Kształcenie i doskonalenie |
Wspieranie
twórczego
rozwoju
Twórczość to klucz do edukacji w naj-
pełniejszym sensie tego słowa, to klucz
do rozwiązywania najpoważniejszych
problemów ludzkości.
J.P. Guilford
Teresa Grąziewicz-Józ
wik sem prowadzącym do powstania nowe- twórczość subiektywna (wtór-
go dzieła, uznanego przez pewną grupę na, psychologiczna, przyziemna),
ojęcie twórczości przeszło na prze- ludzi jako zadowalające lub użyteczne będąca odkrywaniem prawd, rze-
Pstrzeni wieków długą drogę. Począt- w określonym czasie. W tym kontekście czy i tworzeniem przedmiotów
kowo postrzegana jako dana tylko Bogu, trudno mówić o twórczości dziecięcej. już istniejących, ale których ist-
właściwość ta ewoluowała znaczenio- Wytwory dziecięce spełniają te kryte- nienia twórca nie jest świadomy;
wo aż do współczesnego, egalitarnego ria jedynie w ocenie subiektywnej, są mają więc one charakter nowy
rozumienia zaproponowanego przez nowe i oryginalne dla dziecka, nie zaś i oryginalny tylko dla niego same-
psychologię humanistyczną, mówiącą dla szerszego kręgu społecznego. go;
o niej jako o naturalnej aktywności Twórczość dziecięca znajduje twórczość potencjalna, czyli pre-
dostępnej każdemu człowiekowi. Ter- jednak uznanie we współczesnym, dyspozycje właściwe każdemu
min ów często stosowany jest zamiennie egalitarnym rozumieniu tego poję- człowiekowi, które mogą zaowo-
z terminem  kreatywność . Wynika to cia, które  jak już wspomniałam  cować dziełem twórczym, gdy
z trudności definicyjnych i wieloaspek- pojawia się na gruncie psycholo- podmiot podejmie odpowiednią
towości pojęcia twórczości. Odnosi się gii humanistycznej jako natural- aktywność w sprzyjających warun-
ono bowiem zarówno do wytworu  na aktywność właściwa wszystkim kach lub gdy predyspozycje te
dzieła spełniającego warunek nowości, ludziom. Słowo  twórca staje się będą wystarczająco długo i odpo-
oryginalności i użyteczności, do osoby, tu synonimem słowa  człowiek . wiednio stymulowane;
jako autora tego dzieła, jak i do pro- Przyjmując tak szeroki zakres twórczość jako samorealizacja,
cesu tworzenia, czyli aktu twórczego. semantyczny, można wyróżnić gdzie podmiotem, przedmiotem,
Krzysztof Szmidt proponuje zarezer- kilka rodzajów twórczości: jak i wytworem oddziaływań jest
wowanie słowa  kreatywność dla twórczość dojrzała (wielka, sama jednostka, w myśl zdania
określania zachowań i cech człowie- obiektywna, pierwotna, twórczość Ericha Fromma: Człowiek jest środ-
ka; w tym rozumieniu pojęcie to jest przez duże T), która jest odkrywa- kiem i celem swojego życia, a wzrost
bliższe definicji postawy twórczej jako niem, tworzeniem bądz
konstru- i realizacja ludzkiej indywidualno-
trwałej dyspozycji życiowej. owaniem idei i rzeczy nowych, ści jest zadaniem, którego nigdy nie
niepowtarzalnych, pojawiają- można podporządkować innym, rzeko-
Twórczość dziecięca cych się w kulturze duchowo- mo godniejszym celom.
Przyjmując najbardziej popular- -materialnej po raz pierwszy; idei Możemy więc mówić o twórczości
ną w literaturze definicję twórczości, i rzeczy, które mają znaczący dziecięcej rozumianej jako wartość
sformułowaną jeszcze w latach 50. wpływ na kształtowanie naszej subiektywna, potencjał i samorealiza-
przez A. Steina, twórczość jest proce- rzeczywistości; cja. Może się ona przejawiać w wielu
20 Wychowanie w Przedszkolu nr 8 | wrzesień 2013
| Kształcenie i doskonalenie
obszarach działania, poprzez różne czym i sposobach jego wspiera- dziecięcej, oryginalność wykonania
formy ekspresji, uzewnętrzniania nia, ignorowanie twórczości jako oraz wykraczanie poza schematy.
