STANISA
AW WYSPIAC
SKI, WESELE (BN) oprac. Jan Nowakowski
ZARYS BIOGRAFII TWÓRCY
Stanisław Wyspiański urodził się 15 stycznia 1869 r. w Krakowie (ul. Krupnicza) jako syn
rzez
biarza Franciszka i Marii z Rogowskich. Matka zmarła, gdy miał 7 lat, ojciec był alkoholikiem.
Stanisławem opiekowali się wujowie Stankiewiczowie, Kazimierz i Joanna z Rogowskich. O
pracowni ojca Wyspiański pisał w wierszu z 1903 r. (U stóp Wawelu miał ojciec pracownię...).
Kraków nie był stolicą Galicji (był nią Lwów), ale działały tu szkoły  uniwersytet i Towarzystwo
Naukowe (potem PAN) oraz Szkoła Sztuk Pięknych, której dyrektorem był Jan Matejko.
Wyspiański w 1875 r. rozpoczął naukę w szkole ćwiczeń przy seminarium nauczycielskim, od 1879
r. w Gimnazjum Św. Anny (Nowodworskiego). Już wtedy interesował się teatrem i malarstwem
oraz antykiem. Zaprzyjaz
nił się ze Stanisławem Estreicherem, Henrykiem Opieńskim, Józefem
Mehofferem, Lucjanem Rydlem. Cztery klasy wyżej uczył się Tetmajer.
Zapisał się do Szkoły Sztuk Pięknych jako tzw. uczeń nadzwyczajny. Po uzyskaniu świadectwa
dojrzałości w 1887 r. stał się regularnym uczniem. Rozpoczął też studia na UJ (historia sztuki).
W czasie studiów odbywał wyprawy ze szkicownikiem po Galicji wschodniej (Lwów  Halicz), z
prof. A
uszczkiewiczem uczestniczył w wyprawie w celu inwentaryzacji zabytków w Kieleckiem i
na Podkarpaciu (Nowy Sącz  Bobowa). Z Mehoferrem był w Krużlowej (średniowieczna rzez
ba
Madonny), rysował zabytki Tarnowa.
Matejko wciągnął Wyspiańskiego do prac przy restauracji kościoła Mariackiego. W 1889 r. dostał
kierownicze stanowisko przy tych pracach.
W 1890 r. wyjechał przez Wiedeń, pn. Włochy, Szwajcarię do Francji. Wrócił do kraju przez
Niemcy i Pragę. Interesowały go fr. katedry gotyckie: Chartres, Rouen, Amiens, Laon, Reims,
Strasburg (wówczas niemiecki). Szkicował je i opisywał w listach do Rydla. W Monachium poznał
dramaty muzyczne Wagnera, niektóre opery Webera i Verdiego oraz wystawienia Szekspira.
Jakiś czas potem wyjechał na stypendium do Paryża, gdzie studiował malarstwo w prywatnej
Academie Colarossi i możliwie często uczęszczał do teatru. W Paryżu był czterokrotnie (potem od
maja 1891 do paz
dziernika 1892; od lutego do grudnia 1893 i od marca do sierpnia 1894).
impresjonizm w Paryżu został już uznany i doceniony
ok. 1890 r. pojawiły się antynaturalistyczne i antyrealistyczne tendencje na terenie całej
sztuki, szukano ekspresji, kultywowano  liniÄ™ abstrakcyjnÄ… (Toulouse-Lautrec, Gaugin)
Wyspiański oglądał klasyków fr. (Corneille, Racine, Molier), zachwycał się antyczną
tragedią (na Królu Edypie Sofoklesa był 4 razy), Szekspirem
czytał nowych autorów  Ibsena, Sudermanna, Hauptmanna, Maeterlincka
Paryż zainspirował go do malowania twarzy dziecięcych. Brał udział w konkursie na dekoracje do
 Rudolfinum w Pradze, na kurtynę do nowego teatru w Krakowie. Zaprojektował witraż dla
katedry we Lwowie (Śluby Jana Kazimierza i Polonia). Bez większych sukcesów.
Pisał dramaty w formie librett operowych (wpływ Wagnera)  Fantaści, Hiob, Wanda, zalążek
Legendy, Daniel oraz Królowa Polskiej Korony (w związku z witrażem Jana Kazimierza).
Większość z nich dokończył już w Krakowie.
W sierpniu 1984 r. Wyspiański wrócił do Krakowa i został tu już niemal na stałe.
1
Kraków wydawał mu się mdły w porównaniu z Paryżem, niepowodzenia zawodowe wzmagały
nastroje depresyjne. Wykonał polichromię do kościoła Franciszkanów (nie cała została przyjęta),
witraże ze św. Franciszkiem, bł. Salomeą i słynny witraż Stań się (Bóg-Ojciec). Prace przy freskach
w kościele Św. Krzyża powierzono komuś innemu, u Dominikanów nie było funduszy na
wykończenie. Wykonywał ilustracje do Iliady (księgi I przetłumaczonej przez L. Rydla).
