sposoby

Pochodne sposoby

nabycia własność

nabycia własność

III.

III.



Prawo własności można było przenieść tylko na

res nec mancipi, dokonywało się to przez

proste wydanie rzeczy, była to instytucja ius

gentium, po spełnieniu warunków: wydanie

rzeczy za wyjątkiem traditio brevi manu i

constitutum possessorium, musiała być wola

przeniesienia własności i wola jej przejęcia –

animus dominii transferedni et accipendi,

istnienie słusznej przyczyny prawnej – iusta

causa traditionis.



Była to czynność kazualna oceniana z punktu

widzenia causa obligandi, solvendi donandi.

Pierwotne sposoby

Pierwotne sposoby

nabycia własności

nabycia własności

Usucapio

Usucapio

I.

I.



Zasiedzenie.

Nabycie

własności

przez

spełnienie prawem określonych warunków.

Zasiedzenie mógł dokonać jenie ten kto był

posiadaczem niezależnym, władający rzeczą

tak jak właściciel. Usucapio pozwalała na

ominięcie probatio diabolica. Zasiedzenie

było dostępne tylko dla cives romanorum,

po 212r. dla wszystkich. Warunki:



- Res habilis – rzecz musiała nadawać się do

zasiedzenia, nie można było zasiedzieć rzeczy

nie dopuszczonych do obrotu gospodarczego.

Usucapio

Usucapio

II.

II.



- Titulus – podstawą zasiedzenia
musiał być jakiś tytuł prawny, np.
umowa kupna sprzedaży.



- Fides – dobra wiara musiała
istnieć w momencie wejścia w
posiadanie rzeczy – mala fides
superveniens non nocet.

Usucaapio III.

Usucaapio III.



- Possessio – można było dokonać zasiedzenia

rzeczy, którą posiadało się we władaniu. Nie

można zasiedzieć rzeczy wirtualnie. Musiał być

więc corpus i animus, czyli wola zachowania

rzeczy dla siebie. Oddanie rzeczy w dzierżenie

osobie trzeciej nie powodowała przerwania

procesu

zasiedzenia.

Utrata

rzeczy

–

usurpatio – powodowała zniweczenie skutków

dotychczasowego okresu zasiedzenia. Mogło

również

dojść

do

zawieszenia

biegu

przedawnienia, w tym przypadku, okres ten nie

wliczała się do całości.

Usucapio

Usucapio

IV.

IV.



- Tempus czyli czas. W ust. XII tab. do

zasiedzenia rzeczy ruchomych potrzeba było

1 roku , nieruchomości 2 lat. Od Sewerów

wprowadzono

zarzut

longi

temporis

praescriptio dla użytkowaników gruntów

prowincjoinalnych – 10 lat między intere

praesentes i 20 lat inter absentes. Nie był

to jednak sposób nabycia własności, lecz

ochrona posidania. Justynian dokonał fuzji

obu instytucji i usucapio oznaczało nabycie

własności na rzeczach ruchomych po 3

latach i l.t.p. na nieruchomościach, 10 lat

inter praesentes i 20 lat inter absentes.

Occupatio

Occupatio



Zawłaszczenie polega na nabyciu
własności na rzeczy niczyjej – res
nullius, przez proste jej przejęcie. Do
res

nullius

zaliczano:

dzikie

zwierzęta, insula in mari nata, res
hostilies, res derelictae, czyli rzeczy
porzucone,

także

grunty,

od

Walentyniana taki grunt należało
uprawiać minimum 3 lata, skarb.

Specificatio

Specificatio



Przetworzenie gruntowne rzeczy cudzej i

wytworzenie z niej nowego produktu, np.

zrobienie wina z winogron. Sabinianie

twierdzili, że własność należy do właściciela

materiału, Prokulianie że do wytwórcy. Gajus

przekazał pośrednie rozwiązanie – media

sententia. Jeżeli można było odwrócić

proces przetworzenia, to należało to zrobić i

właścicielem był ten kogo był materiał, w

drugim przypadku wytwórca. Właściciele byli

zobowiązani do wypłacenia odszkodowania

za nakład pracy lub zużyty materiał.

Accessio, confusio,

Accessio, confusio,

commixtio

commixtio



Accessio, confusio, commixtio – połączenie

i zmieszanie. Accessio prowadziła do nabycia

własnosci na rzeczy ubocznej, gdy została w

sposób trwały złączona z rzeczą główną.

Połączenie mogło nastąpić rzeczy ruchomej z

nieruchomością, dwóch rzeczy ruchomych i

dwie nieruchomości.



W przypadku zmieszania płynów – confusio –

albo ciała stałych – commixtio - i

niemożliwości ich rozłącznie powstawała

współwłasność.

Nabycie owoców

Nabycie owoców



Nabycie owoców – pożytki nabywał
właściciel

rzeczy

głównej

oraz

jej

posiadacz w dobrej wierze w sposób
pierwotny. Nabycie to dokonywało się w
momencie odłącznie owoców od rzeczy
głównej – separatio. Użytkownik –
usufructuarius - nabywał własność w
sposób pierwotny na rzeczy dopiero w
momencie ich pobrania – perceptio,
dzierżawca zaś w sposób pochodny.

OCHRONA PRAWA

OCHRONA PRAWA

WŁASNOŚCI

WŁASNOŚCI



Ochrona

prawa

własności

dokonywała się na podstawie trzech
powództw:

powództwo

windykacyjne – rei vindicatio,
powództwo negatoryjne – actio
negatoria i powództwo pauliańskie
– actio Pauliana. Były to środki
petytoryjnej ochrony własności.

POWÓDZTWO

POWÓDZTWO

WINDYKACYJNE

WINDYKACYJNE



Jest to powództwo windykacyjne, zwane
inaczej wydobywczym, służyło bowiem do
przywrócenia posiadania przez właściciela,
który został bezprawnie tego posiadania
pozbawiony. Czynnie legitymowanym była
zatem właściciel kwirytalny pozbawiony
posiadania. W procesie legislacyjnym
pozwanym mógł być tylko ten kto dokonał
contravindicatio, tzn. postawił zarzut
właściwego posiadania.

POWÓDZTWO

POWÓDZTWO

WINDYKACYJNE

WINDYKACYJNE

I.

I.



Dalszym

krokiem

było

wprowadzenie

procedury agere per sponsionem, czyli

dochodzenie roszczeń przy zastosowaniu

kontraktu werbalnego. Rodziło to jednak

tylko skargę in personam.



Wprowadzenie

formuły

arbitralnej

powództwo windykacyjne można było

skierować przeciwko każdemu, kto władał

rzeczą sporną, albo przeciwko każdemu,

kto był w stanie tę rzeczy wydać – facultas

restituendi.