swojego  ja . Według podziału twór- podstawowej aktywności czło- Nadmierne wykorzystywanie
czej ekspresji dziecięcej zapropono- wieka. Wpływa to w sposób istotny przez nauczycieli tzw.  gotowców
wanego przez Różę Popek są to: na wybór form i metod realizowa- (jednakowych dla wszystkich szablo-
ekspresja ruchowo-mimiczna: nia treści programowych w przed- nów do pokolorowania, naklejania,
gesty, pozy, mimika twarzy, spon- szkolach i szkołach, w których prze- wyrywania, ćwiczeń do uzupełnia-
taniczny ruch i taniec; ważają zadania konwergencyjne nia itd.), które stymulują wprawdzie
ekspresja ruchowo-muzyczna: im- i odtwórcze. różne funkcje poznawcze i uczą
prowizowany taniec lub interpreta- Wzmacnianie naturalnego kry- poprawności wykonania, ale jedynie
cje tańca zalgorytmizowanego; zysu rozwojowego twórczości i nie- w sposób odtwórczy.
ekspresja słowna: intonacja tre- podejmowanie działań profilak- Dostosowywanie wymagań i ocze-
ści wypowiedzi w utworach lite- tycznych, które mogłyby osłabić siłę kiwań względem dziecka do prze-
rackich oraz własnych próbach i rozległość kolejnych kryzysów poja- ciętnego poziomu rozwoju zdolności
językowo-literackich, emocjonalna wiających się w póz
niejszych latach. poznawczych i wykonawczych dla
modulacja głosu; Pierwszy kryzys pojawia się już w wieku określonego wieku, nie uwzględnia-
ekspresja słowno-muzyczna: 5-6 lat i związany jest z wchodzeniem jąc przy tym indywidualnego tempa
spontaniczna improwizacja piose- w sformalizowany system nauczania, i kierunków rozwoju przedszkolaka;
nek, znanych melodii, słów; w którym zasady, normy i standar- wymaganie, aby to dziecko dostosowa-
ekspresja muzyczna: improwiza- dy zmuszają dziecko do podporząd- ło się do programu; planowanie przez
cja gry na instrumencie, pozorowa- kowywania się, dostosowywania do dorosłego tempa i kierunku rozwoju
na gra na dowolnym przedmiocie; otoczenia. Dotychczasowa dziecięca dziecka zamiast podążania za nim.
ekspresja plastyczna: spontanicz- swoboda realizowania siebie jest zastę- Czynnikiem hamującym rozwój
ne i improwizowane działania pla- powana przez wykonywanie narzuco- twórczości dziecięcej są również
styczne z wykorzystaniem różno- nych zadań. niektóre zachowania nauczycie-
rodnych materiałów i tworzyw; Nadmierna strukturalizacja cza- li w bezpośredniej relacji z pod-
ekspresja konstrukcyjno-tech- su i przestrzeni w przedszkolu, opiecznymi:
niczna: budowanie oraz konstru- w którym dziecko spędza większość blokowanie ciekawości i swobod-
owanie z przedmiotów gotowych, dnia, i które powoli staje się palców- nej ekspresji oraz kreatywności
materiałów odpadowych i two- ką realizującą, czasem zbyt wygóro- poprzez zakazy, nakazy, ostrzeże-
rów przyrody form techniczno- wane, ambicje rodziców. W większości nia, ignorowanie pytań;
-przestrzennych; przedszkoli przeważają zajęcia, w któ-
ekspresja zabawowa: akcja treś- rych ekspresja dziecięca jest kierowa-
ciowa wiążąca się z wyżej wymie- na i kontrolowana przez dorosłych.
nionymi formami ekspresji. Może Mało swobodnej zabawy, coraz więcej
przyjmować postać zabawy ilu- zajęć dodatkowych (języki obce, ryt-
zyjnej, konstrukcyjnej, ruchowej, mika), wynikających z przeświadcze-
muzyczno-ruchowej lub słownej. nia o konieczności zagospodarowa-
nia czasu dziecka zajęciami eduka-
Inhibitory twórczości cyjnymi  wszystko to prowadzi do
w edukacji przedszkolnej ignorowania potrzeby nieskrępowanej
Środowisko, w którym dorasta dzie- i różnorodnej ekspresji, do jej zubo-
cko, w sposób znaczący wpływa na jego żenia i zahamowania. Przedszkolak
rozwój. Maluch, ze względu na swoją dostaje pozwolenie, a nawet nakaz prze-
zależność od dorosłych, niewielką decy- jawiania jej w określonym czasie i for-
zyjność i samodzielność, jest niejako mach, wybranych przez nauczyciela
skazany na to, co otrzyma od otocz- i dostosowanych do struktury dnia
nia. Bogactwo i różnorodność doświad- i programu, a nie wynikających z jego
czeń, ich jakość i wartość, w połączeniu naturalnych potrzeb. Powoduje to, że
z wyposażeniem genetycznym decydu- maluch przyzwyczaja się do kierowa-
ją o jego póz
niejszym życiu. nia przez dorosłych, powoli zatraca-
Spójrzmy wnikliwie na środowi- jąc pomysłowość w organizowaniu swo-
sko przedszkolne i zwróćmy uwagę jego czasu i uzależniając się od innych.
