plik


Jan Turowski, Socjologia. MaBe grupy spoBeczne, TN KUL, Lublin 2001, ss. 57-75. IV. TEORIE GRUPY SPOAECZNEJ Teoria funkcjonalno-strukturalna 57  Teoria interakcjonizmu symbolicznego 62 - Floriana Znanieckiego teoria grupy spoBecznej 69 TEORIA FUNKCJONALNO-STRUKTURALNA Teoria funkcjonalno-strukturalna jest najstarsz i dominujc teori socjologiczn wyja[niajc zbiorowe \ycie ludzi. Zdaniem Don Martindale'a korzenie teorii funkcjonalno- strukturalnej sigaj organicystycznych koncepcji Augusta Comte'a, Herberta Spencera, a przede wszystkim Emila Durkheima, ktrzy w wyja[nianiu problematyki grupy spoBecznej odwoBywali si do analogii z organizmami biologicznymi. Wielki wpByw na rozwj koncepcji funkcjonalno-strukturalnych wywarB rwnie\ Vilfredo Pareto, ktry wprowadziB abstrakcyjne pojcie  systemu" wewntrznego i zewntrznego jako wa\ne narzdzia w badaniu \ycia spoBecznego ludzi. WspBczesnymi twrcami teoretycznej perspektywy funkcjonalno-strukturalnej s: Claude Levi-Strauss1 oraz Alfred R. Radcliffe-Brown2  w zakresie strukturalnego odBamu tej orientacji, oraz BronisBaw Malinowski3, Talcott Parsons4 i inni  w zakresie odBamu funkcjonalnego5. [koniec 57] Istotn tez teorii funkcjonalno-strukturalnej jest pogld, i\ \ycie spoBeczne jest zawsze i przede wszystkim  ustrukturalizowane" w postaci  systemw spoBecznych , tj. caBo[ci speBniajcych okre[lone funkcje wzgldem wikszych caBo[ci, ktre rwnie\ same zBo\one s z okre[lonych elementw, wzajemnie od siebie funkcjonalnie zale\nych. Punktem wyj[cia analizy socjologicznej jest badanie budowy czy te\ struktury danego systemu spoBecznego i funkcji, jakie on speBnia na rzecz systemu szerszego. Analiza systemu ukazuje, jakie funkcje speBnia ka\dy z elementw systemu na rzecz caBo[ci. Teoria funkcjonalna nie operuje wic pojciami grupy spoBecznej, ale pojciem systemu spoBecznego, jako powszechn kategori pojciow obejmujc wszelkie rodzaje tworw spoBecznych, niezale\nie od ich wielko[ci. Uznaje jedynie absorpcj mniejszych systemw spoBecznych przez systemy szersze, z punktu widzenia ktrych systemy mniejsze mog by traktowane jako elementy. Drugim podstawowym, pojciem stosowanym w analizie i wyja[nianiu socjologicznym jest  funkcja". Pojcie funkcji w tej teorii jest rozumiane jako okre[lajce rodzaj aktywno[ci speBnianej przez dany element na rzecz okre[lonego systemu spoBecznego czy te\ rodzaj wkBadu danego systemu na rzecz szerszego systemu zewntrznego. Jeszcze dokBadniej pojciem funkcji okre[la si wBa[ciw dla danego systemu aktywno[ czy dziaBalno[ konieczn, utrzymujc w istnieniu dany system. Funkcja ma charakter zdeterminowany i wynika ze struktury rodzaju zale\no[ci midzy systemami czy te\ midzy elementami systemu6. Elementami w systemie mog by albo jakie[ cz[ci danego systemu, albo poszczeglne przedmioty, albo inne cechy, stany albo procesy czy jakie[ cz[ci caBo[ci wszystkich 1 GBwne prace Clauda Levi-Straussa to: Antropologia strukturalna, tBum. K. Pomian, Warszawa 1970; The Elementary Structures of Kinship, Boston 1969 (w jzyku francuskim ksi\ka ta ukazaBa si w r. 1949). 2 A. R. Radcliffe-Brown, Structure and Function In Primitwe Society, Glenore, m, 1952. 3 Funkcjonalna teori wyBo\yB w artykule Culture, opublikowanym w Encyclopedia of Social Sciences, vol. 4, New York 1934, oraz w pracy A Scientific Theory of Culture and Other Essays, ktra zostaBa w tBumaczeniu polskim opublikowana w ksi\ce: B. Malinowski, Szkice z teorii kultury, Warszawa 1958. 4 Podstawowe dzieBa Talcotta Parsonsa to: The Structure of Social Action, New York 1937, oraz The Social System, New York 1951. 5 Do przedstawicieli funkcjonalizmu nale\y ponadto: Robert K. Merton, Kingslay Davis, Williara E. Moore, Georg Sjoberg. 6 C. Radcliffe-Brown definiuje pojcie funkcji nastpujco:  By the definition here offered function is the contribution which a partial activity makes to the total activity of which it is a part". Por. A. R. Radcliffe-Brown, Structure in Primitive Society, [w:] Sociological Theory. A Book of Readings, ed. L. A. Coser, B. Rosenberg, New York 1969, s. 626. zale\no[ci strukturalnych, jakie w danym systemie wystpuj. W [wietle zaBo\eD teorii funkcjonalno-strukturalnej grup spoBeczn mo\na okre[li jako system spoBeczny, a wic pewn caBo[ w szerokiej strukturze systemw spoBecznych, speBniajc okre[lone funkcje na rzecz szerszych systemw spoBecznych czy te\ tzw. makrosystemw, zBo\on z elementw funkcjonalnie ze sob powizanych. W tym ujciu analiza funkcjonalna koncentruje [koniec 58] si na problematyce funkcji, gdy strukturalizm koncentruje si na analizie budowy  struktury systemw spoBecznych oraz zasad je organizujcych. Funkcjonali[ci zajmowali si gBwnie systemami kulturowymi i wzorw zachowaD, strukturali[ci natomiast nastawieni byli na badanie procesw spoBecznych, zale\no[ci w budowie systemw spoBecznych. GBwni przedstawiciele jednej i drugiej orientacji opierali swoje twierdzenia na badaniach spoBeczeDstw pierwotnych i spoBeczeDstw chBopskich. Wystpuj te\ r\nice midzy poszczeglnymi przedstawicielami jednej i drugiej orientacji. Radcliffe-Brown reprezentuje strukturalizm funkcjonalny, przedmiotem gBwnym swych analiz czyni bowiem struktur spoBeczn systemu. Rozpatruje zasadnicze struktury w skali caBego spoBeczeDstwa i innych wielkich struktur spoBecznych. Poznanie struktury spoBecznej danego systemu pozwala dopiero  zdaniem Radcliffe-Browna  wyja[nia zjawiska kulturowe, obyczaje, wierzenia, wzory \ycia w spoBeczeDstwie. Struktura spoBeczna bowiem stanowi uregulowane stosunki midzy jednostkami i zbiorowo[ciami osb w danym systemie spoBecznym i zapewnia systemowi spoBecznemu jego jedno[ i zwarto[. W przeciwieDstwie do Radcliffe-Browna Malinowski reprezentuje orientacj funkcjonaln, odwoBuje si ju\ nie do jakiego[ oglnego spoBeczeDstwa, ale do wielo[ci grup spoBecznych i operuje pojciem grupy spoBecznej. Zdaniem tego wybitnego badacza spoBeczeDstw prymitywnych i teoretyka kultury u podstaw powstawania i funkcjonowania