Można wyróżnić cztery grupy nauk współdziałających z pedagogiką:
nauki pedagogiczne,
nauki zajmujące się wychowaniem, rzeczywistością wychowawczą z innego punktu widzenia, niż robi to pedagogika.
W tej grupie znajdują się nauki:
biologiczne,
psychologiczne
np. psychologia ogólna,
społeczne
np. socjologia,
ekonomiczne
m.in. ekonomika
- nauki, które w sposób bezpośredni nie zajmują się wychowaniem, ale mają duże znaczenie dla pedagogiki. Można rzec, że stanowią jej tło. Wśród tych nauk znaczące miejsce zajmują:
filozoficzne
m.in. antropologia filozoficzna, estetyka, etyka, logika,
polityczne i prawne,
teologie.
nauki z których pedagogika korzysta okazjonalnie:
matematyka,
statystyka.


Źródła i drogi postępowania badawczego
Odwołując się do bogatej literatury omawiającej istotę poznania pedagogicznego i możliwości badawcze stwierdzamy, że istnieją różne stanowiska dotyczące istoty pedagogiki. Wśród nich możemy wyróżnić dwa główne:
pedagogika jako nauka przyrodniczo-społeczna, pociągająca za sobą konsekwencje przyjęcia badawczej drogi empiryczno-analitycznej. Rzeczywistość pedagogiczną poddaje się różnego rodzaju badaniom ilościowym ( pomiar, operacje statystyczne );
nauka humanistyczna
istotą poznania jest rozumienie i interpretacja. Badacze opierają się na badaniach jakościowych, hermneutyczno-fenomenologicznych, dużą uwagę przywiązują do intuicji i empatii, odrzucają badania związane z pomiarem.

Spory pedagogów zorientowanych teoretycznie i praktycznie prowadzą do poszukiwania przez jednych i drugich swoistych dróg poznania:
pedagogowie zorientowani teoretycznie koncentrują się na budowie teorii pedagogicznej, systemu teoretycznej wiedzy (badania historyczne, porównawcze);
pedagogowie praktycy zajmują się badaniami użytecznymi przy projektowaniu różnych konkretnych programów praktycznie użytecznych (badania innowacyjne, próby eksperymentalne, badania w działaniu).


Funkcje badań pedagogicznych
Ważne jest, aby badacz uświadomił sobie potrzeby i znaczenie badań przez siebie wykonywanych i właśnie w tym celu istotne jest poznanie ich funkcji.
Pierwszą z nich jest funkcja deskryptywna (opisowa). Spełniają ją różnego rodzaju badania diagnostyczne. Oparte są na odmianach obserwacji i pomiaru pedagogicznego.
Funkcja eksplanacyjna
wyjaśnienie zjawisk i problemów w rzeczywistości pedagogicznej. Stosuje się tutaj całą grupę metod
od eksperymentu pedagogicznego do metod porównawczych (opis, interpretacja ).
Funkcje: prospektywna i praktyczno-innowacyjna
dostarczanie prognoz pedagogicznych (badania eksperymentalne, pilotażowe, porównawcze, badania w działaniu
"action research" , badania jakościowe
hermeneutyczne.


Metody, techniki, narzędzia badawcze
Metoda
systematycznie stosowany sposób postępowania, prowadzący do założonego wyniku. Przykłady metod: eksperyment, obserwacja, monografia pedagogiczna.

Techniki badawcze
czynności praktyczne regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzonych informacji, opinii, faktów. Np. ankietowanie, testowanie, opisywanie, badanie dokumentów)

Narzędzie badawcze
przedmiot służący do realizacji wybranej techniki badań. Przykłady: kwestionariusz wywiadu, kwestionariusz ankiety, magnetofon, a nawet ołówek.