choćby na niektóre sytuacje hamu- Zbyt mało różnorodnych mate-
jące rozwój naturalnego, dziecięcego riałów plastycznych, brak roz-
potencjału twórczego. machu, swobody i pomysłowości
Mało rozpowszechniona wśród w ich używaniu znacznie ogranicza-
nauczycieli wiedza o procesie twór- ją możliwości swobodnej ekspresji
Wychowanie w Przedszkolu nr 8 | wrzesień 2013 21
Kształcenie i doskonalenie |
niezgoda dorosłych na odmienny, musi przejawiać dziecko, aby się temu Rozwijanie twórczości
indywidualny sposób przedstawia- przeciwstawić i obronić swoje prawo Wspieranie twórczości dziecięcej
nia siebie i świata, niedocenianie do poszukiwania własnych, nowych w przedszkolu może się odbywać
irracjonalności jako drogi do roz- rozwiązań. Spośród sytuacji charakte- dwiema drogami. Pierwszą z nich jest
wiązań oryginalnych; rystycznych dla naszych czasów, blo- dawanie dzieciom zgody na innowa-
negatywna ocena i krytyka wyko- kujących rozwój twórczości, a poja- cyjność, swobodę i indywidualność
nania przez dziecko zadania w spo- wiających się w wielu rodzinach, w działaniu, nieograniczanie ich natu-
sób niezgodny z oczekiwaniami; istnieją takie, na które szczególnie ralnej ekspresji, zauważanie, docenia-
porównywanie prac dziecka warto zwrócić uwagę: nie i wzmacnianie naturalnych prze-
z dziełami innych, a szczególnie Dobra sytuacja materialna i kon- jawów rozwoju twórczego. Pierwsze
dezaprobata wobec nich wyrażana sumpcyjny styl życia, powszechność przejawy twórczości dziecięcej poja-
publicznie; dążenia do tego, by  mieć zamiast wiają się już między drugim a trzecim
oczekiwanie od dziecka jedynej  być , czy też  być poprzez  mieć . rokiem życia w postaci myślenia ani-
poprawnej odpowiedzi, co prowa- W niektórych kręgach ilość zapew- mistycznego, póz
niej zaś w zdolno-
dzi do schematyzacji, osłabia zdol- nionych pociesze,  kupionych jej ści do personifikacji, w umiejętności
ność myślenia dywergencyjnego; zajęć jest wskaz
nikiem  troskliwości organizowania zabaw tematycznych
wykonywanie prac za dziecko, rodziców. W efekcie dziecko nie ma i fikcyjnych z elementami zabawy
pokazywanie dziecku, jak być czasu na spontaniczną zabawę, którą symbolicznej, w marzeniach na jawie
powinno i budowanie w nim prze- niejednokrotnie zastępuje rodzinna (fantazjowaniu), samorzutnie wystę-
konania, że to, co nie pasuje do wyprawa do supermarketu zamiast pujących niewinnych kłamstwach
wzorca, jest niewłaściwe; do piaskownicy. Wspierana przez i zmyśleniach, w specyficznym
nadmierne poprawianie wypowie- rodziców moda na kolekcjonowanie humorze dziecięcym (kalambury,
dzi malucha. Przedszkolak nie- gadżetów (naklejki, telefony, odtwa- przekręcanie wymowy lub znacze-
ustannie korygowany i zmuszany rzacze mp3) powoduje, że to one stają nia słów, karykaturalne rysunki itd.),
do stosowania z góry ustalonych się wyznacznikiem pozycji dziecka spontanicznym tworzeniu metafor
kanonów wypowiedzi przestaje w grupie w miejsce jego naturalnych i neologizmów. Dziecko powinno
być twórczy językowo. Zaczyna zdolności i zalet. mieć czas i możliwość realizowania
wypowiadać się konwergencyj- Nadmiar zabawek  wszystkoro- się w tych obszarach.