POWÓDZTWO

POWÓDZTWO

WINDYKACYJNE

WINDYKACYJNE

II.

II.



W prawie justyniańskim na podstawie
powództwa

windykacyjnego

odpowiadał również posiadacz fikcyjny
– fictus possessor.



Powództwo

windykacyjne

miało

charakter

arbitralny,

tj.

sędzia

zasądzał oddanie rzeczy w naturze, a
jeżeli nie było to możliwe to w
pieniądzu.

POWÓDZTWO

POWÓDZTWO

WINDYKACYJNE

WINDYKACYJNE

III.

III.



Zwrot pożytków. Pozwany winien
również zwrócić pożytki jakie
powstały po litis contestatio,
jeżeli był w dobrej wierze. W złej
wierze zobowiązany był również
do zwrotu pożytków, których nie
pobrał z własnej winy – fructus
neglegendi.

Zwrot nakładów

Zwrot nakładów

I.

I.



powód był zobowiązany do zwrotu
nakładów poczynionych na rzeczy przez
pozwanego lub pozwlić na ich zabranie. W
prawie rzymskim znane były trzy rodzaje
nakładów (impensae): nakłady konieczne
– impensae necessariae, to znaczy takie,
które utrzymują rzecz przy istnieniu,
impensae utiles podnosiły wartość
rzeczy i nakłady zbytkowne – impensae
voluptuariae.

Zwrot nakładów

Zwrot nakładów

II.

II.



Nakłady konieczne

i

użytkowe

poniesione w dobrej wierze właściciel
musiał

zwrócić.

Z

tego

tytułu

pozwanemu

przysługiwało

prawo

zatrzymania

–

ius

retentionis,

nakłady zabytkowe mógł zabrać – ius
tollendi. Posiadać w złej wierze miał
te same prawa tylko w odniesieniu do
nakładów koniecznych.

POWÓDZTWO

POWÓDZTWO

NEGATORYJNE

NEGATORYJNE

I.

I.



Powództwo

negatoryjne

–

actio

negatoria przysługiwała posiadającemu
właścicielowi przeciwko temu, kto
niepokoił go w tym posiadaniu. Przez
naruszenie rozumiano inne działania niż
wyzucie z posiadania, np. immissiones.
Powód zobowiązany był udowodnić
swoje

prawo

do

rzeczy

i

jego

wykonywanie oraz fakt jego naruszenia.

POWÓDZTWO

POWÓDZTWO

NEGATORYJNE

NEGATORYJNE

II.

II.



Istniało domniemanie, że własność jest

wolna od obciążeń, dlatego ewentualnie

naruszając musiał udowodnić, że ma

prawo do korzystania z cudzej rzeczy.

Właściciel mógł żądać odszkodowania za

bezprawne używanie rzeczy oraz zadąć

ustanowienia kaucji, iż w przyszłości nie

będzie bezprawnie z tej rzeczy korzystał

– cautio de non amplius turbando.

POWÓDZTWO

POWÓDZTWO

PAULIAŃSKIE

PAULIAŃSKIE

I.

I.



Powództwo

to

przysługiwało

posiadaczowi bonitarnemu, który był

dopiero

w

drodze

do

zasiedzenia

własności – possessio ad usucapionem.

Powództwo to było wzorowane na rei

vindicatio, a formule znajdowała się

fikcja przyjmująca, że upłynął czas

konieczny do zasiedzenia rzeczy. Actio

Publiciana nie była skuteczna przeciwko

właścicielowi kwirytalnemu.

POWÓDZTWO

POWÓDZTWO

PAULIAŃSKIE

PAULIAŃSKIE

II.

II.



Dopiero

w

przypadku,

gdy

właściciel

bonitarny

próbował

wytoczyć powództwo przeciwko
właścicielowi, a ten przeciwstawiał
zarzutowi exceptio iusti domini,
to

posiadacz

bonitarny

mógł

posłużyć

się

replikactio

rei

venditae et traditae.

POWÓDZTWO

POWÓDZTWO

PAULIAŃSKIE

PAULIAŃSKIE

III.

III.



W przypadku, gdy pozwanym był inny

posiadacz ad usucapionem to jeżeli obie

osoby nabyły tę rzecz od tej samej osoby to

wygrywał ten, który kupił pierwszy tę rzecz

– prior tempore, potior iure. Jeżeli powód

nabył rzecz od innej osoby, to władztwo

zachowywał aktualny posiadacz – in pari

causa possessor potior haberi debet.



Pozwany odpowiadał za pobrane pożytki na

tych samych zasadach co przy rei

vindicatio. To samo z nakładami.

INNE ŚRODKI OCHRONY

INNE ŚRODKI OCHRONY

WŁASNOŚCI

WŁASNOŚCI

Actio aquae pluviae

Actio aquae pluviae

arcendae

arcendae



Ust. XII tab. zakazywała zmiany
biegu wód naturalnych. W prawie
justyniańskim stała się to skarga
osobowa in personam i należało
do actiones arbitrariae.

Cautio damni infecti

Cautio damni infecti



Dawała

gwarancję

na

wypadek

przyszłych szkód wyrządzonych z działki
sąsiada. Odmowa złożenia takiej kaucji
pozwalała na dokonanie missio ex
primo decreto, posiadanie czasowe,
lub missio ex secundo decreto
prowadzące do zasiedzenia. Prawo
żądania cautio przyznano emfiteucie i
superficjariuszowi oraz użytkownikowi.

Operis novi nuntiatio

Operis novi nuntiatio



Sprzeciw wobec konstrukcji wznoszonej
na gruncie sąsiedni, ze względu na
ograniczenia swobody korzystania z
terenu. Wznoszący musiał rozebrać owe
konstrukcje lub dać zabezpieczenie na
wypadek przyszłej szkody. Można było
również wnieść również interdictum
demolitorium. Wznoszący konstrukcję
mógł się bronić poprzez żądanie uchylenia
decyzji pretora.

Actio finium

Actio finium

regundorum

regundorum



Służyła do rozstrzygania sporów
granicznych. Szerokość graniczy
wynosiła 5 stóp. W razie jej
zaorania, można było wystąpić z
powództwem o jej wyznaczenie, w
formule procesowej pojawiała się
adiudicatio.

PRAWA NA RZECZY

PRAWA NA RZECZY

CUDZEJ

CUDZEJ

W prawie rzymski istniały
prawa

pozwalające

na

korzystanie

z

rzeczy

cudzej, dzisiaj są one
zwane

prawami

rzeczowymi ograniczonymi.
Do

nich

zaliczono:

służebności,

zastaw,

emfiteuzę i superficies.

