Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 3
Teorie przestrzeni w geografii humanistycznej / kulturowej
" Środowisko życia człowieka jako przedmiot socjologii, nauk
społecznych, geografii humanistycznej / kulturowej
" Koncepcje przestrzeni w geografii humanistycznej:
1. Substancjalno-absolutystyczna: przestrzeń jako byt niezależny od
świata materialnego
2. Absolutystyczno-subiektywistyczna: przestrzeń jako kategoria
absolutna i niezależna od doświadczenia
3. Atrybutywistyczna / relatywistyczna: przestrzeń jako kategoria w
opisie układu całych zbiorów zjawisk społecznych i gospodarczych
przy uwzględnieniu atrybutów (właściwości) takich, jak:
" Zróżnicowanie
" SÄ…siedztwo
" odległość
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 3
Geografia kulturowa i kulturowe interpretacje przestrzeni
" Związanie geografii humanistycznej z teoriami społecznymi jako wyraz zwrotu
przestrzennego (spatial turn); [Sara Blair, Cultural Geography, 1998]
" Neomarksistowska krytyka kultury
" Strukturalizm
" Ekonomia polityczna
" Socjologia kultury i porównawcze kulturoznawstwo
" Praktyczne zastosowanie geografii kulturowej [Hanna Libura, Percepcja
przestrzeni miejskiej, 1990]
" Badanie percepcji i waloryzacji przestrzeni: indywidualne, grupowe i
zbiorowe wyobrażenia miejsca
" Ujęcie ogólnego obrazu przestrzeni wspólnego dla całej zbiorowości /
wspólnoty
" Wyobrażenia publiczne przestrzeni: podstawowe cechy środowiska
naturalnego i antropogenicznego
" Wyobrażenia stereotypowe przestrzeni: selektywne i uproszczone obrazy
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 3
Technika tworzenia map mentalnych
[Gould, Peter / White, Rodney, Mental Maps, 1974)
" Technika tworzenia map mentalnych jako metoda percepcji, poznawania,
wyrażania, obiektywizowania przestrzeni
" Eksperyment oparty na metodzie porównawczej odwzorowań
przestrzennych
" Subiektywizm i intuicjonizm odwzorowań przestrzennych
" Podkreślenie znaczenia miejsc charakterystycznych jako punktów
odniesienia w przestrzeni miasta
" Odbicie osobistych indywidualnych doświadczeń miejsca i przestrzeni:
subiektywizm znaczeniowy
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 3
Obrazy miasta
[Kevin Lynch, The Image of the City, 1960; A Theory of Good City Form, 1981]
" Empiryczne badania społecznej percepcji przestrzeni
" Obrazy miasta: wyobrażenia przestrzenne i przestrzenne odwzorowania
mieszkańców miasta
" Mentalne mapy jako plany miasta
" Elementy w obrazach  rezudujÄ…cych , w Å›wiadomoÅ›ci mieszkaÅ„ców:
" Drogi i ścieżki przemieszczania
" Krawędzie: bariery i granice pomiędzy poszczególnymi obszarami miasta
" Dzielnice:  elementy powierzchniowe jako identyfikowalne, określone części
miasta
" Węzły: punkty strategiczne w przestrzeni miejskiej
" Punkty orientacyjne (ang. repery): charakterystyczne miejsca w przestrzeni
miejskiej jako punkty odniesienia i lokalizacji
" Wymiar praktyczny badań nad percepcją przestrzeni:  Przystępując do
przebudowy lub projektowania przestrzeni miasta, warto poznać, w jaki sposób
jej poszczególne fragmenty zapisują się w świadomości ludzi (Majer 2010: 34)
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 3
Geografia humanistyczna / społeczna w postmodernizmie
Michel Foucault, Jean-François Lyotard, Jacques Derrida
" Geografia społeczno-ekonomiczna, interpretacjonizm stosunków społecznych,
stratyfikacji społecznej i wpływu na proces kształtowania przestrzeni miejskiej:
kwestie integracji, marginalizacji i wykluczenia społecznego  przestrzennego
" Krytyczna społeczna teoria przestrzeni: Doreen Massey, Spatial Divisions of