W Krakowie otwarto nowy gmach teatru (dziś im. Słowackiego), którego dyrektorem został
Tadeusz Pawlikowski. Otworzył on teatr dla Rydla, Kisielewskiego, Przybyszewskiego,
Kasprowicza, Micińskiego, dla Zapolskiej, Jerzego Żuławskiego, Staffa, Żeromskiego oraz
Wyspiańskiego (wystawiono tu 26.11.1898 r. Warszawiankę, rok potem Lelewela).
W 1897 r. Wyspiański zaczął współpracę z  Życiem Ludwika Szczepańskiego, potem został jego
kierownikiem artystycznym. Drukarstwo uznawał za sztukę.
Powstaje organizacja młodych malarzy krakowskich  Towarzystwo  Sztuka , którego sekretarzem
jest Wyspiański. Dostaje on pierwsze nagrody za swoje witraże.
W 1897 r. Wyspiański proponuje wystawienie Legendy, ale trudności techniczne to uniemożliwiły.
Wydano Legendę drukiem w 1898. W 1904 r. autor opracował Legendę II, którą wystawiono w
1905 r. bez większego powodzenia.
W 1898 r. wyszła Warszawianka. W 1899  Meleager, Protesilas i Laodamia, Lelewel i Klątwa.
Ujawnia się choroba, która będzie przyczyną przedwczesnej śmierci artysty. W 1900 r. bierze ślub z
chłopką, Teodorą Teofilą Pytkówną  drugi taki  mezalians po ślubie Włodzimierza Tetmajera z
Anną Mikołajczykówną w 1890. Lucjan Rydel ożenił się z Jadwigą Mikołajczykówną (Wesele!!!).
W 1900 r. powstają dramaty związane z przeszłością i monumentami Krakowa, często jako
komentarze do witraży na Wawelu - Bolesław Śmiały, Kazimierz Wielki. Powstał Legion, ale teatry
nie były przygotowane na jego wystawienie.
16.03.1901 r. wystawiono Wesele  przyjęto je rewelacyjnie. Wyspiański zaczął się liczyć jako
pisarz, malarz i kontynuator romantycznych poetów-wieszczów.
Trochę słabiej przyjęto w 1903 r. Wyzwolenie. Powstaje Achilleis i Akropolis (1904; w noc
Zmartwychwstania ożywają posągi w katedrze wawelskiej i obrazy) nawiązujące do mitów
antycznych i Iliady. Temat powstania 1830 r. podejmuje Noc listopadowa (premiera 1908).
Powstają liczne liryki, studium o Hamlecie, Skałka (spór między biskupem Stanisławem a królem
Bolesławem, dopełnienie Bolesława Śmiałego), parafraza Cyda Corneille a, Powrót Odysa (pod
wpływem Homera), Sędziowie (współczesne życie przetworzone w konflikt o wymiarze tragedii
antycznej, jak w Klątwie). Wielu dramatów nie skończył, Zygmunta Augusta mógł już tylko
dyktować, bo nie był w stanie utrzymać ołówka w rękach.
Kandydował na dyrektora teatru po Tadeuszu Kotarbińskim. Przegrał z aktorem-reżyserem
Ludwikiem Solskim.
Od września 1906 r. był w Węgrzcach pod Krakowem, gdzie tworzył i starał się utrzymywać
kontakt z miastem i Polską. Zmarł w klinice krakowskiej 28 listopada 1907 r. Jego ciało złożono na
Skałce, a pogrzeb stał się narodową manifestacją.
2
GENEZA DRAMATU
Wesele to przykÅ‚ad przetworzenia sytuacji towarzyskiej w temat o znaczeniu ogólnym Ä…ð wesela
poety Lucjana Rydla z córką gospodarza podkrakowskich Bronowic, Jadwigą Mikołajczykówną.
Bawiono się w domu Tetmajerów 20 listopada 1900 r.
O genezie dramatu pisali Tadeusz Boy-Żeleński w Plotce o  Weselu Wyspiańskiego i Stanisław
Estreicher w Narodzinach  Wesela .
Ślub odbył się w kościele Mariackim (był to parafialny kościół dla Bronowic), w kaplicy Matki
Boskiej Częstochowskiej. Pan młody na weselu nosił strój krakowski, choć do ślubu tak nie
pojechał, by uniknąć teatralności i pozy.
W opisach Rydla widać zachwyt bajecznie kolorowym folklorem (rozwodzi się nad pięknością
katany i gorsetu Jadwisi). Ä…ð jest on charakterystyczny dla studentów i profesorów Akademii Sztuk
Pięknych, dla których panny z Bronowic były często modelkami (trzecia z sióstr była zaręczona z
Ludwikiem de Laveaux, malarzem, który zmarł przedwcześnie w 1894 r.).