nie, czyli realizować wyznaczo- biących (samochodów wydających Drugi sposób wspierania kreatyw-
ny zewnętrznie cel, skupia się na odpowiednie do funkcji dz
więki, lalek ności to świadome wprowadzanie
zastosowaniu zapamiętanych for- wykonujących wszystkie czynności metod twórczych do programu edu-
muł, zatraca spontaniczną dywer- życiowe po naciśnięciu guzika) skut- kacyjnego. Metody te, poprzez swoją
gencyjność. Oryginalne i sponta- kuje brakiem przestrzeni dla rozwoju konstrukcję, dają dziecku możliwość
niczne wyrażanie siebie wiąże się wyobraz
ni i hamuje myślenie meta- ćwiczenia wszystkich zdolności waż-
z niezbędną w twórczości swobodą foryczne, naturalne dla wieku przed- nych w twórczości w oparciu o natu-
poszukiwania i eksperymentowa- szkolnego. Ograniczenie ilości zaba- ralne predyspozycje rozwojowe.
nia językowego; ta zaś nie jest moż- wek wymusza na dziecku znalezienie
liwa przy zachowaniu sztywnych sposobów na walkę z nudą i realizację Gry i zabawy twórcze
ram gramatycznych; potrzeby aktywności, rozwija myśle- Specyfika ćwiczeń, technik i metod
nadmierna kontrola, nadopiekuń- nie metaforyczne poprzez nadawanie zaliczanych do twórczych powoduje,
czość, rozwiązywanie codziennych przedmiotom nowych znaczeń, uczy że wykorzystywanie ich w procesie
problemów za dziecko, które to rozwiązywania codziennych proble- dydaktycznym wpływa nie tylko
działania prowadzą do kształto- mów, wymyślania gier i zabaw przy na rozwój zdolności stricte twór-
wania postawy konformistycznej użyciu pomysłowości oraz wyobraz
ni czych  myślenia dywergencyjnego,
i biernej. twórczej. strategii rozwiązywania problemów
Te zachowania dorosłego sprzyjają Dostępność szerokiej oferty pro- i twórczych operacji wykonawczych
obniżeniu poczucia własnej warto- gramów telewizyjnych i gier kom-  lecz także na inne sfery funkcjonowa-
ści i samooceny dziecka, podważają puterowych przyzwyczaja dzieci do nia dziecka, w szczególności na rozwój
jego zaufanie do swoich umiejętności biernego odbioru świata, naśladow- sfery emocjonalno-społecznej i kształ-
i zdolności. Budząc lęk przed twórczą nictwa w miejsce oryginalności towanie postawy twórczej.
innością i oryginalnością, są począt- i indywidualności, zabija natural- Wspieranie rozwoju malucha z wy-
kiem drogi do wyuczonej bezradności ną potrzebę aktywności, wyobraz
- korzystaniem metod twórczych
i bierności życiowej. nię, pomysłowość. Kontakty dzie- wpływa korzystnie na:
Jeżeli uświadomimy sobie, że na cka z rodzicami i rówieśnikami są rozwój myślenia dywergencyjngo,
ograniczenia przedszkolne nakłada coraz częściej zastępowane środkami płynność, giętkość i oryginalność
się podobne myślenie w środowisku masowego przekazu, znacznie zubo- myślenia i wypowiedzi;
rodzinnym, to nietrudno sobie wyob- żając jego rozwój emocjonalno-spo- wzrost ciekawości poznawczej,
razić, jak silną potrzebę twórczości łeczny. dociekliwości, gotowości do poszu-
22 Wychowanie w Przedszkolu nr 8 | wrzesień 2013
| Kształcenie i doskonalenie
wionej elementu gier interper- dy, lecz interesujące, ekscytujące
sonalnych, opartej na wysokim i mobilizujące wyzwanie, prowa-
poczuciu własnej wartości, odwa- dzące do maksymalnego wykorzy-
dze i umiejętności wypowiadania stania zdolności;
własnego zdania, czasem wbrew poprawę efektywności uczenia się
opinii otoczenia, oraz umiejętno- w następnych etapach edukacji.
ści merytorycznego argumento-
wania swojego stanowiska. Może Wyniki badań przeprowadzonych
to zaowocować np. tworzeniem przez profesor Wiesławę Limont
nowych jakości lub mniejszą ule- nad wpływem stosowania metody
głością w sytuacji namowy na synektyki na dzieci w sposób jedno-
zachowania destrukcyjne; znaczny ukazują korzyści, jakie płyną
umiejętność współpracy w grupie z wykonywania ćwiczeń twórczych
w miejsce rywalizacji oraz coraz od najmłodszych lat.