Labor. Social Structures and the Geography of Production, 1995
 Przestrzenny podział pracy: nierówności społeczne i podziały przestrzenne w
wymiarze społecznym i gospodarczym
 Przestrzeń, miejsce i relacje społeczne: określenie istoty / właściwości
miejsc:
" Zwielokrotniona tożsamość
" Procesualność, stawanie i dzianie się
" Brak wyodrębnienia, ujawnienia wnętrza i  zewnętrza
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 3
Otwarta natura przestrzeni
Doreen Massey, For Space, 2005
" Przestrzeń jako rezultat powiązań wynikających z komunikacji
interpersonalnej i interakcji społecznych obejmująca pełny zakres
komunikacji społecznej od relacji intymnych po wymiar globalny,
międzykulturowy
" Przestrzeń jako możliwość zaistnienia wielości i różnorodności
obejmującej konflikty, różne trajektorie stosunków społecznych jak i
konsensus i zgodę społeczną
" Przestrzeń jako proces stawania się:  (& ) będąc owocem nieustannych
międzypowiązań i materialnych praktyk w trakcie realizowania, dlatego
jej stan wciąż pozostaje do wykonania, nigdy nie skończony i otwarty
(Majer 2010: 35)
" Otwarta natura przestrzeni:  Konieczne jest wydobycie przestrzeni z
konstelacji koncepcji, które tak niezachwianie wierzą w jej stałość,
zamkniętość, reprezentatywność, i przeniesienie do sfery idei
różnorodności, relacyjności, współczesności (Massey 2005: 13)
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 3
Przestrzeń w geografii postmodernizmu (poststrukturalizm)
Zwrot przestrzenny (spatial turn) i przestrzenność (spatiality)
Edward W. Soja (UCLA)
" Synkretyzm w teorii przestrzeni: połączenie teorii społecznego wytwarzania
przestrzeni H. Lefebvre i heterotopii / utopii M. Foucault
" E.W. Soja [Thirdspace. Journeys to Los Angeles and Other Real- and Imagined Places,
1996] stwierdza w kontekście przestrzeni,  że nie jest ona nigdy dana z góry, nie jest
zatem pustym pojemnikiem oczekującym na wypełnienie, bierną sceną lub tłem.
Przeciwnie, przestrzeń jest całością konstruowaną przez kulturę, częścią jej ogólnego
zasobu i jak każdy składnik tego zasobu jest formowana i zmieniana, akceptowana lub
odrzucana (za: Majer 2010: 35-36)
" Przestrzenność (spatiality) ujawnia relacje społeczne,  które są w nią wpisane i
konstytuowane w różnych formach (Majer 2010: 36)
"  Przestrzenność nie jest predeterminowana, ale sposób jej zorganizowania oraz
nacechowanie znaczeniami są już w pełni produktami społecznego procesu
wytwarzania, transformacji i doświadczenia. Kategorie społeczne i przestrzenne są
nierozdzielne; istnieją w postaci stałego, obustronnego procesu socjoprzestrzennej
dialektyki. Przestrzeń nie może być uważana jedynie za medium wyrażające procesy
społeczne, ekonomiczne i polityczne, gdyż wszelkie społeczne zdarzenia czy związki
są również realnie konstytuowane przez przestrzeń (Majer 2010: 36)
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 3
Przestrzenność
Trzy przestrzenie (Ed.W. Soja)
" Trzy płaszczyzny przestrzeni jako głównej kategorii poznania świata
1. Firstspace jako przestrzeń postrzegana, która  jest złożona z form i
rzeczy, których istnienie daje się potwierdzić doświadczalnie i które są
społecznie wytworzone jako nośniki lub efekty ludzkiej działalności,
zachowań czy doświadczeń. Postrzegana przestrzeń, materialna i w
pełni uchwytna, odciska się na mapach ludzkich odczuć, emocji i
przestrzennych wyborów (Majer 2010: 36)
2. Secondspace: przestrzeń pojmowana jako struktura poznawcza
obejmująca system znaków i symboli, również jako tzw. przestrzeń