Ludwik de Laveaux to pierwowzór
Gospodarz to WÅ‚odzimierz Tetmajer, Gospodyni  Anna.
Widma ze ceny 5 aktu II:
Poeta to brat Gospodarza  Kazimierz Przerwa-Tetmajer
(tworzył wówczas fantazję dramatyczną Zawisza Czarny).
Jechałeś do obcych miast,
Radczyni to ciotka Rydla  Antonina Domańska, żona
czekałam cie długo, długo
profesora uniwersytetu i radcy miejskiego, autorka
i nie doczekałam się. [...]
Ka twój grób, ka twój grób?
powieści dla młodzieży (Historia żółtej ciżemki, Krysia
Pono gdziesi zadaleko
Bezimienna). Haneczka to siostra pana młodego. Zosia i
Maryna to panny Pareńskie, córki prof. medycyny. Zosia
to przyszła żona Boya-Żeleńskiego, a Marysia  Maria Grekowa. Dziennikarz to Rudolf
Starzewski, redaktor krakowskiego  Czasu (wybitny literat, krytyk teatralny, niepospolity). Nos to
malarz Tadeusz Noskowski lub jego kombinacja ze Stanisławem Czajkowskim (to uosobienie
przybyszewszczyzny, która miała swe panowanie 2 lata przed Weselem). Autentyczne są postacie
wiejskie  Klimina (40-letnia baba wiejska, ochotna do swatów i ożenku), olbrzymi Czepiec. Żyd to
Hirsz Singer, dzierżawca karczmy, w której pierwszego wieczoru bawiła się część gości. Rachela to
dalekie przetworzenie Pepy Singer (15-letnia, dość barwna, ale jeszcze bierna, jeśli chodzi o życie
artystyczne; takich Rachel było dużo w krakowskich bibliotekach, teatrach, koncertach).
Autentyczna jest scenografia i niektóre dialogi i sytuacje, choć nie realizm był celem autora.
Po trzech miesiącach od wesela Wyspiański wysłał sztukę do Józefa Kotarbińskiego. Premiera
odbyła się 16 marca 1901 r. w teatrze przy placu Św. Ducha.
PREMIERA I JEJ PRZYJ
CIE
Obsada została starannie dobrana: Kamiński (Stańczyk), Stępowski (Dziad), Siemaszkowa (Panna
Młoda), Sobiesław (Gospodarz), Kotarbiński (Czepiec), Senowski (Hetman), Knake-Zawadzki
(Wernyhora), Sosnowski (Dziennikarz), Walewska (Marysia), Sulima (Rachela), Zelwerowicz
(Kasper). Wyspiański sam poprosił o objęcie roli Wandę Siemaszkową.
Reżyserował Adolf Walewski, dekoracje malował Jan Spitziar. Wyspiański był wyjątkowo
wstrzemięz
liwy w uwagach, nie udzielał aktorom wyjaśnień, jak mają grać.
Opisu dekoracji nie ma w pierwopisie. Dodano ją w wydaniu książkowym (04./05.1901), według
tego, jak wyglądała w krakowskim teatrze. Wyspiański sam namalował obrazy Matki Boskiej
Ostrobramskiej i Częstochowskiej.
3
Pierwotne afisze zalepiono innymi, wydrukowanymi na koszt p.Rydlowej, matki poety, na których
zmieniono imiona Maryny, Zosi i Haneczki na Klarę, Anielę (Śluby panieńskie !) i Krzysię. Takie
imiona zostały na afiszach krakowskich do końca dyrekcji Kortarbińskiego, czyli do 1904 r.
Dramat wraz z rozwojem akcji budził coraz większe napięcie. Po zapadnięciu kurtyny chwilę trwała
przejmująca cisza. Sztuka zebrała pozytywne recenzje, choć nie zawsze była dobrze rozumiana (np.
Prokesch z  Nowej Reformy o tańcu chocholim powiedział, że to rozwianie poprzedniej grozy i
ponurej wizji poety, powrót do realnego obrazu życia).
Adolf Nowaczyński (reprezentant  młodych gniewnych ) w  Słowie Polskim pisał: Wyspiański
zdarł brudną szmatę z duszy pokolenia i ukazał się stęchły, śmierdzący, zarobaczony trup, [...]
powtórzył, że jesteśmy narodem papug i pawi, [...] pchnął w grób obłęd mesjanistyczny.
Najlepiej dzieło ocenił Rudolf Starzewski w  Czasie (!), gdzie recenzja ciągnęła się przez kilka
numerów pisma (od 19 marca).
Skojarzył Chochoła z obrazem Wyspiańskiego Chochoły (dawniej Kadryl)  noc, kawałek
plant z Wawelem w tle, w świetle latarń odbitych w kałuży majaczeją pałuby, stoją rzędami,
poprzeginane wiatrem. Krzew czeka aż spadnie zimowy chochoł.
Dał dokładny opis przedstawienia, strojów i ruchów postaci.