kiwania problemów i wiedzy, bardziej świadome wykorzystywa-
umiejętności zadawania pytań, nie zjawiska synergii jako sposobu Kształtowanie
dziwienia się; radzenia sobie w sytuacjach prob- osobowości twórczej
zdolność myślenia skojarzeniowe- lemowych; kształtowanie postawy Kształtowanie osobowości twórczej
go, większą dostępność do zasobu współzależności; warto potraktować jako wyznacznik
słów poprzez tworzenie nowych wzmocnienie postawy tolerancji w budowaniu środowiska społecz-
połączeń neuronalnych; wobec innych i jej przenoszenie na nego sprzyjającego przygotowaniu
myślenie dedukcyjne, umiejętność sytuacje społeczne; dziecka do roli przyszłego kreatora
wnioskowania, przewidywania rozwój i integrację obu półkul móz- siebie i rzeczywistości. Właśnie takie
konsekwencji; gowych, umiejętność korzystania postrzeganie celu wychowawczego
zdolność do znajdowania podo- z różnych stylów uczenia się; sprzyja kształtowaniu postawy pro
bieństw między elementami rozwój samoświadomości w róż- aktywnej. Znajduje się ona w opo-
poprzez tworzenie trafnych i noś- nych obszarach: intelektualnym, zycji do postawy reaktywnej, kon-
nych analogii; emocjonalnym, społecznym i fi- sumpcyjnej i syndromu wyuczonej
umiejętność tworzenia i rozumie- zycznym; bezradności, wzmacnianych często
nia metafor, języka symboli; dojrzewanie sfery emocjonal- przez cały następujący po kształceniu
zdolność do tworzenia nowych nej poprzez płynne i częste prze- przedszkolnym system edukacyjny.
jakości poprzez łączenie i transfor- chodzenie od kodu obrazowego Człowiek twórczy ma większe
mację elementów znanych; do werbalnego i abstrakcyjnego szanse na wykorzystanie swojego
wzbogacenie wyobraz
ni twórczej, i odwrotnie, przy użyciu różnorod- potencjału, osiąganie sukcesów zgod-
umiejętność wizualizacji, która nych procesów intelektualnych; nie z możliwościami, łatwiejsze przy-
zwiększa zdolność transmisji treści podniesienie poczucia własnej stosowanie się do zmieniającej się
z umysłu nieświadomego do świa- wartości, samooceny, sprawczo- rzeczywistości oraz świadome jej kre-
domego; ści, samozadowolenia i satys- owanie. Potrzebujemy więc edukacji,
możliwość zapamiętywania i od- fakcji z wykonania pracy, co sprzy- która już w najwcześniejszym okre-
twarzania treści poprzez udrożnie- ja podejmowaniu działań w opar- sie życia dziecka uwzględni i doceni
nie różnorodnych kanałów dostę- ciu o motywację wewnętrzną; twórczość jako ważny obszar rozwoju
pu; kształtowanie postawy twórczej współczesnego człowieka.
spostrzegawczość, koncentrację definiowanej jako zespół dys-
uwagi, umiejętność jej skupiania pozycji emocjonalno-poznaw- Teresa Grąziewicz-Józ
wik
na informacjach istotnych z punk- czych, który pozwala w pełni Poradnia Psychologiczno-Pedagogiczna
tu widzenia rozwiązywanego prob- realizować możliwości działania. nr 12 w Warszawie
lemu; Wyrazem takiej postawy jest cie-
stosowanie (intuicyjne lub świa- kawość, gotowość do zdobywa-
dome) strategii twórczych, które nia wiedzy i jej systematyzacji,
w rożnych sytuacjach problemo- a także do rozumienia i wyjaś-
wych pozwalają na znajdowanie niania skomplikowanych zjawisk
BIBLIOGRAFIA
nowych, oryginalnych rozwiązań; oraz poszukiwania niekonwencjo-
Z' Gloton R., Clero C. (1976), Twórcza aktyw-
osłabienie naturalnych barier ogra- nalnych rozwiązań problemów,
ność dziecka, WSiP, Warszawa.
Z' Limont W. (1996), Analiza wybranych ele-
niczających rozwój twórczości  per- których nie da się rozwikłać
mentów wyobraz
ni twórczej, UMK, Toruń.
cepcyjnych, intelektualnych, emo- metodami znanymi. Dla czło-
Z' Nęcka E. (2001), Psychologia twórczości,
cjonalnych i osobowościowych; wieka prezentującego postawę
GWP, Gdańsk.
Z' Popek S. (2003), Człowiek jako jednostka
budowanie konstruktywnej posta- twórczą nowe, niepewne sytuacje
twórcza, Wydawnictwo UMCS, Lublin.
wy nonkonformistycznej pozba- i problemy nie stanowią przeszko-
Wychowanie w Przedszkolu nr 8 | wrzesień 2013 23