Servitutes

Servitutes

I.

I.



SŁUŻEBNOŚCI są to prawa rzeczowe

ograniczone pozwalające na korzystanie z

rzeczy cudzej ale w sposób określony.

Służebności dzieliły się na gruntowe –

servitutes praediorum i osobiste –

servitutes personarum.



Służebności gruntowe. Dla ich zaistnienia

wymagane były dwa grunty, władnący –

praedium

dominans,

i

służebny

–

praedium serviens. Służebności gruntowe

były zawsze związane z gruntem nie z osobą.

Servitutes

Servitutes

II.

II.



Służebności gruntowe dzieliły się
na: służebności gruntów wiejskich
–

servitutes

praediorum

rusticorum i służebności gruntów
miejskich

–

servitutes

praediorum urbanorum.

Servitutes

Servitutes

III.

III.



Do

służebności

gruntów

wiejskich

należały: servitus itineris, servitus actus,

servitus viae, servitus aquaeductus (były to

najstarsze służebności należące do res

mancipi), servitus aque haustus, servitus

prcoris pascendi. Do służebności gruntów

miejskich zaliczano: servitus altius non

tollendi

(zakaz

wznoszenia

wyższych

budynków), servitus prospicendi (zakaz

wznoszenia

konstrukcji

na

gruncie

służebnym, który zasłaniałby prawo widoku),

Servitutes

Servitutes

IV.

IV.



servitus protegendi vel proiciendi (prawo
wejścia z budowlą w słup powietrza
sąsiada), servitus tigni immitendi (prawo
wpuszczenia belki w mur sąsiada),
servitus oneris ferendi (prawo oparcia
swojego budynku o budynek sąsiada),
servitus stillicidii (prawo odprowadzenia
wody deszczowej na grunt sąsiada),
servitus

fumi

immittendi

(prawo

skierowania dymu na grunt sąsiada).

Służebności osobiste

Służebności osobiste



Związane były z osobą. Najstarsze
służebności

osobiste

to

usufructus – użytkowanie i usus
– używanie. Później powstała
habitatio – prawo zamieszkania i
operae servorum vel animalium
– prawo do korzystania z cudzego
niewolnika lub zwierzęcia.

Usufructus

Usufructus



Użytkowanie jest to prawo do korzystania

z cudzej rzeczy i pobierania z niej

pożytków. Użytkowanie ustanawiano na

rzeczach niezużywalnych, a użytkownik

musiał utrzymać substancję w stanie nie

pogorszonym. Użytkownik mógł odstąpić

osobie trzeciej korzystanie z samej rzeczy

– quoad usum, nie zaś samo prawo

użytkowania – quoad ius. Właścicel mógl

zabezpieczyć swoje prawa poprzez cautio

usufructuaria.

Usus

Usus



Używanie jest to prawo do
korzystania z cudzej rzeczy bez
pobierania pożytków, chyba że
użytkownik

chciał

zaspokoić

własne potrzeby. Prawa tego nie
można

było

odstąpić

osobie

trzeciej.

ZASADY OGÓLNE

ZASADY OGÓLNE

SŁUŻEBNOŚCI

SŁUŻEBNOŚCI

I.

I.



Osoba obciążona służebnością musi znosić fakt

jej istnienia (pati). Nie może zabronić lub

przeszkadzać w jej wypełnianiu.



nie można ustanowić służebności na własnej

rzeczy- nemini res sua servit.



służebność istniała na rzeczy nie na prawie.

Stąd nie ustanawiano służebności na innej

służebności – servitus servitutis esse non

potest..



uprawniony do służebności winien korzystać z

niej w sposób oględny, z poszanowaniem praw

gruntu służebnego – servitutibus civilliter

utendum est.

ZASADY OGÓLNE

ZASADY OGÓLNE

SŁUŻEBNOŚCI

SŁUŻEBNOŚCI

II.

II.



Korzyść jaką przynosił grunt służebny
musiała mieć charakter trwały,



6. służebność gruntowa związana
była zawsze z gruntem,



7. Grunt służebny i władnący winny
znajdować się w takiej odległości, aby
został zrealizowany cel gospodarczy.

Ustanowienie

Ustanowienie

służebności

służebności



Ustanowienie służebności następowało
przez: in iure cessio, mancypację, testament,
wyrok sądowy, dedukcję, zasiedzenie. Na
gruntach prowincjonalnych przez nieformalną
umowę i stypulację (przyrzeczenie kary na
wypadek nie dotrzymania umowy). W prawie
justyniańskim służebność ustanawiało się
poprzez oddanie rzeczy w używanie oraz
faktyczne wykonywanie treści służebności
(patientia).

Wygaśnięcie

Wygaśnięcie

służebności

służebności



Wygaśnięcie

służebności

dokonywało się przez: zrzeczenie
się

uprawnionego,

długie

niekorzystnie

ze

służebności,

zlania się obu gruntów w jednym
ręku

(confusio).

Służebności

osobiste gasły wraz ze śmiercią
uprawnionego.

Ochrona służebności

Ochrona służebności



Ochrona służebności: interdykty
pretorskie,

powództwo

o

charakterze rzeczowym, vindicatio
servitutis, actio confessoria.

ZASTAW

ZASTAW

I.

I.



Zastaw

jest

prawem

rzeczowym

ograniczonym,

prawem

akcesoryjnym,

celem

którego

jest

zabezpieczenie

istniejącej wierzytelności z pierwszeństwem

przed innymi wierzycielami.



Postacie rozwoju rzymskiego zastawu to:

fiducia, pignus, hypotheca.



Fiducia

–

zastawca

przenosił

na

zastawnika własność rzeczy zastawionej.

Zastawnik

składał

pactum

fiduciae,

zobowiązują się do zwrotu rzeczy. Trudna

była sytuacja zastawcy, bowiem zastawnik

mógł rzeczy sprzedać.

ZASTAW

ZASTAW

II.

II.



Pignus – zastaw ręczny. Zastawca wydawał

zastawnikowi przedmiot zastawu ale tylko

w posiadanie, dzierżenie. Po spełnieniu

świadczenia, zastawnik zobowiązany był

wydać rzecz. Posiadanie dzierżyciela było

chronione przez interdykty. Pozycja prawna

zastawnika była wzmacniana przez:



Pactum de vendendo – zastawnik mógł

sprzedać

rzecz

zastawioną

w

celu

zaspokojenia swoje roszczenia.

ZASTAW III.

ZASTAW III.