IdeÄ™ dramatu ujÄ…Å‚ w metaforze historycznej:  wesele trwa ponad wiek (od Konstytucji 3
Maja, przez racławickie kosy, pańszczyznę, wiece, waśnie wyborcze, obojętność i
poświęcenia...). Wyidealizowany chłop-kosynier stoi jak manekin w wojowniczej pozie, jest
odcięty od życia.
Dramat Wyspiańskiego jest jakby wędrówką duszy polskiej z wyciśniętym na niej
wizerunkiem kosyniera [...] Jest to w literaturze ostatniej doby najbardziej bezwzględna
rewizja jednego z ideałów okresu romantycznego.
Stanisław Tarnowski, krakowski konserwatysta, mąż Branickiej był oburzony ujęciem postaci
Hetmana-Branickiego. Podobno wyszedł z teatru, ale relacje co do tego są sprzeczne.
Włodzimierz Tetmajer na premierze nie był, ale gdy zobaczył sztukę, napisał entuzjastyczny list do
Wyspiańskiego. Rydel doznał przykrego wrażenia i ochłodziły się jego stosunki z autorem. Poeta-
Kazimierz Tetmajer ogłosił w paz
dzierniku 1901 r. w  Tygodniku Powszechnym studium
drukowane w kilku numerach, pt. Wielki poeta.
Tarnowski spróbował w 1903 r. sparodiować poetykę i styl Wyspiańskiego w utworze satyrycznym
Czyściec Słowackiego, pod wpływem Wesela i Wyzwolenia.
Głośna była negatywna recenzja Spasowicza w petersburskim  Kraju . Spasowicz czytał tylko
recenzje i wersję książkową, nie widział Wesela na scenie. Przyznał, że autor ma talent, ale uznał
utwór za zwykłą komedię obyczajową.  Heca duchów w akcie II nie ma według niego żadnego
celu. Akt III jest dla niego zabawny i komiczny jak wodewilowa farsa, ale bez głębszej treści.
Na Wesele chodzono tłumnie, było dużo przedstawień w niedziele. Na jednym ze spektakli
wręczono Wyspiańskiemu wieniec z liczbą 44 (z proroctwa ks. Piotra z Dziadów cz. III) jako znak
przyjęcia go do grona  wieszczów narodowych .
4
POLSKA RZECZYWISTOŚĆ
W zaborze pruskim walczono głównie o utrzymanie ziemi i języka wobec tzw. rugów pruskich,
germanizacji czy znęcania się nad dziećmi polskimi we Wrześni. Rozwój sztuki i pragnienie
wolności musiały zejść na plan drugi (Przybyszewski i Kasprowicz z Kujaw dotarli do Galicji).
W Kongresówce literatura rozwija się bardzo dobrze, mimo intensywnej rusyfikacji po 1864 i
szykan policyjnych. To czasy Sienkiewicza, Prusa, Konopnickiej, Orzeszkowej (w Grodnie).
Rozwijała się Warszawa i A
ódz
, rosła klasa robotnicza (najważniejsza po górnośląskiej). Powstanie
tu Polska Partia Socjalistyczna. Po rewolucji 1905 r. wielu działaczy i studentów ucieka do Galicji.
W Kongresówce socjalizm i proletariat robotniczy wysuwa się przed kwestię ludową.
Ważnym ośrodkiem życia kulturalnego na przełomie wieków jest Galicja ze stolicą we Lwowie i z
Krakowem. Lwów jest bogaty gospodarczo, są tam ośrodki państwowe (względnie autonomiczne
po przegranej wojnie Austriaków z Prusami w 1866 r.), ale współżycie nacji polskiej i ruskiej
zaczyna być konfliktowe. Kraków to gł. ośrodek kulturalny i artystyczny. Działa tu uniwersytet,
Akademia Umiejętności (od 1873) i Akademia Sztuk Pięknych oraz artystyczne stowarzyszenie
 Sztuka . Są tu muzea, biblioteki, teatr, zabytki i pamiątki historii narodowej. Wkrótce cesarz
Franciszek Józef zgodzi się na wykupienie Wawelu przez społeczeństwo Galicji, wojsko austriackie
będzie musiało go opuścić. Urządzano manifestacje w czasie pogrzebów Mickiewicza,
Kraszewskiego, Lenartowicza, Kazimierza Wielkiego. Mimo to panuje tu gł. nędza i ciemnota.
Teka Stańczyka (1869) to program działania galicyjskiego organizmu:
konserwatyzm rodów arystokratycznych i zamożnego ziemiaństwa (właściciele 40% ziemi)
wrogość wobec ruchów wolnościowych, narodowych i socjalnych
dążą do zachowania  krajowej autonomii, co pozwala im sprawować rządy, cenzurę
ideologiczną i zachować rządy klasowe na wsi (na wsi żyło 85% ludności Galicji)
Uwłaszczenie chłopów nastąpiło najwcześniej w zaborze pruskim, potem w Galicji (1848), na
końcu w zaborze rosyjskim (1864).