grup spoBecznych tkwi potrzeby, ktre pobudzaj aktywno[ czBowieka. Potrzeby te grupuje Malinowski w trzy oglne kategorie. Stanowi je potrzeby biologiczne, psychiczne i spoBeczno-kulturalne. Potrzeby biologiczne i konieczno[ci ich zaspokajania, powodujce organizowanie si ludzi w r\ne grupy spoBeczne, pojmowane jako formy zbiorowego dziaBania. Aby grupy spoBeczne mogBy realnie funkcjonowa, musz by okre[lane sposoby dziaBania, normy, symbole, kultura, potrzeby biologiczne, choby wymieni tylko potrzeby zaspokojenia gBodu, bezpieczeDstwa, ochrony zdrowia, reprodukcji, przyczyniaj si do ksztaBtowania si rodzin, r\nych grup pokrewieDstwa, zbiorowych form dziaBalno[ci gospodarczej, prowadzenia gos- podarstw domowych itp. Potrzeby ludzkie, nawet biologiczne, nie mog by pojmowane jako jakie[ impulsy fizjologiczne, gdy\ s one regulowane przez zwyczaje, obyczaje i inne normy; ludzie wystpuj tu jako czBonkowie grup spoBecznych, a nie jako organizmy. DziaBalno[ i formy organizacji zwizane z zaspokojeniem potrzeb biologicznych powoduj ksztaBtowanie si potrzeb tzw. pochodnych: psychicznych i spoBeczno-kulturowych, te za[ wymagaj tworzenia dalszych form organizacji [koniec 59] spoBecznej i wzorw kulturowych. Potrzeby ludzkie powoduj wic konieczno[ powstawania r\nego rodzaju stosunkw spoBecznych i wzorw kulturowych, norm, warto[ci, wierzeD. Koncepcj Malinowskiego charakteryzuje  kulturalizm , tj. pogld, i\ kultura danego spoBeczeDstwa bdz danej zbiorowo[ci reguluje stosunki spoBeczne czy struktury spoBeczne, sBu\y zaspokajaniu gatunkowych i indywidualnych potrzeb danej zbiorowo[ci. Szczeglnie wybitne miejsce w[rd przedstawicieli teorii funkcjonalno-strukturalnej zajmuje Talcott Parsons. Rozwija on teori funkcjonaln jeszcze w innym kierunku. Jonathan H. Turner okre[la pogldy Talcotta Parsonsa jako  imperatywizm funkcjonalny , gdy\ podstawowe  imperatywy , wymogi czy cele, jakie musi speBnia ka\dy system spoBeczny, stanowi my[l przewodnia teorii Parsonsa7. 7 Por. J. H. Turner, Struktura teorii socjologicznej, tBum. J. Szmatka, Warszawa 1985. s. 96. GBwne zrby pogldw Parsonsa poznajemy z dwch najwa\niejszych ksi\ek, stanowicych zarazem dwa etapy w rozwoju jego teorii funkcjonalnej. W ksi\ce The Structure of Social Action, wydanej w r. 1937, Parsons zawarB teori dziaBania spoBecznego, ktre miaBo stanowi podstawowy rodzaj i form zbiorowego \ycia ludzi. W r. 1971 w ksi\ce The Social System Parsons przeszedB od analizy dziaBania spoBecznego do teorii systemw spoBecznych. Teoria systemu spoBecznego, traktowana jako teoria analityczna, miaBa ju\ wyja[ni nie tylko samo dziaBanie spoBeczne i jego struktur, ale rwnie\ osobowo[ podmiotu dziaBajcego, systemy spoBeczne i kultur na wszystkich poziomach i we wszystkich wymiarach \ycia spoBecznego, a wic na poziomie mikrostruktur i makrostruktur. System spoBeczny oznacza wedBug Parsonsa ka\dy zorganizowany wzr  model interakcji. Zadaniem analizy socjologicznej jest wyja[nianie, jak istniej i funkcjonuj systemy spoBeczne, jak osobowo[ci ludzkie jako podmioty dziaBajce, podejmujc interakcj, doprowadzaj do uksztaBtowania systemu spoBecznego, czyli jakiej[  w innym jzyku  grupy spoBecznej. WedBug Parsonsa system spoBeczny powstaje dziki instytucjonalizacji dziaBaD ludzkich i polega na uwzorowaniu, okre[leniu schematw interakcji zachodzcych midzy jednostkami, zajmujcymi r\ne pozycje. Wzory takich dziaBaD  interakcji podlegaj normatywnej regulacji i wypeBniane s tre[ciami kulturowymi (warto[ciami). Do zintegrowania osobowo[ci - podmiotw dziaBajcych dochodzi za po[rednictwem dziaBania dwch mechanizmw: mechanizmu socjalizacji i mechanizmu kontroli spoBecznej. Mechanizm socjalizacji polega na [koniec 60] internalizacji przez jednostk wzorw dziaBaD, norm, warto[ci i symboli, powo- dujcych, \e jednostka w interakcji dziaBa zgodnie z innymi. Drugi mechanizm, zapewniajcy trwanie i funkcjonowanie ka\dego systemu spoBecznego (np. rodziny, spoBeczno[ci lokalnej - w terminach socjologii konwencjonalnej), stanowi kontrola spoBeczna, ktra przez system nakazw, norm i uregulowaD poBczonych ze stosowaniem nagrd i kar oddziaBywuje prewencyjnie lub represyjnie na dziaBania osobowo[ci, jak i innych podsystemw w szerszym systemie. Robert K. Merton jest ju\ nowoczesnym przedstawicielem funkcjonalizmu, zorientowanym nie na tworzenie oglnej teorii socjologicznej wzorem swoich poprzednikw, ale, przeciwnie, promujcym tworzenie tzw. teorii [redniego zasigu8. Teorie [redniego zasigu w ujciu Mertona s teoriami specjalnymi, majcymi zastosowanie w ograniczonych pojciowo obszarach, zawieraj hipotezy dajce si empirycznie weryfikowa i twierdzenia empirycznie potwierdzone, odnoszce si do pewnego tylko zakresu zjawisk przestrzennie i czasowo ograniczonych. Jako przykBady teorii [redniego zasigu Merton wymienia:  teori zachowaD dewiacyjnych, nieprzewidzianych skutkw celowego dziaBania, percepcji spoBecznej, grup odniesienia, kontroli spoBecznej, wzajemnej zale\no[ci instytucji spoBecznych 9. Robert Merton dokonaB ogromnego wkBadu do zagadnieD budowy i strategii konstruowania teorii w socjologii oraz zasad analizy funkcjonalnej zjawisk spoBecznych. Jego koncepcj funkcjonalizmu nazywa si czsto funkcjonalizmem socjologicznym, gdy\ opiera si w swych twierdzeniach na wynikach badaD empirycznych. Robert Merton formuBuje wiele twierdzeD dotyczcych teorii grup spoBecznych. Przede wszystkim formuBuje socjologiczne pojcie grupy spoBecznej. Jest to ujcie strukturalne grupy, gdy\ Merton odnosi je do pewnej liczby ludzi, ktrzy wchodz ze sob w interakcj wedle ustalonych wzorw. Czasami nazywa te\ terminem grupy spoBecznej okre[lon liczb ludzi pozostajcych w ustalonych stosunkach spoBecznych. Terminy  stosunki spoBeczne" i 8 DzieBem Roberta K. Mertona, ktre staBo si najbardziej reprezentatywna pozycja wspBczesnej literatury socjologicznej, jest ksi\ka Teoria socjologiczna i struktura spoBeczna, tBum. E. Morawska, J. Wartenstein-[uBawski, Warszawa 1982 (tytuB oryginaBu: Social Theory and Social Structure, New York 1969). 