Pactum antichereticum – prawo
użytkowania i pobierania pożytków w
celu zaspokojenia odsetek a nawet
kapitału.



Lex commissoria – nieformalna
umowa pozwalająca na przejęcie przez
zastawnika przedmiotu zastawu na
własność. Została ona zakazana przez
Konstantyna Wielkiego.

Hypotheca

Hypotheca



Hypotheca – zastaw umowny. Powstał

po koniec republiki i pozwalał na

zatrzymanie przedmiotu zastawu we

władaniu dłużnika. Wierzyciel tylko

miała

prawo

zaspokoić

swoje

roszczenie z przedmiotu zastawionego.

Zastaw umowny był związany z

kredytami branymi na uprawę ziemi i

obciążał głównie narzędzia i zwierzęta

– invecta et illata.

Realizacja zastawu

Realizacja zastawu



Zastawnik realizował swoje roszczenie

poprzez:



- Interdykt salwiański – pozwalał na

windykację invecta et illata.



- Serviana in rem actio – skarga stworzona

przez Juliana Serviusza, było to powództwo

rzeczowe o wydanie rzeczy.



- actio hypothecaria (actio quasi-Serviana)

– powództwo o wydanie rzeczy, skuteczne

erga omnes. Służyło ono do windykowania

również nieruchomości.

Zaspokojenie

Zaspokojenie

roszczenia z zastawu

roszczenia z zastawu

I.

I.



Rzecz

mogła

być

wielokrotnie

obciążana, dlatego przy realizacji
zastawu stosowana była zasada prior
tempore, potior iure.



Prawo sprzedaży przysługiwało tylko
pierwszemu wierzycielowi, następni
prawo to pozyskiwali wówczas, gdy
wcześniejszy

wierzyciel

zaspokoił

swoje prawo.

Zaspokojenie

Zaspokojenie

roszczenia z zastawu

roszczenia z zastawu

II.

II.



Wierzyciel sprzedając rzecz zobowiązany
był

do

zachowania

maksymalnej

staranności

–

omnis

diligentia.

Z

uzyskanej kwoty pieniężnej wierzyciel
zaspakajał swoje roszczenie a resztę
zwracał dłużnikowi – hyperocha.



Wierzyciel mógł zatrzymać przedmiot
zastawu, jeżeli między nim a dłużnikiem
istniały inne wierzytelności – pignus
Gordianum.

Powstanie i wygaśnięcie

Powstanie i wygaśnięcie

zastawu

zastawu



Powstanie zastawu. Zastaw powstawał w
skutek umowy, z mocy ustawy (zastaw na
rzecz

fiskusa,

zastaw

na

rzeczach

najemcy), z mocy decyzji administracyjnej,
czy decyzji sądu.



Wygaśniecie zastawu. Zastaw gasł wraz z
prawem głównym, w skutek zniszczenia
przedmiotu zastawu, jego nabycie przez
zastawnika (fusio), zrzeczenie się przez
zastawnika.

EMFITEUZA

EMFITEUZA

I.

I.



Prawo

to

powstało

w

okresie

poklasycznym i było pochodzenia
greckiego. Jest to prawo dziedziczne i
zbywalne emfiteuty do korzystania z
cudzego

gruntu

z

obowiązkiem

płacenia rocznego czynszu – vectigal.
Przedmiotem emfiteuzy były grunty
stanowiące

własność

państwa,

municipium, świątyń (ager vectigalis).

EMFITEUZA

EMFITEUZA

II.

II.



Prawo

ustanawiane

na

gruntach

państwa zwane było początkowo ius

perpetuum,

zaś

ustanawiane

na

gruntach cesarza zwane było emfiteuzą.

W V w. Oba prawa zlały się w jedną

instytucję. Instytucja ta wykształciła się

ostatecznie w 480r. na podstawie

konstytucji cesarza Zenona, który

wydzielił contractus emphyteuticarius

od umowy dzierżawy i kupna sprzedaży.

Pozycja prawna

Pozycja prawna

emfiteuty

emfiteuty



Pozycja emfiteuty była zbliżona do właściciela,
bowiem miał prawo korzystania z gruntu,
pobierania pożytków, jego ulepszania, zmianę
jego przeznaczenia, ustanowienie służebności,
oddania w dzierżawę. Mógł również grunt
sprzedać, darować lub zapisać w testamencie.



Ochrona: Emfiteuta korzystał z ochrony
windykatoryjnej podobnie jak właściciel, a
także z ochrony interdyktalnej – possessio ad
interdicta.

Uprawnienia

Uprawnienia

właściciela

właściciela



Właściciel gruntu miał prawo do pobierania

czynszu

dzierżawnego,

w

przypadku

trzyletniego zalegania z opłatami miał prawo

odwołania emfiteuzy. Odwołanie umowy

mogło nastąpić jeszcze wówczas, gdy

emfiteuta nie płacił podatków lub dokonywała

pogorszenia substancji. Właściciel miał prawo

pierwokupu. Emfiteuta musiał o zamiarze

sprzedaży poinformować właściciela. Jeżeli z

tego prawa nie skorzystał to otrzymywał 2%

od ceny kupna – laudemium.

SUPERFICIES

SUPERFICIES

I.

I.



Prawo powierzchni, zbywalne i dziedziczne.

Polegało na możliwości pełnego korzystania

z budynku wzniesionego na cudzym

gruncie.

Prawo

to

wyraża

zasada

superficies solo cedit – to wszystko co stoi

na gruncie i jest trwale z nim związane jest

częścią

nieruchomości.

Instytucja

ta

pozwalała na rozwój budownictwa. Budynki

te były wznoszone na gruntach publicznych.

Wznoszący taki obiekt mógł z niego

korzystać po wniesieniu opłaty (solarium).

SUPERFICIES

SUPERFICIES

II.

II.



Przysługiwała

mu

ochrona

poprzez

interdykt de superficiebus, skuteczne erga
omnes. Prawo to ostatecznie wykształciło
się w prawie justyniańskim poprzez
przyznanie superficjariuszowi actiones in
rem.



Prawo

powierzchni

nie

dawało

właścicielowi

prawa

pierwokupu,

a

solarium nie było istotnym elementem
umowy.