Obserwacja
Prosta rejestracja zdarzeń.
Najczęściej stosowane techniki obserwacyjne:
technika obserwacji dorywczej
zapisywanie szczególnie tych przejawów zachowań uczniów, które według osobistego uznania nauczyciela na nie zasługują. Rejestrowane są jakieś charakterystyczne sposoby zachowania .
technika "dzienniczków obserwacyjnych"
opisywanie zdarzeń lub zjawisk w ich naturalnych odstępstwach czasowych, na przestrzeni możliwie długiego czasu. Np. okres niemowlęctwa. Zaobserwowane zachowania i towarzyszące im warunki zapisujemy, rejestrujemy fotograficznie, lub za pomocą kamery wideo.
technika obserwacji kategoryzowanej
obserwacja konkretnych kategorii zachowań ucznia np. zachowania pro zdrowotne uczniów
czy podczas siedzenia na krześle opiera plecy o poręcz, czy przychodzi do klasy o odpowiednim obuwiu
technika próbek czasowych
obserwacja w ciągu niedługich jednostek, próbek czasowych (od kilku sekund do 20 minut
najczęściej 5 minut).

Eksperyment pedagogiczny
Obserwacja prowadzona w specjalnie zorganizowanych warunkach. Podczas stosowania eksperymentu pedagogicznego korzysta się najczęściej z trzech technik:
technika grup równoległych
zakłada uwzględnienie: klasę porównawczą i kontrolną, określenie czynników eksperymentalnych, badań początkowych i końcowych.
technika rotacji
następuje wymiana funkcji: raz klasa czy grupa jest eksperymentalną raz kontrolną.
technika jednej grupy
brak jest grupy kontrolnej.
Metoda ta jest często krytykowana, przede wszystkim za zbyt duże możliwości manipulowania badanymi osobami. Ważny również jest etyczny aspekt: świadome wprowadzanie do eksperymentu zmiennej w postaci działań szkodliwych (budzenie agresji, celowa dezintegracja grupy).

Metoda indywidualnych przypadków
Przedmiotem badania jest jakiś jeden przypadek (osoba, grupa, wydarzenie) na temat którego gromadzi się przez dłuższy czas wszelkie dostępne informacje, materiały. Wykonuje się analizę jednostkowych losów ludzkich lub konkretnych zjawisk natury wychowawczej. Przedmiotem zainteresowania dla omawianej metody mogą być trudności dydaktyczno-wychowawcze a sytuacja rodzinna dziecka, trudności dydaktyczne i wychowawcze a sytuacja zdrowotna dziecka itp. Wykorzystujemy tutaj różne techniki badawcze, m.in.: obserwacje, wywiad, analizę dokumentów osobistych, niekiedy pomocne mogą być techniki projekcyjne, testy.


Metoda sondażu diagnostycznego
Sposób gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości.
Wg A. Kamińskiego "Młodzież nadużywająca alkoholu może być objęta studium indywidualnych przypadków, natomiast alkoholizm młodzieży może być przedmiotem sondażu diagnostycznego".
W tej metodzie można wykorzystać różne techniki badawcze: wywiad, ankietę, analizę dokumentów osobistych, techniki statystyczne.
Metoda ta ma zastosowanie np. w przypadku badania osób z problemami uzależnień narkotycznych, alkoholowych.

Metoda biograficzna
Wnikliwa, szeroko uwzględniająca wiele źródeł informacji, analiza całego przebiegu życia jednostki.
Wykorzystuje się wszelkie dokumenty dotyczące życia ludzi (autobiografie, historie, opowieści, fotografie, albumy, filmy, relacje, sprawozdania, opowiadania), które opisują przełomowe momenty z życiu człowieka.

Metoda badania w działaniu
"action research"
Poszukiwanie przez partnerów danej instytucji (np. szkoły, przedszkola, szpitala) kierunków rozwoju, głównie przez analizę własnej praktyki.
Przykładem badania w działaniu może być działalność innowacyjna nauczycieli, związana z projektowaniem i wdrażaniem do praktyki edukacyjnej programów autorskich.


Wybrane techniki badawcze: wywiad, ankietowanie, badanie dokumentów
Są to uznane w badaniach pedagogicznych techniki.