9 Tam\e, s. 71.  uwzorowane interakcje czy  unormowane interakcje" stosuje Merton zamiennie jako skBadniki struktury spoBecznej i zarazem definiens grupy, tj. to, co wi\e pewna liczb jednostek w odrbna caBo[, odrbny od jednostek podmiot \ycia spo-[koniec 61] Becznego. Merton uwzgldnia te\ [wiadomo[ciowe aspekty grupy. Ustala bowiem trzy kryteria istnienia grupy: 1) trwale, normatywnie ustalone formy spoBecznej interakcji, 2) samookre[lanie si jednostki jako uczestnika grupy, 3) takie samo jej okre[lanie przez innych ludzi10. Wprowadza r\ne typologie grup spoBecznych. Analizuje 26 rodzajw wBa[ciwo[ci, ktre charakteryzuj i r\nicuj grupy spoBeczne midzy sob. Ukazuje r\ne wersje funkcji, jakie grupa spoBeczna mo\e speBnia, dotychczas nie dostrzegane przez badaczy. Omwione pogldy gBwnych przedstawicieli teorii funkcjonalno-strukturalnej ukazuj r\nice zaBo\eD teoretycznych w pojmowaniu i wyja[nianiu grup spoBecznych. Wsplny jednak\e tym wszystkim pogldom jest Durkheima sposb widzenia rzeczywisto[ci spoBecznej, a w tym grup spoBecznych, jako unormowanych, uwzorowanych struktur spoBecznych, zobiektywizowanych i zewntrznych w stosunku do jednostki. Dopiero Robert Merton wkroczyB w sfer [wiadomo[ci jednostki. Pod adresem teorii funkcjonalno-strukturalnej kierowano wiele zarzutw. Przede wszystkim krytycy podnosili, \e paradygmat teorii funkcjonalno-strukturalnej, nakazujcy badanie grup spoBecznych w kategoriach pojciowych  systemu" i  funkcji", jest caBkowicie abstrakcyjny i oglnikowy, skoro z tego punktu widzenia mo\e by badany ka\dy obiekt rzeczywisto[ci. Teoria ta nie stwarza mo\liwo[ci poznania poszczeglnych rodzajw grup spoBecznych ani ich cech, ani funkcjonowania grup, wyja[niania zmian, jakim ulegaj, konfliktw, jakie midzy nimi czy w nich wystpuj, prowadzi jedynie do ustalania zale\no[ci funkcjonalnych i analizowania  systemu spoBecznego" pod ktem speBniania tzw. wymogw czy imperatyww funkcjonalnych [Parsons AGIL  Adaptacja  organizm, Osiganie celw (goal attainment)  osobowo[, integracja  system spoBeczny jako zorganizowany ukBad statusw integrujcy potrzeby osobowo[ci i wzory kulturowe za pomoc norm , kultywowanie wzorw (latent patern maintanence)  kultura jako sfera symboliczna] odmiennie przez poszczeglnych przedstawicieli teorii okre[lanych; pomniejsza kreatywna rol jednostki w \yciu spoBecznym11. TEORIA INTERAKCJONIZMU SYMBOLICZNEGO PrzeciwieDstwem funkcjonalno-strukturalnej koncepcji grupy spoBecznej jest teoria interakcjonizmu symbolicznego, interakcjonizm symboliczny w teoretycznej genezie siga do swych amerykaDskich prekursorw, takich jak Wilham James, John Dewey, a przede wszystkim George Mead. Wspierajc si na Mea-[koniec 62] da koncepcji jazni i interakcji jego nastpcy i zwolennicy poszli jednak w r\nych kierunkach w wyja[nianiu spoBecznego dziaBania, a przede wszystkim w wyja[nieniach zjawiska organizacji spoBecznej, grupy spoBecznej czy spoBeczeDstwa, a w takich wBa[nie kierunkach problematyka dziaBania zbiorowego w teorii Meada byBa rozwa\ana. W zwizku z tym pogldy przedstawicieli tej orientacji na temat grupy spoBecznej w socjologii musiaBy uwzgldni istniejce midzy nimi r\nice. WystpiBy one szczeglnie midzy tzw. szkoB chicagowsk, reprezentowan przez Herberta Blumera, a szkoBa Iowa, reprezentowan przez Manfreda Kuhna, oraz w teorii roli, reprezentowanej przez Roberta Parka i Ernesta W. Burgessa, a nastpnie przez wielu dalszych kontynuatorw. Jednak\e rdzeD pogldw tych trzech suborientacji jest wsplny. Jest nim koncepcja interakcji w ujciu Meada i jego wizja  organizacji spoBecznej" jako  zorganizowanej" dziaBalno[ci wielu podmiotw  jednostek odnoszonych do  uoglnionego 10 Tam\e, s. 339. 11 Analiz funkcjonalizmu przeprowadza Piotr Sztompka m.in. w pracy Statyczna i dynamiczna wersja funkcjonalizmu,  Studia Socjologiczne , 1969, nr 4. PeBny wykBad i krytyk teorii funkcjonalno-strukturalnej przedstawia J. H. Turner (dz., cyt., s. 75-180). innego", w ktrej jednostki wzajemnie przystosowuj si i wzajemnie wspBdziaBaj. Rzeczywisto[ spoBeczna sprowadza si  w ujciu interakcjonizmu symbolicznego  do wzajemnych oddziaBywaD czy dziaBaD midzy jednostkami jako suwerennymi podmiotami tych czynno[ci. Tym, co rzeczywi[cie istnieje, s jednostki ludzkie, dziaBajce i oddziaBujce na siebie za pomoc symboli. Interakcja symboliczna jest elementarnym faktem spoBecznym i z pomoc tej kategorii pojciowej mo\na dopiero wyja[ni inne formy czy rodzaje zjawisk spoBecznych. Interakcja w ujciu interakcjonizmu symbolicznego oznacza - pisze El\bieta HaBas - przede wszystkim takie spoBeczne dziaBanie, gdy dwie osoby oddziaBuj na siebie za po[rednictwem komunikacji, modyfikujc nawzajem swoje zachowanie. Ludzie nie reaguj (jak to ujmuje behawioryzm), ale interpretuj, definiuj nawzajem swoje dziaBania. Interakcja wic ma charakter symboliczny, poniewa\ polega na wymianie przekazw komunikacyjnych midzy uczestnikami wystpujcymi na zmian w roli ich nadawcw i odbiorcw12. Trafnie jednak podkre[la E. HaBas, \e pojcie dziaBania (1) komunikacji symbolicznej", symboli werbalnych, jzyka czy symboli niewerbalnych, gestw, znakw, dzwikw itp., za pomoc ktrych dopiero owo wzajemne dziaBanie zachodzi  jest istotnym zaBo\eniem teorii interakcjonizmu. Drugi wa\ny element w interakcjonistycznej koncepcji ludzkiego dziaBania stanowi zaBo\enie, \e (2) jednostka nie odtwarza zachowaD czy dziaBaD wedBug pewnych wzorw, ale konstruuje dziaBanie, jest twrc, kreuje dziaBanie, interpretuje zachowanie partnera, [koniec 63] wchodzi w jego rol i na podstawie role-taking podejmuje odpowiednie dziaBanie, dokonujc cigle tzw. definicji sytuacji, w jakiej dziaBa, jednostka bowiem jest [wiadoma siebie, posiada jazD (self), dokonuje wyborw. Jednak\e w teorii interakcjonizmu symbolicznego wystpuj r\nice w pogldach midzy jej klasycznymi przedstawicielami. Herbert Blumer, uwa\ajcy siebie za wiernego kontynuatora