Końcem XIX wieku masy chłopskie zaczynają się organizować, początkowo pod patronatem
radykalnych inteligentów pochodzenia szlacheckiego (Wysłouch) lub innych (ks. Stojałowski). W
1895 r. na zjez
dzie w Rzeszowie powstało Stronnictwo Ludowe.
Ä…ð w dobie Wesela chÅ‚opi nie byli już bierni, zyskali poczucie indywidualnoÅ›ci socjalnej
Galicja jest miejscem dwojakiej realizacji aktywności chłopskiej:
1) kosynierzy-wyzwoliciele z Bartoszem Głowackim prowadzeni przez Kościuszkę pod
Racławice (1794) urośli do rangi mitu (ale pod wodzą  naczelnika w sukmanie )
2) w Tarnowskiem i Jasielskiem wybuchła krwawa rabacja 1846 r. pod wodzą Jakuba Szeli,
sprowokowana przez austriacką administrację w przeddzień wybuchu powstania (w noc
długich noży z 20 na 21 lutego ucierpiała m.in. rodzina żołnierzy-powstańców, Tetmajerów)
3) na Podhalu górale z Chochołowa powstali przeciw zaborcy (kontynuacja  Racławic ), choć
zostali stłumieni przez Austriaków i chłopów z pobliskich wsi
5
W KR
GU SZTUKI  NOWOCZESNEJ
Włodzimierz Tetmajer to przykład chłopomana, inteligent-artysta o rodowodzie szlacheckim, który
zafascynowany jest barwnością obyczaju ludowego, żeni się nawet z chłopką, ale nadal jako  pan .
Władysław Orkan to autentyczny syn chłopski z Gorców, który pojawiał się wśród cyganerii
Przybyszewskiego i reprezentował prawdziwie ludowy punkt widzenia.
Do Warszawy przenikały z łatwością nowinki z Europy. Początkowo naturalizm francuski Zoli
(Zapolska, Żeromski, Orkan, Reymont), potem Schopenhauer, Nietzsche, Bergson. Równolegle
szerzy się dialektyczny materializm Marksa, ale obejmuje tylko wąskie kręgi. W literaturze i sztuce
pojawia siÄ™ dekadentyzm i symbolizm, w plastyce prerafaelityzm, secesja i ekspresjonizm.
w Krakowie: Tetmajer,  Życie z Confiteor Przybyszewskiego
czysty modernizm (schyłkowy, dekadencki) zostaje przełamany dzięki Wyspiańskiemu,
Żeromskiemu (1900: Ludzie bezdomni, 1904: Popioły), Kasprowiczowi
literatura nie rezygnuje ze zdobyczy realizmu i naturalizmu, kontynuuje osiągnięcia
modernizmu (niepokoje ontologiczne i etyczne, ortodoksyjna czystość artystyczna), wraca
do romantyzmu (gł. Słowackiego), podejmuje tematy narodu (już nie sztuka autoteliczna 
powstanie listopadowe w Warszawiance i Lelewelu oraz Mickiewicz w Legionie; po Weselu
Wyspiański podejmie się wystawienia Dziadów Mickiewicza)
Wyspiańskiemu bliski był teatr romantyczny, dramat muzyczny Wagnera, symbolizm Maurice a
Maeterlincka (synteza, pośredniość, aluzja i nastrój [Stimmung,  stan duszy Mallarmego];
ewokowanie i sugerowanie, a nie nazywanie jako funkcje języka poetyckiego; symbol
wieloznaczny, ukrywający tajemnice w łonie obrazów konkretnych [Miriam]).
NA RÓŻNYCH PLANACH KONSTRUKCJI  WESELA . REALIZM   FANTASTYKA
Aktorzy odgrywali niemal jak w szopce realne osoby znane publiczności, akt I to niemal reportaż.
PrzejÅ›cie na inny plan odbywa siÄ™ w scenie 36 aktu I Ä…ð
Rachel:
który zamykają słowa Pana Młodego:
Zmówię chochoł, każe przyść
do izb, na wesele, tu  [...]
Skoro północ zacznie bić,
Akt II zaczyna siÄ™ jak
zaproście tu na Wesele
do nas tu na izbÄ™ przydz
. [...]
kontynuacja obrazu wszystkie dziwy, kwiaty, krzewy,
Sprowadz
jeszcze, kogo chcesz.
pioruny, brzęczenia, śpiewy...
realistycznego, aż północ bije
na zegarze w izbie, gdy przed oczyma Isi staje Chochoł.