panująca, wyraz władzy i ideologii i przez nie narzucana
3. Thirdspace: przestrzeń życiowa jako alternatywne pole aktywności ludzi
poza ich domem i pracÄ…, jako urzeczywistnienie zmian zachodzÄ…cych w
kulturze, również jako różnorodność praktyk materialnych
(wykorzystania, zabudowy, wypełniania przestrzeni) obejmująca
miejsca, krajobrazy, domy i miasta, struktury polityczne i systemy
władzy
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 3
Thirdspace jako synteza przestrzeni
" Synteza przestrzeni w formie thirdspace:
  (& ) że jest to zespolenie wszystkich przestrzeni i materializacja
wszelkich wyobrażeń, doświadczeń, emocji, wydarzeń i politycznych
wyborów. To przestrzeń, w której żyje się, przestrzeń mieszkańców i
użytkowników, mieszcząca w sobie wszystkie inne, prawdziwe i
wyobrażone, przestrzenie (& ) (Majer 2010: 36)
" Przestrzeń, historia i czas w życiu społecznym: geohistoria miast-metropolii:
  (& ) postmodernistyczna geografia powinna dekonstruować
modernistyczną logikę przestrzeni, w której rzeczywistość często
sprowadza się po prostu do określonej ideologii. Zamiast tego należy
uwalniać wyobraz
nię i stwarzać możliwość wyobrażenia alternatywnych
przestrzeni, takich choćby jak Foucaultowskie utopie, chociaż nigdy nie
wolno ich całkowicie abstrahować od rzeczywistości, przestrzeń bowiem
składa się ze społecznie wytworzonych światów, które są równocześnie i
wyimaginowane, i materialne (& ) (Majer 2010: 37)
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 3
Geografia materialistyczna, krytyczna i polityczna
David Harvey, Social Justice and the City, 1973
" Strukturalny neomarksizm, kontynuacja teorii przestrzeni H. Lefebvre
 Sposoby, metody, logika odczytania przestrzeni i miasta
 Logika ta wynika z samego systemu kapitalistycznego jako ustroju życia
społecznego i gospodarczego i jest odwzorowaniem czynników i procesów
występujących w tym systemie
 Społeczeństwo funkcjonuje i wytwarza przestrzeń w oparciu o strukturalne
nierówności
" Przestrzeń miasta, podobnie jak całej materii, charakteryzuje dialektyczność
oraz proces nieustannego ewoluowania:
1. Do najważniejszych procesów należą te związane z cyrkulacją kapitału
2. Konflikt klasowy generowany przez sprzeczność interesów, np. publiczne
tereny zielone czy apartamentowce za  murami
3. Konflikt społeczny toczy się wokół jakości środowiska zamieszkania
"  (& ) Siła robocza w poszukiwaniu ochrony i w usiłowaniu polepszenia swego
standardu życiowego, angażuje się w całą serię walk rozgrywających się w
miejscach zamieszkania i dotyczących szeregu problemów związanych z
tworzeniem, administrowaniem i użytkowaniem środowiska mieszkalnego (& )
(Harvey 1973: 268; cyt. za: Majer 2010: 38)
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 3
Kapitał w przestrzeni (D. Harvey)
" Opłacalność obiegu kapitału wyznacza i kształtuje przestrzeń poprzez:
 Praktyki społeczne wynikające z obiegu kapitału
 Aktorów decydujących o dystrybucji kapitału,  (& ) o tym, które i jakie materialne
obiekty pojawią się lub też znikną z przestrzeni miejskiej (& ) (Majer 2010: 38)
" Tzw. klasa kapitałowa to:
1. Kapitał inwestycyjny, finansowy
2. Kapitał komercyjny: firmy handlowe i usługowe
3. Kapitał przemysłowy i właściciele fabryk
" Współczesna klasa robotnicza w analogii do odmian kapitału:
1. Urzędnicy, pracownicy biurowi (tzw.  białe kołnierzyki )
2. Sprzedawcy, pracownicy sektora usług
3. Pracownicy fabryk
 Każda z wyróżnionych frakcji (& ) ma odmienne interesy lub oczekiwania związane z
zagospodarowaniem przestrzeni oraz formami i kierunkami rozwoju miast.