Dolus

Dolus

i

i

culpa

culpa

w

w

kontraktach I

kontraktach I



D.50,17,23 Ulp. 29 ad Sab. Contractus

quidam dolum malum dumtaxat recipiunt,

quidam et dolum et culpam. dolum tantum:

depositum et precarium. dolum et culpam

mandatum, commodatum, venditum, pignori

acceptum, locatum, item dotis datio, tutelae,

negotia gesta: in his quidem et diligentiam.

societas et rerum communio et dolum et

culpam recipit. sed haec ita, nisi si quid

nominatim convenit ( vel plus vel minus) in

singulis contractibus: nam hoc servabitur,

quod initio convenit ( legem enim contractus

dedit), excepto eo, quod Celsus putat non

valere, si convenerit, ne dolus praestetur:

hoc enim bonae fidei iudicio contrarium est:

Dolus

Dolus

i

i

culpa

culpa

w

w

kontraktach II

kontraktach II



et ita utimur. animalium vero casus

mortesque, quae sine culpa accidunt, fugae

servorum qui custodiri non solent, rapinae,

tumultus, incendia, aquarum magnitudines,

impetus praedonum a nullo praestantur.



Przy

niektórych

kontraktach

może

występować wina umyślna i nieumyślna.

Wina umyślna może występować przy

zastawie i prekarium. Wina umyślna i

nieumyślna może występować przy zleceniu,

użyczeniu, sprzedaży , zastawie, najmie, a

także przy ustanowieniu posagu, opiece,

prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia,

przy których jednocześnie wymagane jest

zachowanie należytej staranności. Umowa

spółki i używania zakłada możliwość

istnienia winy umyślnej i nieumyślnej.

Dolus

Dolus

i

i

culpa

culpa

w

w

kontraktach III

kontraktach III



Tak jest pod warunkiem, że w poszczególnym

kontrakcie inaczej nie postanowiono (większy

lub mniejszy zakres odpowiedzialności),

bowiem ważne jest to, co zostało na początku

postanowione w umowie (umowa bowiem jest

prawem chroniona), za wyjątkiem tego co

Celsus uważał za nieważne, a mianowicie, że

w umowie wykluczono odpowiedzialność z

tytułu winy umyślnej. Przeciwko takiemu

postanowieniu jest stosowana actio bonae

fidei contraria i taka jest nasza praktyka.

Przypadki takie jak śmierć zwierzęcia bez

niczyjej winy, ucieczka niewolnika, który nie

musiał być pilnowany, rabunek, zamieszki

społeczne, pożar, powódź, napad piratów, nie

rodzą odpowiedzialności.

De transactionibus

De transactionibus

D. 2,15,8,25 Ulp. 5 de omn. trib. Si ad

habitationem certa quantitas sit annua
relicta et ita sit transactum sine praetore,
ut habitatio praestetur, valet transactio,
quia fructus habitationis praestatur, licet
ruinae vel incendio subiecta transactio est.
per contrarium quoque si pro habitatione,
quae erat relicta, placuerit certam
quantitatem praestari, transactio rata est
et citra praetorem.

Tłumaczenie

Tłumaczenie



Jeżeli za prawo do mieszkania została dana

jakaś pewna roczna kwota, a czynność

prawna została dokonana bez pretora, aby

użyczyć mieszkanie dożywotnio, taka

transakcja utrzymuje się w mocy, ponieważ

nastąpiły skutki umowy, chociażby nawet

gdyby przedmiot umowy był zagrożony

zawaleniem się lub pożarem. Ale również

gdy uzgodnią przeciwnie, że zamiast prawa

do mieszkania, które było zapisane w

testamencie, zostanie zapłacona pewna

kwota, umowa taka jest ważna bez udziału

pretora.

De negotiis gestis

De negotiis gestis



D. 3,5,21(22) Gai. 3 ad ed. provinc. Sive

hereditaria negotia sive ea, quae alicuius

essent, gerens aliquis necessario rem emerit,

licet ea interierit, poterit quod impenderit

iudicio negotiorum gestorum consequi: veluti

si frumentum aut vinum familiae paraverit

idque casu quodam interierit, forte incendio

ruina. sed ita scilicet hoc dici potest, si ipsa

ruina vel incendium sive vitio eius acciderit:

nam cum propter ipsam ruinam aut

incendium damnandus sit, absurdum est eum

istarum rerum nomine, quae ita consumptae

sunt, quicquam consequi.

Tłumaczenie

Tłumaczenie



Jeżeli ktoś dokonuje czynności w zakresie

masy spadkowej lub w imieniu osoby

nieobecnej, np. dokonuje koniecznego zakupu

określonej rzeczy, to może on, nawet jeżeliby

ją

utracił,

może

dochodzić

zwrotu

poniesionych nakładów na podstawie skargi o

prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia.

Taka sytuacja ma miejsce wówczas gdy

działający kupił zboże albo wino dla służby i

te rzeczy przez jakiś przypadek zostały

utracone, może przez pożar lub zawalenie się

domu. Ale takie rozwiązanie można przyjąć

wówczas, gdy zawalenie się domu lub pożar

nastąpił bez jego osobistego zaangażowania.

Jeżeli jednak z powodu tego zawalenia się

domu lub pożaru został on skazany,

nierozumne jest aby on za tę rzecz, którą w

ten sposób utracił, cokolwiek otrzymał.

De dolo

De dolo

malo

malo



D. 4,3,18,2 Paul. 11 ad ed. Si dominus
proprietatis insulam, cuius usus fructus
legatus erat, incenderit, non est de dolo actio,
quoniam aliae ex hoc oriuntur actiones.



Jeżeli właściciel domu czynszowego, na
którym w testamencie zostało zapisane
użytkowanie, spalił go, w tym przypadku nie
wytacza się przeciwko niemu actio de dolo
lecz przeciwko sprawcy takiego czynu
wytacza się inne skargi.

Odpowiedzialność

Odpowiedzialność

ex lege

ex lege

Aquilia

Aquilia



D. 9,2,27,8 Ulp. 18 ad ed. Si quis insulam
voluerit meam exurere et ignis etiam
vicino: non minus etiam inquilinis tenebitur
ob res eorum exustas.



Jeżeli ktoś zechce spalić mój dom
czynszowy i ogień przeniesie się na dom
czynszowy

sąsiada,

ponosi

odpowiedzialność na podstawie lex Aquilia
również

wobec

sąsiada.

Sprawca

odpowiada również wobec najemców za
utracone przez nich rzeczy w pożarze.

Cautio damni infecti

Cautio damni infecti



D. 9,2,27,10 Ulp. 18 ad ed. Si furnum
secundum parietem communem haberes,
an damni iniuria tenearis? et ait Proculus
agi non posse, quia nec cum eo qui focum
haberet: et ideo aequius puto in factum
actionem dandam, scilicet si paries
exustus sit: sin autem nondum mihi
damnum dederis, sed ita ignem habeas, ut
metuam, ne mihi damnum des, damni
infecti puto sufficere cautionem.