Komedia rodzajowa nie ustępuje ze sceny (pijane swary Czepca z muzykantami i żoną), ale pojawia
się też fantastyka i  osoby dramatu :
zjawy da się ogarnąć kategorią baśniowo-balladową: stwór fantastyczny z ogrodu jak z
baśni dziecięcej; upiory zmarłych z ballad, romantycznych dramatów (Dziady wil.-kow.)
poza ten schemat wybija się Stańczyk, prowadzący intelektualny, historyczny, literacki
dialog z Dziennikarzem Ä…ð pojawia siÄ™ tematyka narodowa, ewokowana jest historia,
dokonuje siÄ™ sÄ…d nad teraz
niejszością i nad osobą Dziennikarza:
Masz tu kaduceus, chwyć!
pojawiajÄ… siÄ™ na podobnej zasadzie: Rycerz (z PoetÄ…), Hetman z RzÄ…dz
!
Mąć nim wodę, mąć!
orszakiem czartowskim (z Panem Młodym), Upiór-Szela (z
Na Wesele! Na Wesele!
Dziadem)
Idz
!
inną sytuację tworzy pojawienie się Wernyhory (tuż po połowie
Mąć tę narodową kadz
,
dramatu)  nie ukazuje siÄ™ jedne osobie w mrocznej izbie, ale
serce truj, głowę trać!
Na Wesele! Na Wesele!
Gospodarzowi, Kubie i Staszkowi; jego realny byt dokumentujÄ…
Staj na czele!!!
pozostawione przedmioty (złota podkowa, złoty róg); pojawia
się na planie realnym i fantastycznym, organizuje działania
6
Gospodarz oddaje róg drużbie Jaśkowi w czapce z pawich piór, który go gubi u rozstajnych dróg.
Jasiek rozsyła wici, chłopi z kosami zbierają się przed chatą. Następuje dezorientacja i ocknienie się
pamięci w Gospodarzu. Finał dramatu to potwierdzenie  realności i łańcuch konsekwencji
opasujÄ…cych wszystkich i wszystko Ä…ð a wszystko to za sprawÄ…
Pokłońcie się o ziem czołem:
Wernyhory.
ma przyjechać z ARCHANIOA
EM,
Na koniec Wernyhora zostaje zastąpiony przez Chochoła.
od gościńca, od Krakowa...
na Zamku czeka KRÓLOWA
z Częstochowy
Utwór ma kompozycję DWUPLANOW
, dwujakościową.
akt I: rozwija plan realistyczny
akt II: rozwija oba plany, które się przenikają
po połowie: przeważa plan fantastyczny
po poczÄ…tkowych scenach aktu III: plan fantastyczny obejmuje wszystkie zdarzenia, postaci,
sytuacje, zmienia się w jakość trudną do określenia jednoznacznie (symbolizm)
Cała sytuacja wyjściowa to konstrukcja konfrontująca dwa światy (środowiska)  zmienia się, gdy
oba światy obejmie ta sama sytuacja dramatyczna i kiedy podlegną czarowi i weryfikacji wartości.
W przeważającej części dialogi to zderzenia tonacji inteligencko-miejskiej i ludowej:
subtelność (autentyczna lub rzekoma) i brutalna prostota, prostactwo
np. Klimina-Radczyni, Poeta-
Maryna, Zosia-Haneczka,
żart i dowcip oraz zaduma i posępność
Rachela-Poeta, Kasper-Jasiek
wesołość i sceptyczny, tragiczny pesymizm
Demaskatorskie odsłanianie prawdy widać w dialogach: Dziennikarz-Czepiec, Ksiądz-Żyd i
Czepiec; młoda para.
Wplatają się wątki z zewnątrz (Ksiądz, Żyd) i sceny autonomiczne (Poeta i Rachela).
Indywidualizacja języka w dialogach pełni funkcje: charakteryzujące, konfrontujące, ekspresyjne,
zmienność nastrojów. Choć każda z postaci mów własnym językiem, wiele zdań przeniknęło do
świadomości społecznej.
Osoby spotykające się z  osobami dramatu mają różne statusy:
Pan Młody to medium przywołujące Hetmana, posępne dni zdrady i zaprzepaszczenia
ostatniej szansy Rzeczypospolitej szlacheckiej; sam w sobie jest postaciÄ… satyrycznÄ…,
naiwnym chłopomanem
Poeta nigdy nie pada ofiarÄ… komizmu, zachowuje dystans sceptyczny, ironiczny, czasem
melancholijny (jest centralną postacią na płaszczyz
nie niekomediowej); dialogi dostosowuje
do rozmówcy (Maryna, Rachela); wyobraz
nia jego i Racheli przywołuje Chochoła
Rycerz odpowiada na pesymistyczne refleksje o pustce wewnętrznej Poety:
mówi: Wiesz ty, czym ty mogłeś być?; odpowiada na pytanie
nędzarzu, na koń, na koń,
Poety Ktoś jest?  Moc, ale gdy zdejmie przyłbicę, Poeta
przepadnie przekleństwo, męka!