Współczesna urbanizacja jest żywym procesem, któremu dynamikę nadają ciągłe
napięcia na tle sprzecznych interesów związanych z rozwojem miejskim
(Majer 2010: 38)
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 3
Przestrzeń społeczna: Akumulacja kapitału i różnice klasowe (D. Harvey)
" Dialektyczność przestrzeni: społecznej, miejskiej, obszarów wiejskich:
1. Dążenie do akumulacji kapitału
2. Różnice klasowe, rozwarstwienie społeczeństwa jako rezultat procesu
akumulacji kapitału
" Konflikt spoÅ‚eczny miÄ™dzy  dysponentami a  użytkownikami przestrzeni
"  Miejskie środowisko materialne jest wytwarzane głównie po to, aby służyć
produkcji, cyrkulacji kapitału i konsumpcji (Majer 2010: 38)
" Cyrkulacja kapitału i konsumpcji wyznacza i kształtuje przestrzeń
 Przykład: sposoby inwestowania w nieruchomości jako najbardziej
wydajna forma akumulacji kapitału oraz jako główny mechanizm
zagospodarowania przestrzeni
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 3
Koncepcja potrójnego obiegu kapitału (D. Harvey)
" Wytwarzanie dóbr w ramach ogólnego systemu produkcji przy uwzględnieniu
wahania koniunktury, kryzysów gospodarczych, problemów recesji, inflacji i
deflacji
" Inwestowanie w nieruchomości jako forma akumulacji kapitału
" Inwestowanie w postęp techniczny i innowacje, w naukę (projekty
badawczo-rozwojowe)
" Inwestowanie w tzw.  kapitaÅ‚ ludzki poprzez podnoszenie jakoÅ›ci życia
pracowników
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 3
Koncepcja potrójnego obiegu kapitału (D. Harvey)
" Cyrkulacja kapitału zawiera  (& ) kluczowe czynniki sprawcze
współczesnych procesów urbanizacyjnych, czyli szybsze lub wolniejsze
cykle inwestowania w nieruchomości oraz związek tych cykli z
oscylowaniem ogólnej koniunktury gospodarczej (& ) (Majer 2010: 39)
" Przykład: zintensyfikowanie suburbanizacji po II wojnie światowej
 Masowe inwestowanie w nieruchomości, a nie w produkcję;
 Podobna sytuacja miała miejsce w momencie recesji w połowie lat
70.: inwestycje w przestrzeń biurową i usługową jako wyraz
poszukiwania bezpiecznego sposobu inwestowania kapitału, jako
alternatywy dla inwestycji w infrastrukturÄ™ produkcyjnÄ…,
przemysłową
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 3
Urbanizacja kapitału: Przyczyna zmian w przestrzeni miasta (D. Harvey)
"  W kapitalizmie zachodzi nieustanna walka, w ramach której kapitał tworzy
fizyczną zabudowę miast na swoich warunkach i we właściwym dla siebie czasie
tylko po to, ażeby ją następnie zburzyć, zwykle w wyniku kryzysu
ekonomicznego, również we właściwym dla siebie czasie (Harvey, The Limits to
Capital, 1982:56; cyt. za: Majer 2010: 39)
" Przestrzeń miejska jako rezultat następujących po sobie okresów prosperity i
załamań koniunktury
" Cykl zmian w przestrzeni miejskiej wynika ze zmiennego obiegu kapitału
" Przestrzeń (jej kształt i rozwój) jest w pełni zależna od czynnika akumulacji
kapitału: zmiennych trajektorii inwestowania
" Kryzys miasta:  Jednym z bezpośrednich efektów sposobu zachowania się
kapitału jest także kryzys miasta  szczególnie kosztowny w wymiarze
dewaluowania się całych fragmentów miast i degradacji ich mieszkańców, często
także prowokujący do czynnego buntu tych, którzy znalez
li siÄ™ poza nawiasem
kolejnego cyklu obrotu kapitału (Harvey, The Urbanization of Capital. Studies in
the History and Theory of Capitalist Urbanization, 1985; za: Majer 2010: 40)
Dr Tomasz Stępień:  Socjologia miasta i przestrzeni 3
Postmodernizm i sprzężenie czasoprzestrzenne
David Harvey, The Condition of Postmodernity, 1989
" Rozwój kapitalizmu i gospodarki wolnorynkowej jest to historia wytwarzania w różnych
lokalizacjach styku pomiędzy przestrzenią i czasem (np. A
ódz
drugiej połowy XIX wieku)
"  W każdej jego [kapitalizmu] fazie rozwojowej przestrzeń jest organizowana w taki sposób,
aby ułatwiać wzrost, reprodukcję, społeczny podział pracy, wreszcie produkcję i
maksymalizacjÄ™ dochodu (Majer 2010: 41)
" Kapitalizm w postmodernizmie: przejście od sztywnych regulacji fordyzmu do elastycznych
form akumulacji postfordyzmu i nowych praktyk przestrzennych:
1. Kompresja czasu i przestrzeni, praktycznie ich zanik w globalnej wiosce ICT
2. Mobilność i szybki transfer jako główne kategorie produkcji i konkurencyjności
3. Wymiar globalny ekonomicznych i ekonomicznych współzalezności
"  Trzeba nauczyć się, jak radzić sobie z przytłaczającym zjawiskiem sprzężenia
czasoprzestrzennego, nie gubiąc przy tym tożsamości (Majer 2010: 41)
"  Kim jesteśmy i do jakiej przestrzeni czy miejsca należymy? (Harvey 1989: 246; za: Majer
2010: 41)