Tłumaczenie

Tłumaczenie



Jeżeli masz piec oparty na wspólnej ścianie,

która jest uszkodzona, a co jest przyczyną

szkody (pożaru), czy odpowiadasz za powstałe

stąd szkody? Prokulus mówi, że nie można w

tej sytuacji wystąpić ze skargą, bowiem nie

można wystąpić ze skargą tam, gdzie mamy

do czynienia z otwartym ogniem, Uważam

jednak, że można dać skargę in factum

wówczas, gdy ściana został uszkodzona przez

ogień. Jeżeli zaś twój ogień nie wyrządził mi

żądnej szkody, ale trzymasz go tak, że się go

obawiam, to można w tym przypadku żądać

ustanowienia stosowanego zabezpieczenia

finansowego na wypadek powstania szkody w

przyszłości – cautio damni infecti.

Odpowiedzialność

Odpowiedzialność

ex lege

ex lege

Aquilia

Aquilia



D. 9,2,27,11 Ulp. 18 ad ed. Proculus ait,

cum coloni servi villam exussissent,

colonum vel ex locato vel lege Aquilia

teneri, ita ut colonus possit servos noxae

dedere, et si uno iudicio res esset iudicata,

altero amplius non agendum. sed haec ita,

si culpa colonus careret: ceterum si noxios

servos habuit, damni eum iniuria teneri,

cur tales habuit. idem servandum et circa

inquilinorum insulae personas scribit:

quae sententia habet rationem.

Tłumaczenie

Tłumaczenie



Prokulus twierdzi, że gdy niewolnik kolona

spali dom, odpowiada kolon na podstawie

actio locatio conductio lub lege Aquilia. Kolon

może

jednak

wydać

niewolnika

poszkodowanemu. Jeżeli zostanie wytoczone

powództwo na podstawie jednej z tych dwóch

skarg, druga skarga zostaje bezużyteczna,

pod warunkiem jednak, że kolon nie był

winny

podpalenia.

Jeżeli

on

posiada

niewolników skłonnych do wyrządzania

szkody, odpowiada za bezprawnie wyrządzone

przez nich szkody, ze względu na to, że

właśnie trzyma takich niewolników. Podobnie

powinien on pilnować swoich najemców, taka

opinia jest powszechnie przyjmowana.

Odpowiedzialność

Odpowiedzialność

ex lege

ex lege

Aquilia

Aquilia



D. 9,2,27,11 Ulp. 18 ad ed. Si, cum
apes meae ad tuas advolassent, tu eas
exusseris, legis aquiliae actionem
competere Celsus ait.



Jeżeli moje pszczoły do ciebie poleciały
a ty zniszczyłeś je przez spalenie,
według opinii Celsusa przysługuje mi
przeciwko tobie skarga ex lege Aquilia.

Commodati vel contra

Commodati vel contra



D.13,6,5,4 Ulp. 28 ad ed. Quod vero
senectute contigit vel morbo, vel vi
latronum ereptum est, aut quid simile
accidit, dicendum est nihil eorum esse
inputandum ei qui commodatum accepit,
nisi aliqua culpa interveniat. proinde et si
incendio vel ruina aliquid contigit vel
aliquid damnum fatale, non tenebitur, nisi
forte, cum possit res commodatas salvas
facere, suas praetulit.

Tłumaczenia

Tłumaczenia



Jeżeli komuś przytrafi się z powodu wieku lub

choroby lub rzecz zabierze siłą złodziej, albo

gdy zdarzy się coś podobnego, należy

stwierdzić, że nie można przeciwko niemu

przyznać actio commodati directa, chyba że

zostanie przypisana mu jakoś wina. Następnie,

skargi tej nie można wytoczyć w przypadku,

gdy rzecz użyczona uległa spaleniu albo uległa

zniszczeniu w skutek zawalenia się budynku,

albo w skutek działania siły wyższej, poza

jednak przypadkiem, gdy w wymienionych

sytuacjach mógł rzecz uratować (a tego nie

uczynił), mając wzgląd wyłącznie na własną

korzyść.

Depozyt konieczny

Depozyt konieczny



D.16,3,1,1 Ulp. 30 ad ed. Praetor ait: "

quod neque tumultus neque incendii

neque ruinae neque naufragii causa

depositum sit, in simplum, earum

autem

rerum,

quae

supra

comprehensae sunt, in ipsum in

duplum, in heredem eius, quod dolo

malo eius factum esse dicetur qui

mortuus sit, in simplum, quod ipsius,

in duplum iudicium dabo. "

Tłumaczenie

Tłumaczenie



Pretor mówi: kto oddał rzecz do depozytu

nie z powodu zamieszek publicznych albo

pożaru, albo zwalenia się domu, albo

zatopienia

statku,

udzielę

skargi

o

pojedynczą wartość rzeczy, jednak w

przypadku oddania rzeczy w depozyt w

wymienionych

powyżej

przypadkach,

udzielę skargi na podwójną wartość rzeczy,

przeciwko spadkobiercy jego dam skargę o

pojedynczą wartość rzeczy, nawet gdy

zmarły działał w złej wierze, jeżeli złą wolę

można przypisać spadkobiercy to dam

skargę o podwójną wartość rzeczy.

Depozyt

Depozyt



D.16,3,1,3 Ulp. 30 ad ed. Eum tamen

deponere tumultus vel incendii vel ceterarum

causarum gratia intellegendum est, qui

nullam aliam causam deponendi habet quam

imminens ex causis supra scriptis periculum.



Należy uważać, że dokonano przekazania

rzeczy do depozytu z powodu zamieszek

społecznych labo pożaru albo innych

przyczyn, gdy nie znajduje się żadna inna

tego przyczyna niż przyczyny powyżej

opisane a rodzące niebezpieczeństwo.

Emptio venditio –

Emptio venditio –

periculum

periculum



D. 18,1,57 pr. Paul. L. 5 ad Plaut. Domum

emi, cum eam et ego et venditor combustam

ignoraremus. Nerva Sabinus Cassius nihil

venisse, quamvis area maneat, pecuniamque

solutam condici posse aiunt. Sed si pars

domus maneret, Neartius ait hac quaestione

multum interesse, quanta pars domus

incendio consumpta permaneat, ut, si

quidem amplior domus pars exusta est, non

compellatur emptor perficere emptionem,

sed etiam quod forte solutum ab eo est

repetet: sin vero vel dimidia pars vel minor

quam dimidia exusta fuerit, tunc coartandus

est

emptor

venditionem

adimplere

aestimatione viri boni arbitratu habita, ut,

quod ex pretio propter incendium decrescere

fuerit inventum, ab huius praestatione

liberetur.