zawoÅ‚a: Åšmierć --- Noc! Ä…ð Rycerz to skryta tÄ™sknota pety za
Mocą, której szuka w wizjach przeszłości, ale stając w lęku, widzi tylko śmierć, nicość;
dramat polega na marzeniu poetyckim niemożliwym do zrealizowania; Poeta zdejmuje
maskę ironii i sceptycyzmu, w rzeczywistości cierpi w poczuciu własnej słabości
(Zawisza Czarny Tetmajera, Nirwana, wola mocy Nietzschego)
Dziennikarz-Stańczyk: konfrontacja roli przewodnika opinii i rzeczywistej funkcji
dziennikarza spod znaku stańczyków; dialog to gorzki rachunek sumienia:
Ach, Sumienia, Sumienia! błazeństwem ja z tobą zbratan, Stańczyk sarkastycznie wzywa:
Już było tych prawd bez liku byłem ci duszą poswatan, Kłam sercu, nikt nie zrozumie,
nim dusza stała się trup; - hasaj w tłumie!
dla nas  Prawdy czy Fraszki?
a teraz mi pachnie grób; Masz tu kaduceus, chwyć!
czujÄ™ trÄ…d. RzÄ…dz
! / Mać nim wodę, mąć!
7
Dramaty postaw to seanse psychoanalizy, ujawniają się winy, niespełnione pragnienia, kompleksy.
Kompleksy są jednostkowe, ale rozrachunek z nimi to rozrachunek z postawami o doniosłości
społecznej, narodowej, gł. w przypadku Widma:
Szela jest dla weselników historyczny, ale dla Dziada współczesny jego mÅ‚odoÅ›ci Ä…ð jest
eksterioryzacją tego, co Dziad w sobie dusi jako pamięć i pokusę, ale przekracza wymiar
dramatu postaw  konfrontuje sztuczne sytuacje i Å‚udzÄ…ce pozory z realiami historii i
współczesnego życia
odsłania kompleks społeczny, spychany w niepamięć (To, co było, może przyjś)
socjopsychoanaliza, psychoanaliza narodowa pojawia się też przy okazji zjawienia się
Wernyhory (Gospodarz ma nad biurkiem fotografiÄ™ Matejkowskiego Wernyhory i
litograficzne odbicie Matejkowskich Racławic)
KONFRONTACJE I KOMPROMITACJE. WŚRÓD NARODOWYCH MITÓW
Budowa utworu jest wieloplanowa i wielowarstwowa. Wyspiański stworzył nie tylko tekst, ale też
wizjÄ™ teatralnÄ…:
Wernyhora Matejki jest obecny od początku zdarzeń, do samego końca
chłopi podkrakowscy z kosami na sztorc widnieją na obrazie Bitwy pod Racławicami
obecny podobnie, choć już nie realnie jest Stańczyk  wisiał nad biurkiem Starzewskiego
Hetman wywodzi się też z obrazu Matejki Rejtan (choć na tym obrazie zdradę narodową
symbolizuje głównie Poniński)
Rycerz może pochodzić z wizerunku Zawiszy Czarnego z Grunwaldu Matejki; poza tym
Tetmajer był autorem dramatu poetyckiego Zawisza Czarny
Szela istnieje już tylko myślowo, wyobrażeniowo, jako legenda
Wszystkie obrazy konkretyzują się plastycznie jako symboliczne skróty lub poszerzone metafory i
sÄ… konfrontowane ze zdarzeniami planu realnego. Ä…ð WyspiaÅ„ski  myÅ›li obrazami (S. Brzozowski)
Mit społeczny (wg G. Sorela) to wyidealizowany rezultat pragnień, dążeń określonej grupy
społecznej, pełni rolę programu stymulującego działanie. Od końca XVIII wieku w Polsce była nim
wizja kosynierów racławickich:
Bitwa racławicka Lenartowicza, Kościuszko pod Racławicami Anczyca, obrazy Matejki
(wyobrażenia grupy oświeconych, inteligencji szlacheckiej, postszlacheckiej)
Wernyhora to mit wspólnej sprawy panów i ludu w celu zmartwychwstania narodu 
Goszczyński, Czajkowski, Słowacki Beniowski, Sen srebrny Salomei
Konfrontacja obrazów i realności staje się kompromitacją: oszołomiony Gospodarz, trzez
we sÄ…dy
Gospodyni, pijane monologi Nosa (kabotyńskie, ale odsłaniające pustkę psychiczną i ideową
cyganerii), Czepiec przepostaciowiony w kosyniera z legendy, zderzenie z sytuacją finałową.