Wywiad
Rozmowa badającego z respondentem lub respondentami, której celem jest zebranie informacji od dobranych odpowiednio osób. Ze względu na sposób prowadzenia wyróżniamy:
wywiad jawny
badany poinformowany jest prawdziwie o celach, charakterze i przedmiocie wywiadu;
ukryty
badany nie jest poinformowany o roli ankietera, o celach i przedmiocie rozmowy;
jawny nieformalny
podczas luźnej rozmowy badający usiłuje przez stosowanie jej ukierunkowania uzyskać interesujące dane;

Ankietowanie
Technika gromadzenia informacji, polegająca na wypełnianiu (najczęściej samodzielnie przez badanego) specjalnych kwestionariuszy w obecności lub bez obecności ankietera. Pytania ankiety zawierają tzw. kafeterie (zestaw wszystkich możliwych odpowiedzi). Możemy wyróżnić kafeterie:
zamknięte
zestaw odpowiedzi jest ograniczony, badany nie może wyjść poza niego;
półotwarte
jest zwykle jeden punkt w możliwościach oznaczony słowem inne, i to pozwala zaprezentować jakąś swobodna wypowiedź;
koniunktywne
badany wybiera kilka możliwych odpowiedzi;
dysjunktywne
badany wybiera jedną, a wyklucza inne odpowiedzi.



Badanie dokumentów
Technika ta służy gromadzeniu informacji o badanej instytucji, wychowanku lub zjawisku wychowawczym na podstawie różnych dokumentów. Do badań wykorzystujemy m.in. dokumenty: kronikarskie, opiniodawcze, osobiste.


Techniki pomiaru pedagogicznego
Celem jest uzyskanie ścisłej wiedzy o wychowanku i środowisku wychowawczym.

Skale
Zakłada istnienie pewnego ciągu logicznego stopni oznaczających natężenie wybranego zjawiska w rzeczywistości wychowawczej (np. nieprzystosowania społecznego młodzieży). Występują różne typy skal:
skale nominalne
wyróżnienie i nazwanie przedmiotów, zjawisk lub cech, pod jakimś względem, bez orzekania o ich porządku, kolejności lub innych relacjach (przyporządkowanie każdej osobie badanej kolejnego numeru);
skale porządkowe
porównywanie i nazywanie przedmiotów stosownie do badanej zmiennej (skala stopni szkolnych, pozwalająca na porządkowanie zbioru uczniów od celującego do niedostatecznego);
skale interwałowe
zawierają skalę nominalną, porządkową i na koniec odległość między elementami zbioru na umownej skali liniowej;
skale ilorazowe ustalające, ile razy kolejna cecha jest większa od poprzedniej.

Testy pedagogiczne
Występuje duża różnorodność tych technik: testy rozwoju, inteligencji, zdolności, testy osobowości.
Szczególnie przydatne w pedagogice są testy osiągnięć szkolnych, zwane też pomiarem dydaktycznym. Są one coraz bardziej powszechne; w wielu krajach są podstawą do opracowywania narodowego programu oceniania uczniów. Testy te występują zwykle w formie zadań testowych. Najczęściej spotykanymi typami zadań są:
zadania wielokrotnego wyboru
składają się z pytania i wielu odpowiedzi, a zadaniem ucznia jest dokonanie odpowiedniego wyboru odpowiedzi;
zadania wielokrotnego szeregowania
składają się z pytania, odpowiedzi i różnej kombinacji liczb wyrażających różne możliwości zaszeregowania odpowiedzi;
zadania dwustronnego wyboru
składają się z dwóch szeregów różnych wiadomości. Uczeń ma za zadanie przyporządkować odpowiedz z jednej strony do odpowiedzi z drugiej strony;
zadania jednostronnego wybory
polegają na wyliczeniu całego szeregu cyfr, słów, znaków i na podkreśleniu niektórych zgodnie z podaną instrukcją;
zadania alternatywne
polegają na jednoznacznym stwierdzeniu, czy dane zdanie jest prawdziwe, czy fałszywe.

Techniki socjometryczne
Opierają się na rejestrowaniu zmian we wzajemnych stosunkach uczuciowych, społecznych między poszczególnymi osobami w grupie, między osobami a grupami i między grupami.
Podstawową techniką jest test socjometryczny zwany też techniką J. L. Moreno. Polega ona na podaniu wszystkim członkom danej grupy starannie przemyślanych i specjalnie uprzednio sformułowanych pytań dotyczących badanego problemu. Dzięki temu testowi poznajemy tzw. gwiazdy socjometryczne, odrzucone, izolowane, pary, paczki, łańcuchy.