Georga'a Meada i twrc interakcjonizmu symbolicznego, okre[lajc swoje stanowisko zaczyna od wytBumaczenia dwch punktw wyj[cia swej teorii. Zdaniem Blumera zaBo\enia te nie s w ogle wBa[ciwie rozumiane albo s niekonsekwentnie uwzgldniane w analizach \ycia spoBecznego ludzi. Pierwsze z nich to zaBo\enie przez Meada, \e (1) czBowiek jest wyposa\ony w jazD, a wic mechanizm, ktry pozwala jednostce ludzkiej traktowa siebie jako przedmiot; mechanizm, dziki ktremu jednostka ma zdolno[ udzielania sobie rad, wskazywania sobie zachowaD i podejmowania decyzji. Drugie zaBo\enie gBosi, \e (2) ludzkie dziaBanie, czyli interakcja, jest symboliczne i zachodzi za pomoc symboli, stosowanych przez partnerw interakcji. Interakcja jest konstruowana. JazD bowiem nie jest ukBadem, struktur, ale nieprzerwanym procesem,  w ktrym istota ludzka postrzega rzeczy, ocenia je, nadaje im znaczenie, po czym na tej podstawie podejmuje decyzj dziaBania [...]. Zachowanie ludzkie nie jest zatem rezultatem siB takich, jak naciski [rodowiskowe, bodzce, motywy, postawy czy idee, lecz jest wynikiem sposobu, w jaki interpretuje i poczyna sobie z nimi w dziaBaniu, ktre konstruuje 13. W dalszym wyja[nieniu Blumer wyznaje, \e w jego interpretacji dwa zaBo\enia teorii Meada obejmuj po pierwsze tez, i\ (1) spoBeczeDstwo ludzkie skBada si z jednostek posiadajcych jazD, oraz po drugie, \e (2) indywidualne dziaBanie jest konstrukcj, a nie prostym wyzwoleniem reakcji. Zachodzi pytanie, jak wedBug Blumera dochodzi do zbiorowego dziaBania, do jakiej[ organizacji spoBecznej, do spoBeczeDstwa, skoro rzeczywisto[ spoBeczna skBada si z r\nego rodzaju autonomicznych interakcji i do tego jeszcze zmiennych, zawsze na nowo konstruowanych. 12 E. H a B a s, Symboliczny interakcjonizm - wielo[ orientacji a podstawy jedno[ci perspektywy,  Studia Socjologiczne , 1961, nr 4, s. 111. 13 H. Blumer, SpoBeczeDstwo jako symboliczna interakcja, [w:] Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii wspBczesnej, wybr i wstp E. Mokrzycki, Warszawa 1984. Blumer wyja[nia, \e interakcje dokonuj si w kontek[cie spoBecznym. OdwoBuje si do pogldu Meada i tBumaczy, \e jednostka przystosowuje swoje dziaBanie niejako dwukrotnie: raz w stosunku do drugiego partnera, a nastpnie do innych, do tzw. uoglnionego innego, postrzega, interpretuje dziaBania innych i przystosowuje swoje dziaBanie. My[l t Blumer powtarza wielokrotnie. [koniec 64] Przytoczmy dla przykBadu jedno stwierdzenie:  [...] grupa lub dziaBanie zbiorowe polega na wzajemnym dostosowaniu indywidualnych dziaBaD, w ktrych ludzie interpretuj i uwzgldniaj nawzajem swoje poczynania [...] 14. Blumer polemizuje z teoriami socjologicznymi, ktre odwoBuj si - jak pisze  do czynnikw psychologicznych (np. postaw) czy te\ do czynnikw spoBecznych (np. warto[ci, spoBecznej struktury, kultury, systemu spoBecznego) w tBumaczeniu ludzkiego dziaBania i przeciwstawia tym pogldom interakcjonizm symboliczny.  W ujciu symbolicznej interakcji dziaBanie spoBeczne lokowane jest w dziaBajcych istotach ludzkich, ktre dostosowuj nawzajem swoje poczynania w procesie interpretacji; dziaBanie grupowe jest zbiorowym zachowaniem si owych ludzi 15. W innym miejscu oskar\a szczeglnie koncepcje funkcjonalno-strukturalne grupy spoBecznej stwierdzajc:  Koncepcje te nie traktuj \ycia grupowego czy grupowego dziaBania jako skBadajcego si ze zbiorowych zharmonizowanych poczynaD istot ludzkich, usiBujcych radzi sobie z wBasnym \yciem 16. Tak wic zjawisko spoBecznej organizacji, grupy czy spoBeczeDstwa sprowadzaBoby si do podobieDstwa interakcji oraz do wzajemnego dostosowania si czy zharmonizowania interakcji wykonywanych przez wielu ludzi, ale te\ i do pewnej powtarzalno[ci interakcji wykonywanych wedBug pewnych wzorw. Pisze bowiem Blumer:  Wikszo[ sytuacji, z jakimi maj do czynienia ludzie w danym spoBeczeDstwie, jest przez nich definiowana czy strukturalizowana w podobny sposb. W procesie uprzednich interakcji zdobyli oni i rozwinli wsplne rozumienie czy definicje, \e ludzie dziaBaj podobnie [...] 17. To po- dobieDstwo i powtarzalno[ interakcji - broni si Blumer - nie oznacza, \e jednostki nie dokonuj interpretacji, definicji sytuacji itd. i \e s one mechanicznie powtarzane wedBug pewnego wzorca. Jednostka  zapewnia Blumer  musi zawsze dokonywa interpretacji zachowaD partnera, gdy\ interakcja jest procesem i pewne mechanizmy dziaBania musz zachodzi. Nadto jednostki mog i wnosz nowe elementy do interakcji albo te\ podejmuj zupeBnie nowe dziaBania twrcze, dotychczas nie wystpujce, stanowice zmian spoBeczn. Cigle jednak jawi si wtpliwo[ci, w jaki sposb te podobne, powtarzane czy dostosowujce si wzajemnie dziaBania jednostek tworz organizacj spoBeczna, tworz grup spoBeczn. Na to odpowiada Blumer, \e podmiotami [koniec 65] dziaBania  [...] mog by pojedynczy ludzie, zbiorowo[ci, ktrych czBonkowie dziaBaj razem we wsplnym d\eniu, lub organizacje dziaBajce w imieniu swoich wyborcw [...] 18. Mo\e ni by - czytamy w innym miejscu - grupa zabawowa, misjonarska, stowarzyszenie zawodowe, rodzina, szkoBa, ko[ciB, firma handlowa itd., ale zawsze jednostki te dziaBaj jako podmioty interakcji. Interakcjonizm symboliczny  [...] uwzgldnia - stwierdza Blumer  obecno[ organizacji w spoBeczeDstwie i uznaje jej znaczenie. Ujmuje j jednak w sposb odmienny. R\nica dotyczy dwu kwestii. Po pierwsze, z punktu widzenia symbolicznej interakcji organizacja spoBeczna  cho wyznacza ramy, w ktrych przebiega dziaBanie grupowe - dziaBania owego nie determinuje. Po drugie, organizacja taka i zachodzce w niej zmiany s rezultatem poczynaD podmiotw dziaBania, nie za[ pochodn siB, ktre tych poczynaD nie uwzgldniaj [...] 19. Tak wic wszelka organizacja - z perspektywy symbolicznego interakcjonizmu - sprowadza si do tego, \e stanowi  ram , w ktrej jednostki dziaBaj i ktra ksztaBtuje 14 Tam\e, s. 76. 15 Tam\e, s. 78. 16 Tam\e, s. 79. 17 Tamze, s. 81. 18 Tam\e, s. 80. 19 Tam\e, s. 83.  