Tłumaczenie I

Tłumaczenie I



Kupiłem dom, o którym wiedziałem ja lub

sprzedający, że jest spalony. Nerwa Neratius

i Cassius stwierdzili, że nie została zawarta

umowa kupna sprzedaży, chociaż pozostała

ziemia, a pieniądze mogły zostać dane pod

warunkiem (że dom jest cały). Lecz jeśli dom

został spalony, ale tylko w części, Neratius

uważa, że jest to interesująca sytuacja,

bowiem odpowiedz zalezy od tego jaka cześć

domu została spalona a jako pozostała. Jeżeli

została spalona większa cześć domu, nie

można zmusić kupującego do wypełnienia

umowy i zapłaty ostatecznej ceny,

Tłumaczenie II

Tłumaczenie II



a to co zostało już zapłacone, może
żądać zwrotu. Lecz jeśli pozostała po
spaleniu połowa domu albo spaleniu
uległa

jedynie

mniejsza

część,

wówczas może żądać, aby nastąpiła
ponowna wycena zgodnie z zadami
arbitratio boni viri. W ten sposób cena
na

skutek

częściowego

spalenia

została obniżona

Emptio venditio

Emptio venditio



D.18,6,12 Alf. 2 Dig. Si vendita insula
combusta esset, cum incendium sine culpa
fieri non possit, quid iuris sit? respondit, quia
sine patris familias culpa fieri potest neque,
si servorum neglegentia factum esset,
continuo dominus in culpa erit, quam ob rem
si venditor eam diligentiam adhibuisset in
insula custodienda, quam debent homines
frugi et diligentes praestare, si quid
accidisset, nihil ad eum pertinebit.

Tłumaczenie

Tłumaczenie



Czy jest sprawiedliwe, aby w przypadku

sprzedaży domu czynszowego, nikt nie

odpowiadał za jego spalenie? Odpowiedz:

ponieważ bez p.f. nie można nikomu

przypisać winy, ani też niewolnikom brak

należytej

staranności,

zatem

winnym

pozostaje właściciel (nabywca), ponieważ

nabywa on od sprzedawcy obowiązek

strzeżenia domu czynszowego, tak jak na

każdym człowieku cieszącym się dobrą

opinią i starannością, w takim przypadku

nie może się nic złego zdarzyć.

Locati

Locati

o

o

conducti

conducti

o

o



D.19,2,9,3 Ulp. 32 ad ed. Si colonis

praediorum lege locationis, ut innocentem

ignem habeant, denuntiatum sit, si quidem

fortuitus casus incendii causam intulerit, non

praestabit periculum locator: si vero culpa

locatoris, quam praestare necesse est,

damnum fecerit, tenebitur.



Jeżeli kolon wyraża zgodę na to, aby w umowie

dzierżawy

znajdowała

się

klauzula,

na

podstawie, której przejmuje on na siebie

odpowiedzialność za przypadkowy pożar,

wydzierżawiający

zwolniony

jest

z

odpowiedzialności za ryzyko przypadkowego

pożaru. Jeżeli jednak wydzierżawiający jest

winny powstałemu pożarowi i przyczynił się do

powstania szkody, ponosi odpowiedzialność.

Najem

Najem



D.19,2,11,1 Ulp. 32 ad ed. Si hoc in locatione

convenit " ignem ne habeto" et habuit,

tenebitur etiam si fortuitus casus admisit

incendium, quia non debuit ignem habere.

aliud est enim ignem innocentem habere:

permittit enim habere, sed innoxium, ignem.



Jeżeli w umowie najmu zostało postanowione,

że w pomieszczeniu nie będzie żadnego ognia

- ignem ne habeto -, a mimo to ogień ten

najemca utrzymuje, ponosi odpowiedzialność

nawet za przypadkowe zaprószenie ogniem,

ponieważ nie powinien tego ognia w ogóle u

siebie trzymać. Co innego jest utrzymywać

bezpieczny ogień, jest to dozwolone, ale tylko

ogień odpowiednio zabezpieczony.

Obniżenie czynszu

Obniżenie czynszu



D.19,2,15,3 Ulp. 32 ad ed. Cum quidam

incendium fundi allegaret et remissionem

desideraret, ita ei rescriptum est: " Si

praedium coluisti, propter casum incendii

repentini non immerito subveniendum tibi est.



Gdy pole zostanie objęte ogniem i z tego

powodu

żądasz

obniżenia

czynszu

dzierżawnego, to w tej sprawie cesarz

odpowiedział

w

reskrypcie

tak:

jeżeli

wydzierżawiłeś pole, to z powodu pożaru

powinieneś przyjść z pomocą i obniżyć czynsz.

Najem – rozliczenia

Najem – rozliczenia



D.19,2,19,6 Ulp. 32 ad ed. Si quis, cum in

annum habitationem conduxisset, pensionem

totius anni dederit, deinde insula post sex

menses ruerit vel incendio consumpta sit,

pensionem residui temporis rectissime Mela

scripsit ex conducto actione repetiturum,

non quasi indebitum condicturum: non enim

per errorem dedit plus, sed ut sibi in causam

conductionis proficeret. aliter atque si quis,

cum decem conduxisset, quindecim solverit:

hic enim si per errorem solvit, dum putat se

quindecim conduxisse, actionem ex conducto

non habebit, sed solam condictionem. nam

inter eum, qui per errorem solvit, et eum,

qui pensionem integram prorogavit, multum

interest.

Tłumaczenie I

Tłumaczenie I



Jeżeli ktoś wynajął mieszkanie na jeden rok i

zapłacił czynsz za cały rok z góry, a następnie

po sześciu miesiącach dom czynszowy uległ

zburzeniu lub spalił się, najemca może na

podstawie

actio

loacatio

conducti

za

pozostała część roku żądać zwrotu należnej

kwoty, jak słusznie napisał Mela. Zwrot

należnej kwoty nie jest uzależniony od winy.

Nie powinno się również żądać przez

pomyłkę za dużo, lecz lecz tyle ile wynika z

umowy. Inaczej jest, gdy ktoś wynajął

mieszkanie za 10, żąda wypłaty z 15.

Tłumaczenie II

Tłumaczenie II



Ten kto przez pomyłkę świadczył
więcej, sądząc, że wynajął za 15 nie
może wystąpić z actio loacatio
conducti

lecz

z

condictio

(bezpodstawne

wzbogacenia).

Bowiem pomiędzy tym, który zapłacił
przez pomyłkę, a tym który zapłacił
czynsz w całości za rok z góry istnieje
wielka różnica.

De donationibus inter vir

De donationibus inter vir

et uxor

et uxor



D.24,1,14 Paul. 71 ad ed.Quod si vir uxori,

cuius aedes incendio consumptae sunt, ad

refectionem earum pecuniam donaverit,

valet donatio in tantum, in quantum

aedificii extructio postulat.



Jeżeli mąż podaruje żonie pieniądze na

odbudowę domu, ze względu na to, że się

jej spalił, to darowizna ta jest skuteczna o

tyle,

o

ile

pieniądze

te

zostały

wykorzystane na odbudowę spalonego

domu.

Tutela

Tutela



D.26,7,57,pr. Scaev. 10 dig. Chirographis

debitorum

incendio

exustis

cum

ex

inventario tutores convenire eos possent ad

solvendam

pecuniam

aut

novationem

faciendam cogere, cum idem circa priores

debitores propter eundem casum fecissent,

id omisissent circa debitores pupillorum, an,

si quid propter hanc cessationem eorum

pupilli damnum contraxerunt, iudicio tutelae

consequantur? respondit, si adprobatum

fuerit eos tutores hoc per dolum vel culpam

praetermississe, praestari ab his hoc debere.

Tłumaczenie

Tłumaczenie



Chociaż skrypt dłużny uległ zniszczeniu

przez ogień, to mimo tego opiekun może

zaskarżyć dłużnika, aby ten zapłacił należna

kwotę lub tez dokonał nowacji. Jeżeliby

jednak dłużnik nie podjął z tego powodu

odpowiednich dzizałań, to jest dopuściłby się

zaniedbania obowiązków wobec dłużnika

pupila, czy w tym przypadku można wytoczyć

actio tutele? Można odpowiedzieć, że jeżeli

opiekun nie dopełnia swoich obowiązków

celowo

lub

nie

wykazuje

należytej

staranności w pełnieniu swoich obowiązków,

winien naprawić powstałą stąd szkodę.

De legatis et

De legatis et

fideicommissis

fideicommissis



D.30,58, Pap. 9 resp. Domus hereditarias

exustas et heredis nummis exstructas ex causa

fideicommissi

post

mortem

heredis

restituendas viri boni arbitratu sumptuum

rationibus deductis et aedificiorum aetatibus

examinatis respondi,



Gdy dom należący do spadku uległ spaleniu i

spadkobierca

z

własnych

pieniędzy

go

odbudował,

a

następnie

po

śmierci

spadkobiercy dom został wydany z tytułu

fideicomisu, uważam, że przy pomocy vir boni

arbitratu należy wycenić wartość nakładów

poniesionych

na

rekonstrukcję

oraz

uwzględnić upływ czasu.

Ad legem Facidiam

Ad legem Facidiam



D.35,2,30, pr. Maec. 8 fideic. In ratione legis

falcidiae mortes servorum ceterorumque

animalium, furta, rapinae, incendia, ruinae,

naufragia, vis hostium praedonum latronum,

debitorum facta peiora nomina, in summa

quodcumque damnum, si modo culpa

legatarii

careant,

heredi

pereunt:

quemadmodum ad heredis lucrum pertinent

fructus, partus ancillarum et quae per servos

adquisita sunt, ut stipulationes, rerum

traditiones, legata hereditatesve his datae,

ceterae donationes, item servitutes, quibus

liberata

praedia

pretiosiora

fierent,

actionesque adquisitae, ut furti damni

iniuriae similesque, quorum nihil in ratione

legis Falcidiae cadit.

Tłumaczenie

Tłumaczenie



W świetle postanowień lex Falcidia, na skutek

śmierci niewolnika, lub innego zwierzęcia,

kradzieży,

rabunku,

pożaru,

zburzenia,

zatonięcia, napadu wrogów, chybionego dług,

powstaje strata umniejszająca wielkość masy

spadkowej, jeżeli legatariusz nie przyczynił

się do jej powstania. Jednakże na korzyść

masy spadkowej zalicza się jako owoce,

dziecko zrodzone z niewolnicy, i wszystko to

co nabywa niewolnik za pomocą stypulacji,

jego rzeczy osobiste, otrzymane legaty lub

spadki, inne darowizny, także służebności,

również ziemia i prawo do wytoczenia skargi

z tytułu kradzieży, powstałej szkody i

podobne. Nikt tych rzeczy nie może żądać na

podstawie lex Falcidia.

Ryzyko kupującego I

Ryzyko kupującego I



IJ. 3,23,3; Cum autem emptio et venditio

contracta sit ( quod effici diximus, simulatque

de pretio convenerit, cum sine scriptura res

agitur), periculum rei venditae statim ad

emptorem pertinet, tametsi adhuc ea res

emptori tradita non sit. itaque si homo

mortuus sit vel aliqua parte corporis laesus

fuerit, aut aedes totae aut aliqua ex parte

incendio consumptae fuerint, aut fundus vi

fluminis totus vel aliqua ex parte ablatus sit,

sive etiam inundatione aquae aut arboribus

turbine deiectis longe minor aut deterior esse

coeperit: emptoris damnum est, cui necesse

est, licet rem non fuerit nactus, pretium

solvere. quidquid enim sine dolo et cUlpa

venditoris accidit, in eo venditor securus est.

Ryzyko kupującego II

Ryzyko kupującego II



sed et si post emptionem fundo aliquid per

alluvionem accessit, ad emptoris commodum

pertinet: nam et commodum eius esse debet,

cuius periculum est.



Gdy zaś zostaje zawarte kupno i sprzedaż (co,

jak powiedzieliśmy, dzieje się, skoro następuje

porozumienie co do ceny, jeśli porozumienie

odbywa się bez pisma) natychmiast ryzyko

związane

z

rzeczą

kupiona

obciąża

kupującego, chociaż ta rzecz nie jest jeszcze

kupującemu wydana. Tak więc, jeśli niewolnik

umarł albo został ranny w jakąś część ciała,

lub został strawiony przez pożar cały budynek

albo jakaś jego część,

Ryzyko kupującego III

Ryzyko kupującego III



lub został uniesiony przez prąd rzeki cały

grunt albo jakaś jego część, czy w skutek

zalania przez wodę, czy powalenia się

drzewa przez burzę stała się znacznie

mniejszy lub gorszy, szkodę ponosi

kupujący, który musiał, chociażby nie

otrzymał rzeczy, zapłacić cenę. Albowiem

za wszystko, co zdarza się bez podstępu i

winy sprzedawcy, sprzedawca nie ponosi

odpowiedzialności. Lecz także jeśli po

kupnie do tego gruntu coś zostanie dodane

przez przymulenie, korzyść należy do

kupującego, albowiem i korzyść powinna

należeć do tego, kto ponosi ryzyko.