sytuacje , w jakich jednostki dziaBaj. Wszystkie te wywody nie wyja[niaj jednak, co si skBada na ow ram, czym s grupy spoBeczne, jak powstaj, jaka jest ich struktura, jak dziaBaj jako podmioty \ycia spoBecznego, co ludzi zespala w r\ne rodzaje grup spoBecznych. Sprawa owa komplikuje si szczeglnie wtedy, gdy przechodzimy do analizy wielkich struktur spoBecznych, takich jak paDstwo, nard, partie polityczne, wielkie zrzeszenia i zwizki. Od tej wersji interakcjonizmu symbolicznego odbiegaj pogldy Manfreda Kuhna. Jonathan H. Turner przeprowadziB wzgldnie najpeBniejsz analiz interakcjonizmu symbolicznego, a w tym konfrontacj pogldw Herberta Blumera i Manfreda Kuhna20. Najoglniej ujmujc, pogldy Kuhna s bardziej  ustrukturalizowane . Ta odrbno[ zaznacza si ju\ przy interpretowaniu Meadowskiej koncepcji jazni, a nastpnie przy interpretacji koncepcji osobowo[ci. Kuhn zwraca uwag, i\ jazD nie mo\e by traktowana jako proces niestabilny, ktry ksztaBtuje si w drodze socjalizacji i obejmuje podstawowy zespB znaczeD i postaw jednostki wobec siebie. Dziki temu jednostka definiuje sytuacj i ocenia zjawiska w pewien  ukierunkowany" sposb. Jej dziaBania charakteryzuje pewna cigBo[ i zarazem przewidywalno[. TrwaBy rdzeD jazni w [koniec 66] praktyce  wyznacza jednostce zakres obiektw i dziaBaD, wchodzcych w jej do[wiadczany [wiat, a nawet determinuje dziaBania jednostki. Pogld na jazD i osobowo[ rzutuje na odmienne ujmowanie interakcji. Nie jest ona zawsze konstruowana na nowo. Wiele interakcji bowiem podlega trwaBemu ich wykonywaniu. Powtarzanie interakcji powoduje, \e utrwalaj si pewne wzory ich wykonywania. Podobnie powtarzaj si te\ sytuacje spoBeczne i definicje sytuacji, jakich jednostka dokonuje. W tych warunkach interpretowanie i przejmowanie roli odbywa si w sposb wzgldnie utarty, a nie w sposb zawsze innowacyjny. Nastpnie Manfred Kuhn inaczej postrzega [wiat spoBeczny. Wprowadza przede wszystkim pojcie pozycji spoBecznej. Jednostki ludzkie jako podmioty \ycia spoBecznego nie pozostaj w jakiej[ bezksztaBtnej masie, ale  przeciwnie - s ze sob powizane. Tymi ogniwami zespalajcymi s pozycje spoBeczne. Kuhn nie wyja[nia jednak, skd bior si pozycje spoBeczne, jak i dlaczego dochodzi do ich powstawania. Jednostki zajmujce okre[lone pozycje tworz r\ne ukBady sytuacji, w ktrych partnerzy interakcji spodziewaj si wzajemnie okre[lonych dziaBaD. Pozycje spoBeczne bowiem okre[laj wzajemne upraw- nienia i obowizki, jakie danej pozycji czy danemu rodzajowi pozycji przysBuguj w stosunku do innych. W ten sposb powstaj  struktury spoBeczne , czyli utrwalone i uregulowane stosunki wi\ce pewne zespoBy osb. Te struktury spoBeczne (Kuhn podobnie jak inni interakcjoni[ci nie stosuje terminw  grupy spoBeczne ,  zbiorowo[ ) s wzgldnie stabilne i nie znajduj si w stanie permanentnej zmiany, jak to utrzymuje Herbert Blumer. Nadto struktury spoBeczne, jako utrwalone wzory interakcji, wywieraj wpByw, naciski na jednostk podejmujca czynno[ci w ramach danego unormowanego modelu interakcji. Manfred Kuhn jest przeciwny wizji [wiata spoBecznego Herberta Blumera jako wizji [wiata indeterministycznego, w ktrym podmioty ludzkie dziaBaj w sposb spontaniczny, podejmuj interakcje w sposb autonomiczny, a ich dziaBania nie s unormowane przyczynowo. Taka wizja [wiata autonomicznie i spontanicznie dziaBajcych jednostek, dokonujcych nieustannie jakich[  wolnych wyborw , w ktrych brak wzajemnych zale\no[ci midzy ludzmi i przyczynowych uwarunkowaD ich dziaBaD, jest zdaniem Kuhna nie do przyjcia. Wprawdzie - stwierdza Kuhn - niedorozwj technik badawczych nie pozwala odkrywa przyczynowo[ci w dziaBaniach ludzkich, ale jest to zwizane tylko z obecnym stanem socjologii. [koniec 67] Trzeci odBam interakcjomzmu symbolicznego czy te\ jego syntez stanowi teoria roli, 20 Por. Turner, dz. cyt., s. 395-417. reprezentowana przez Ralpha H. Turnera21. Turner wychodzi od podstawowych koncepcji Meada dotyczcych jazni, interakcji i organizacji spoBecznej jako rezultatu interakcji. Pojcie  organizacji spoBecznej jest stosowane w znaczeniu najoglniejszym, oznaczajcym powizanie pewnej liczby osb trwaBymi interakcjami. JazD  zgodnie z koncepcj Meada - jest ujmowana jako samo[wiadomo[ siebie jednostek, czyli zdolno[ do definiowania siebie i autonomicznego dziaBania. DziaBania spoBeczne jednostki stanowi interakcje, skBadajce si z wzajemnie zorientowanych na siebie czynno[ci partnerw interakcji. Do tych kategorii pojciowych wprowadza Turner jeszcze pojcie roli, ktre miaBo umo\liwi rozwinicie interakcjonizmu symbolicznego jako peBnej teorii socjologicznej. Aby przedstawi interakcjonistyczn koncepcj roli, Ralph Turner wychodzi od krytyki funkcjonalno-strukturalnej teorii roli, gBoszcej, \e \ycie spoBeczne jest ustrukturalizowane w postaci pozycji spoBecznych, jakie jednostki zajmuj, i wypBywajcych z nich normatywnie okre[lonych rl, jakie maj wykona. Te role wyznaczaj, determinuj zachowania jednostki. Role spoBeczne bowiem w ujciu strukturalnym stanowi normatywne modele zachowaD, przypisane do pozycji. Organizacja spoBeczna z kolei sprowadza si  w ujciu strukturalnym  do siatek odpowiednio sobie przyporzdkowanych pozycji spoBecznych. Ralph Turner zarzuca funkcjonalistom i strukturalistom bBdne pojmowanie interakcji. DziaBanie ludzkie  wyja[nia Turner  nie polega na wykonywaniu czynno[ci wedBug ustalonych wzorw i wi\cych norm, ale ma charakter twrczy i polega na konstruowaniu postpowania, dziaBaD w interakcji, a nawet konstruowaniu roli. WedBug interakcjonizmu  wyja[nia dalej Turner  jednostka podejmujc interakcj komunikuje partnerowi o swym dziaBaniu (za pomoc symboli, gestw, sBowa, dzwiku itp.), przedstawia sw to\samo[, okre[la sw rol. Poniewa\ inni, a w tym partner, te\ peBni role, inicjujcy interakcj stara si odczyta symbole emitowane przez partnera, stara si ustali tre[ jego dziaBaD i jego rol. Ustalenie roli przez obu autorw interakcji jest zBo\on operacj my[low i polega na uBo\eniu sobie pewnej caBo[ci z pojedynczych i szczegBowych czynno[ci partnera, pozwalajce przewidzie reakcj partnera. Takie wzajemne rozpoznawanie trwa. Podmiot inicjujcy nie jest pewny swego rozpoznania roli partnera i odwrotnie. Dokonuje przeto sprawdzenia. Podobnie postpuje te\ drugi partner interakcji. Ta wzajemna interpre-[koniec 68] tacja zachowaD i potwierdzenie trafno[ci okre[lenia roli jest istotnym elementem interakcji. W ten sposb dokonuje si tzw. przyjmowanie roli. Przyjmowanie roli przez dziaBajcego  [...] oznacza organizowanie zachowaD partnera w spjn caBo[ [...]  wyja[nia El\bieta HaBas22. Interakcja wic nie jest odgrywaniem roli wedBug pewnych wzorw czy schematw. Polega natomiast na wzajemnym rozpoznawaniu, interpretacji zachowaD i ich dostosowaniu czy wzajemnej modyfikacji. Rola tworzy si w toku interakcji. Chocia\ interakcjonizm odrzuca funkcjonalno-strukturaln koncepcj roli jako normatywnie okre[lonych dziaBaD, nie neguje jednak powtarzalno[ci interakcji, nie neguje te\ utrwalonych znaczeD, wykraczajcych poza konkretn sytuacj.  Przyjmuje  pisze E. HaBas  kulturowe znaczenie rl, jako zewntrznych wobec dziaBania. Nie s to jednak normatywne oczekiwania, lecz kategorie poznawcze [...] 23. O ile w koncepcji strukturalnej rola jest okre[lona w kategoriach norm, to w koncepcji interakcyjnej rola ujmowana jest w kategoriach typw dziaBaD caBo[ciowo ujtych (np. katolika, ojca, pracodawcy). Nadto tre[ roli jest dopiero wypeBniana w konkretnej interakcji. Grupy spoBeczne okre[lane jako struktury spoBeczne stanowi wic sieci stosunkw midzy rolami. 21 Por. R. H. Turner, Social Roles: Sociological Aspects, [w:] International Encyclopedia of the Social Sciences, New York 1968. SzczegBowe omwienie pogldw J. H. Turnera wraz z obszern bibliografi znajdujemy w cytowanej ksi\ce J. H. Turnera (s. 442-465). 22 HaBas, dz. cyt. s. 176. 23 Tam\e, s. 174. FLORIANA ZNANIECKIEGO TEORIA GRUPY SPOAECZNEJ Don Martindale wyodrbnia w[rd oglnych orientacji w socjologii kierunek socjologiczny, ktry nazywa teori dziaBania spoBecznego (social-action theory)24. W[rd gBwnych twrcw tego kierunku wymienia Maxa Webera, Thorsteina B. Veblena oraz Roberta M. McIvera. W[rd ich nastpcw, zwolennikw umieszcza Karla Mannheima, nastpnie trzech  przej[ciowych przedstawicieli, zaliczajc do nich Floriana Znanieckiego, Talcotta Parsonsa i Roberta Mertona, ktrzy opu[cili swe teoretyczne stanowiska, a wBa[ciwie je poszerzyli o teori funkcjonaln (Parsons, Merton) lub interakcjonizmu symbolicznego (Znaniecki). Wytyczon drog poszli pzniej William H. Whyte, David Riesman, Charles Wright Mills. [koniec 69] Wsplnym paradygmatem tej teorii jest (1) koncepcja osoby spoBecznej jako [wiadomego podmiotu i twrcy \ycia spoBecznego oraz (2) koncepcja dziaBania spoBecznego (social action) jako podstawowej tre[ci \ycia spoBecznego i jednostki obserwacji naukowej. NajpeBniej i w sposb znaczcy koncepcj dziaBania spoBecznego  i w zwizku z tym teori grupy spoBecznej  rozwinB Florian Znaniecki, dlatego te\ odwoBamy si do jego pogldw. Koncepcja grupy spoBecznej w ujciu Znanieckiego rozwizuje niejasno[ci wysuwane przez krytykw teorii funkcjonalnej i interakcyjnej. Znanieckiego teoria grupy spoBecznej zwizana jest z zaBo\eniami dotyczcymi pojmowania rzeczywisto[ci spoBecznej i sposobu jej badania. W swym systemie socjologii, okre[lajc wBa[ciwo[ci [wiata kultury, a w tym [wiata spoBecznego, w przeciwieDstwie do [wiata przyrody, natury, Znaniecki posBu\yB si pojciem  wspBczynnika humanistycznego , wyja[niajc, \e wBa[ciwo[ci [wiata kultury jest to, i\ jest ona zawsze  czyja[ , \e jest taka obiektywnie, jaka jest w do[wiadczeniu i dziaBaniu ludzi. Rzeczywisto[ spoBeczna jako cz[ rzeczywisto[ci kultury jest tworzona przez ludzi, istoty [wiadome i aktywne, i ka\de zjawisko kultury, a w tym zjawisko spoBeczne, musi by ujmowane w znaczeniach, jakie nadaj im ludzie i jak ich do[wiadczaj w swych dziaBaniach. DziaBania spoBeczne za[ s to [wiadome czynno[ci ludzkie, majce znaczenie i skierowane do warto[ci spoBecznych, ktrymi s inni ludzie [nakierowane na innych] jako uczestnicy wspB\ycia spoBecznego. Warto[ci w ogle okre[laB Znaniecki jako aktualne lub potencjalne przedmioty czynno[ci. W obrbie rzeczywisto[ci spoBecznej Znaniecki wyr\niaB cztery kategorie zjawisk spoBecznych. NazywaB je  dynamicznymi ukBadami spoBecznymi bdz odosobnionymi rodzajami ukBadw spoBecznych. Wyodrbnienie tych ukBadw spoBecznych oparB Znaniecki na sposobie, w jakim wystpuj w nich poBczenia czynno[ci i warto[ci. W obrbie zjawisk spoBecznych wyr\niaB wic (1) dziaBania spoBeczne [dziaBania , w ktrych warto[ci ma ktr s ukierunkowane, s inni ludzie], (2) stosunki spoBeczne [wzajemne dziaBania , w ktrych zostaj zdefiniowane uprawnienia i obowizki partnerw dziaBania uznajcych owe za obowizujce], (3) indywiduum spoBeczne (okre[lane te\ jako osoba spoBeczna) [role czy typy spoBeczne  zespB obowizkw i uprawnieD zwizanych z okre[lon pozycj spoBeczn] (4) grupy spoBeczne [zespB ludzi powizanych ze sob, zajmujcych pozycje i realizujcych role]. W pzniejszych pracach stosowaB rwnie\ pojecie (5)  spoBeczeDstwo dla okre[lenia kompleksw grup spoBecznych podporzdkowanych okre[lonej grupie nadrzdnej (np. spoBeczeDstwo paDstwowe, spoBeczeDstwo narodowe, spoBeczeDstwo ko[cielne itp.). Grupa spoBeczna jest  wedBug Znanieckiego  najbardziej zBo\onym ukBadem spoBecznym i nie mo\na tego tworu spoBecznego rozBo\y i zredukowa do czynno[ci spoBecznych, gdy\ grupa spoBeczna jest powizaniem stosunkami spoBecznymi osb wokB wsplnych warto[ci, do ktrych osoby te jako caBo[ d\.  Przy analizie grupy  przestrzegaB Znaniecki we Wstpie do socjologii, wydanym w r. 1922  oczywi[cie przyj musimy humanistyczny punkt wi-[koniec 70] dzenia, pamitajc o tym, \e grupa jest tym, czym jest w [wiadomo[ci 24 Don Martindale, The Nature and Types of Sociological Theories, London 1970, s. 376 i n. spoBecznej jednostek i zbiorowo[ci, a nie tym, co w niej dostrzega mo\e obserwator zapominajcy o wspBczynniku humanistycznym i patrzcy na ni tak, jak patrzy na przyrod nieorganiczn lub organiczn f...] 25. Przyjcie wspBczynnika humanistycznego w badaniach zjawisk kultury, zjawisk spoBecznych przesdza o pogldach Znanieckiego na grupy spoBeczne. Grupy spoBeczne bowiem istniej o tyle, o ile istniej w do[wiadczeniu i dziaBaniu ludzi. Ludzie musz mie [wiadomo[ grupow.  Grup spoBeczn  pisaB Znaniecki w swej Socjologii wychowania, wydanej w r. 1928  nazywamy ka\de zrzeszenie ludzi, ktre w [wiadomo[ci samych tych ludzi stanowi pewnego rodzaju odrbn caBo[; czyli, wedBug terminologii zaczerpnitej z wzoru innych nauk, pewien ukBad odosobniony [...] 26. Nieco dalej wyja[nia Znaniecki, i\  [...] grupa istnieje przede wszystkim przez to, \e jej czBonkowie uwa\aj j za istniejc w oddzieleniu od reszty [wiata. Ka\dy czBonek nale\y do niej przede wszystkim przez to, \e inni odnosz si do niego i on sam do innych jako czBonkw tej samej grupy, w odr\nieniu od nieczBonkw. [...] To jest niezbdna, najistotniejsza  podkre[laB Znaniecki  tre[ grupy jako ukBadu odosobnionego; do tej tre[ci doBczaj si jednak zawsze inne, intencjonalne wsplne do[wiadczenia i czynno[ci, i ze wzgldu na nie wszystkie grupa wydziela si jako odrbna caBo[ z konkretnego [wiata ludzkiego, niektre jednostki przynale\ do niej, inne nie [...] 27. Istnienie [wiadomo[ci grupowej traktowaB Znaniecki jako definicj grupy ujmowanej (1) w pBaszczyznie ludzkiego do[wiadczenia. Grupa spoBeczna bowiem ma  istotno[ ponadindywidualn" i jest do[wiadczana przez czBonkw grupy, jak i osoby z innych grup jako realny, odrbny podmiot \ycia spoBecznego. Zwiadomo[ grupowa w ujciu Znanieckiego obejmuje w do[wiadczeniu jednostki poczucie przynale\enia, uczestnictwa, a przede wszystkim odrbno[ci danej grupy (rodziny, narodu, zrzeszenia) w stosunku do innych grup. Zwiadomo[ odrbno[ci grupy jako pewnej caBo[ci musi istnie przynajmniej u niektrych czBonkw danej grupy28. Zwiadomo[ ta charakteryzuje si bowiem r\nym stopniem intensywno[ci, wytwarza si za[ pod wpBywem czynnikw zewntrznych, a przede wszystkim wewntrznych, tj. zale\y od zainicjowania i rozwoju wspBdziaBania midzy czBonkami danego zbioru ludzi. [koniec 71] Grupa spoBeczna istnieje w sferze do[wiadczenia jako [wiadomo[ grupowa, gdy\ istnieje (2) w sferze dziaBania. W sferze dziaBania istnieje za[ dziki (a) rolom spoBecznym, peBnionym przez jednostki jako czBonkw grupy. Gdyby te role spoBeczne nie byBy speBniane, grupa spoBeczna nie istniaBaby jako odrbny podmiot \ycia zbiorowego.  Prawie ka\da jednostka  pisaB Znaniecki  biorca udziaB w dziaBalno[ci, powoBujcej do \ycia grup spoBeczna, staje si rwnie\ jako  czBonek grupy  cz[ci samego wytworu. Co to znaczy? Socjologowie wspBcze[ni wiedz, \e czBonek grupy  odpowiada Znaniecki na to zadane przez siebie pytanie  to nie konkretna jednostka w caBoksztaBcie swej biograficznej egzystencji. WedBug sBw Parka i Burgessa by czBonkiem grupy, to by szczeglnym rodzajem osoby, wykonywa szczeglny rodzaj roli spoBecznej. Ka\da konkretna jednostka wykonuje w cigu swego \ycia szereg rl spoBecznych 29. Rola spoBeczna  w ujciu Znanieckiego  mo\e by okre[lona jako caBoksztaBt  obowizkw , ktrych speBnienia spodziewa si od jednostki krg spoBeczny, na podstawie statusu, jaki dana jednostka zajmuje, czyli  caBoksztaBtu uprawnieD do danego statusu (stanowiska, pozycji) przypisanych. Krg spoBeczny obejmuje zespB ludzi (krg pacjentw, klientw, krg rodziny), ktrzy s powizani okre[lonymi stosunkami z dana pozycj  statusem i maj okre[lone wyobra\enie o modelu roli osoby, wedBug ktrego dana rola winna by wykonywana. 25 F. Znaniecki Wstp do socjologii, Warszawa 1988, s. 309. 26 T e n \ e, Socjologia wychowania, t. l, Warszawa 1973, s. 38. 27 Tam\e, s. 40-41. 28 Tam\e, s. 39. 29 F. Znaniecki, Grupy spoBeczne jako wytwory uczestniczcych w nich jednostek, [w:] J. S z a c k i, Znaniecki, Warszawa 1986, s. 300. Grupa spoBeczna jest pewnego rodzaju kompleksem czy systemem rl spoBecznych, speBnianych przez r\ne kategorie jej czBonkw.  Zledzc poszczeglne przypadki procesw ksztaBtowania si grup i porwnujc te procesy  pisze Znaniecki  stwierdzamy, \e grupa jest twrcz syntez rl osobowych. Jest ona ponadosobowym systemem warto[ci i dziaBali, wsplnym czBonkom grupy obejmujcym te wszystkie warto[ci i dziaBania, ktre nale\ do ich rl jako czBonkw grupy 30. Grupa spoBeczna w pBaszczyznie dziaBania przedstawia si jako system rl spoBecznych, wykonywanych przez jednostki, a regulowanych przez (b) wzory kulturowe, uksztaBtowane w grupie.  W ka\dej grupie spoBecznej  pisaB Znaniecki  znajdujemy pewne wzorce kulturowe, zgodnie z ktrymi definiuje si ocenia czBonkw. Jednostka jest czBonkiem grupy nie jako istota ludzka, lecz jako osoba, od ktrej oczekuje si specyficznej roli spoBecznej wewntrz [koniec 72] grupy 31. Grupy spoBeczne istniej i dziaBaj dziki rolom spoBecznym peBnionym w tych grupach przez poszczeglne jednostki czy kategorie jednostek. Grup spoBecznych, do ktrych ka\da jednostka nale\y, jest jednak bardzo wiele. Wraz z rozwojem cywilizacyjnym i wzrostem profesjonalizacji spoBeczeDstw wspBczesnych powstaje ogromna wielo[ r\nych wyspecjalizowanych grup spoBecznych, do ktrych jednostka nale\y i wykonuje w nich bardzo szczegBowe, wyspecjalizowane czynno[ci. Jednostka bowiem nie wchodzi -wyja[nia Znaniecki   [...] do grupy caBa sw osobowo[ci konkretn, nale\y do niej tylko ze wzgldu na te swoje do[wiadczenia i czynno[ci, w ktrych wystpuje jako czBonek, w sposb wyznaczony przez tre[ spoBeczn danej grupy 32, a wic w zakresie roli tam peBnionej. Ka\da jednostka wic wystpujc  [...] w charakterze czBonka zwizku zawodowego lub obywatela paDstwa nie jest caBkowicie sob  pisze Znaniecki  ale jednak jest sob, a nie kim innym 33, gdy\ niejako pewnym tylko fragmentem swej konkretnej osobowo[ci uczestniczy w danej grupie. W swej teorii grupy jako  syntezie rl spoBecznych" przypisywaB Znaniecki szczeglne znaczenie niektrym rodzajom rl spoBecznych, a mianowicie wszelkiego rodzaju rolom przywdcw, ideologw, twrcw, organizatorw, koordynatorw, jako tym, ktrzy s [wiadomi wsplnych warto[ci dla grupy, niezbdnych dla jej istnienia, i przewodz jej dziaBalno[ci. S nimi intelektuali[ci w narodzie, politycy w paDstwie, kapBani w grupie religijnej. Wa\no[ tych rl ukazuje esencjalne znaczenie rl spoBecznych dla istnienia grupy spoBecznej. Wyja[niajc organizacj spoBeczn grupy, Znaniecki sprowadzaB j praktycznie do sprawy rl spoBecznych i ich odpowiedniego ustrukturalizowania. W interpretacji Jerzego Szackiego wytworzenie si organizacji grupy w ujciu Znanieckiego wystpuje wtedy, gdy 1)  zjednoczenie jednostek w grup jest wzgldnie trwaBe, a ich czynno[ci jako czBonkw grupy s wykonywane regularnie; 2) funkcje s podzielone i pod adresem ka\dego czBonka grupy kieruje si okre[lone oczekiwania; 3) czynno[ci czBonkw grupy s funkcjonalnie zin- tegrowane ze wzgldu na wsplny cel; 4) stanowiska w grupie s oddzielone od konkretnych osb; 5) czynno[ci wykonywane przez jednostki jako czBonkw grupy s przez ni usankcjonowane34. [koniec 73] Przeprowadzone analizy dowodz, i\ Znaniecki definiowaB grup spoBeczn w pBaszczyznie do[wiadczenia w terminach [wiadomo[ci grupowej, a w pBaszczyznie dziaBania w terminach syntezy rl spoBecznych. W tym dwupBaszczyznowym widzeniu grupy nie ma sprzeczno[ci. Zwiadomo[ grupowa przecie\ to nic innego jak [wiadomo[ przynale\no[ci, uczestnictwa, peBnienia roli spoBecznej, partycypacji, peBnienie roli spoBecznej i uczestnictwo 30 Tam\e, s. 309. 31 Cytuj za: S z a c k i, dz. cyt., s. 140-141. 32 Znaniecki, Socjologia wychowania, s. 42. 33 Tam\e. 34 Cytuje za: S z a c k i, dz. cyt., s. 145. Koncepcj roli spoBecznej przejB Znaniecki od interakcjonistw ze szkoBy chicagowskiej - Parka i Burgessa, o czym wzmiankuje w przypisie w Naukach o kulturze (s. 667). w grupie jest [wiadome, co najmniej w tym znaczeniu, \e jest do[wiadczane jako odnoszone do innych rl spoBecznych, do grupy, jej dziaBalno[ci i celw. Tak wic [wiadomo[ grupowa i synteza rl spoBecznych stanowi dwie strony, dwa aspekty tego samego zjawiska, jakim jest grupa spoBeczna jako fakt empiryczny. Dla Znanieckiego teorii grupy jest jednak charakterystyczne niedocenianie czy te\ marginalne traktowanie znaczenia roli o[rodka grupowego, warto[ci czy celw Bczcych jednostki w grup spoBeczna, niedocenianie kreatywnej roli wsplnego dobra czy wsplnych warto[ci. Wprawdzie we Wstpie do socjologii jest mowa o zadaniach grupy, ale jest to fragment jakby uboczny w caBo[ci rozwa\aD nad grup. Pisze wic Znaniecki:  Elementem determinujcym grup ze wzgldu na jej przyszBo[ jest zbiorowo przyjte dziaBanie grupy. Zadanie to r\ni si mo\e znacznie w r\nych grupach 35. Znaniecki podaje nastpnie r\ne przykBady zadaD, jakie formuBuj sobie poszczeglne rodzaje grup spoBecznych, a nastpnie wskazuje na rol tego  elementu determinujcego , jakim nazwaB zadania grupy, i pisze, \e  [...] w [wiadomym zbiorowym d\eniu do wypeBnienia swego zadania grupa spoBeczna dostosowuje do niego wBasne swe funkcjonowanie, wymagania dziaBalno[ci normatywnej, stawiane swoim czBonkom, w dalszym za[ nieraz swj skBad i form jako zrzeszenia 36. Powy\szy fragment i inne sformuBowania wskazuj, i\ Znaniecki byB [wiadomy kreatywnej roli dobra wsplnego, celu, warto[ci czy wsplnych potrzeb w powstawaniu grupy spoBecznej, ale wchodzenie w t problematyk byBoby wchodzeniem w sfer motywacyjn dziaBaD ludzkich. Natomiast socjologia jako empiryczna dyscyplina szczegBowa miaBa si zajmowa dziaBaniem spoBecznym takim, jakim jest ono w do[wiadczeniu i dziaBaniu ludzkim, nie wkraczajc w problematyk psychologiczn ludzkiego zachowania. Znaniecki nie podzielaB ani deterministycznego, ani ideologicznego stanowiska w ujmowaniu dziaBania spoBecznego. Rama teoretyczna dziaBania spoBecznego (social-action theory), na [koniec 74] ktrej gruncie Znaniecki utrzymywaB swe pogldy, okre[laBa te\ ramy jego teorii grupy spoBecznej. D\c do zachowania kompetencji naukowej, traktowaB grup spoBeczn jako zbir indywiduw (osb) spoBecznych, majcych [wiadomo[ grupowa, czyli [wiadomo[ stanowienia ponadindywidualnej caBo[ci, dziki peBnieniu w jej wewntrznej organizacji okre[lonych rl spoBecznych. Rola warto[ci wsplnych jako czynnika grupotwrczego zawieraBa si w kategorii pojciowej  [wiadomo[ grupowa , ktra obejmuje poczucie odrb- no[ci i tworzenia caBo[ci przez czBonkw grupy ze wzgldu na wsplne warto[ci, wsplne wzory kulturowe i caBa kultur grupy. Takie rozumienie koncepcji grupy spoBecznej w ujciu Znanieckiego potwierdza, a zarazem koncepcj t rozwija, kontynuator systemu socjologii Znanieckiego  Jzef ChaBasiDski. PisaB bowiem ChaBasiDski:  Grupy spoBeczne nie istniej poza jednostkami, lecz tylko w do[wiadczeniach skBadajcych si na nie jednostek. Grup stanowi indywidualne do[wiadczenia, ktrych przedmiotem s wsplne warto[ci spoBeczno- kulturalne oraz specyficzne prze\ycia, ktre nazwali[my [wiadomo[ci wsplno[ci. Dlatego te\ nie mo\na bada grup spoBecznych wyBcznie od zewntrz od ich obiektywnej strony (ludno[ciowej, przestrzennej, kulturalnej), lecz rwnocze[nie w do[wiadczeniach skBadajcych je czBonkw 37. [koniec 75] 35 Znaniecki, Wstp do socjologii, s. 321. 36 Tam\e. 37 J. ChaBasiDski, Drogi awansu spoBecznego robotnikw, PoznaD 1931, s. 26.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
teorie rozwoju spolecznego
Teorie rozwoju społecznego
Podkultura więzienna – tworzenie się nowej grupy społecznej art normy, hierarchia, 1 7
grupy spoleczne
Grupy społeczne prezentacja
PODKULTURA WIĘZIENNA TWORZENIE SIĘ NOWEJ GRUPY SPOŁECZNEJ normy, hierarchia, 1 7 to samo co poni
grupy społeczne
grupy spoleczne wyklad nr 2
Teorie Kapitału społecznego
Zbiorowość, grupy społeczne, rodzina
TPW 2CA 5MARCA grupy społeczne i rówieśnicze
3 Spoleczne teorie przestrzeni Geografia humanistyczna
Współczesne społeczno kulturowe koncepcje i teorie samobójstw
2 Spoleczne teorie przestrzeni Foucault Lefebvreid 800

więcej podobnych podstron