Mit racławickiego kosyniera nie skompromitował jednoznacznie kandydatów na bohaterów:
Jasiek gubi róg dla pawich piór, ale już w pierwszym akcie mieliśmy tego zapowiedz
(pawie
pióra ładne, / pawie pióra kradne: / postawie se pański dwór! [...] / złoty wór wysypie /
ludziskom przed ślipie: / nakupie se pawich piór), to on wyjmie kosy z rąk i ciśnie za piec
z Czepcem stawiają się tłumy chłopów z kosami, co Czepiec deklarował też w akcie I (A jak
my, to my się rwiemy / ino do jakiej bijacki. / Z takich, jak my, był Głowacki.)
pijackie zwady Czepca, targi z Żydem i Księdzem, grożenie pięścią, prostackie zaloty
parobczaków do Kaśki nie służą ludomańskiej idealizacji chłopa (vs. zachwyty Pana
Młodego i idealizacja Gospodarza: A bo chłop i ma coś z Piasta, / coś z tych królów Piastów
 wiele! [...] / taka godność, takie wzięcie
Szela wprowadza pewną grozę (To, co było, może przyjś), podobnie napięcie między
Czepcem a Panem MÅ‚odym (jez
li nie pójdziecie z nami, / to my na was  i z kosami)
8
Jednoznacznie zostali skompromitowani panowie z miasta wraz z Gospodarzem:
w akcie I Żyd sceptycznie ocenił szopkę, mówiąc do Pana Młodego: No, pan się narodowo
bałamuci, / panu wolno  a to ładny krój  / to już było
Stańczyk podkreśla skłonność panów do mitomanii, nazywa Dziennikarza commediante
ironiczne jest zderzenie uniesienia Poety po spotkaniu z Rycerzem z trzez
wÄ… replikÄ… Pana
Młodego: Będziesz sonet pisać czy oktawę?
inteligenci śnią mit o własnej roli, własnym wyjątkowym przeznaczeniu, odpowiedzialności
za los narodu  Gospodarz dostaje misję, która unicestwia ten mit (zleca wykonanie poleceń
Jaśkowi, sam o wszystkim zapomina)
SYMBOLE I  TANIEC CHOCHOLI
W Weselu nie ma czynów. Tragizm polega na tym, że nie spełnia się czyn oczekiwany. Sytuacja
jest statyczna (szopkowa) aż do aktu III.
Dramat ma budowę szopkową: na niezmiennej scenie pojawiają się po dwie postacie, by po krótkiej
rozmowie ustąpić miejsca innym. Podobne to jest do obrotu wokół idealnej osi za sceną (wcześniej
u Pola i Lenartowicza w Szopce z 1849, potem w szopkach satyrycznych np. Zielonego Balonika).
szopka to zaaranżowana, zainscenizowana nieprawda, zabawa w coś (Żyd w akcie I: Taka
szopka, / bo to nie kosztuje nic / potańcować sobie raz; Chochoł w akcie III: Tańcuj, tańczy
cała szopka)
W akcie III pojawia się dramatyczny rozwój ciągu zdarzeń, początkowo dość konwencjonalny:
z jednej strony toczy się dramatyczne działanie wzbudzone nocą, wciągając coraz więcej
postaci, zjawisk, sytuacji
z drugiej strony obciąża tę dynamikę realne zatracenie Gospodarza
pojawiają się sceny zbiorowe, przestrzeń dramatyczna powiększa się (pozasceniczna jest
ewokowana w słowach postaci, aż do Wawelu i stającego w ogniach nieba nad Krakowem),
m.in. o to, co za oknem (sad, krzewy, chochoły, jabłonie bezlistne w jesiennym chłodzie)
punkt kulminacyjny to przebudzenie pamięci w Gospodarzu  dysharmonia zmienia się we
wspólne oczekiwanie w nadziei
SÅ‚uchajcie, kochani, dzieci 
finał przynosi przeobrażenie: faza 1  Jasiek wpada do ażeby to była prawda:
że Wernyhora tam leci
izby zamiast Wernyhory, gdy scena zapełniona jest
z Aniołem, Archaniołem na czele
tłumem oczekujących postaci; faza 2  światło wypełnia
izbę, pojawia się Chochoł i zaczyna taniec, z który współgra muzyka weselna; pianie koguta
oznajmia nowy dzień, a drużba nie może rozerwać somnambulicznego koła
Satyrę osadzoną w realiach i literacką i baśniową fantastykę zastępuje wielki obraz-symbol.
obraz wysuwa siÄ™ na plan pierwszy, idea jest skryta na dnie
tragiczna jest sama idea, koncepcja życia narodowego; tragizm na zewnątrz ujawnia się
tylko w momencie, gdy Jasiek uświadamia sobie stracenie rogu i znaczenie tej zguby, gdy
nieowładnięty czarem widzi prawdę i jest bezsilny
tragizm idei polega na błędnym kole  sam naród jest przeszkodą w wyzwoleniu, cokolwiek
jest życiem rzeczywistym, jest snem i niemocą, a cokolwiek jest mocą  to jest zwidzeniem
snu lub marą przeszłości
jest to komedio-tragedia, a fatum narodu polskiego (Chochoł) jest zarazem osobą dramatu
Wyraz sceny końcowej wzmacnia scenografia: w akcie I była realistyczna (zaburzona przez
kontrasty: szable szlacheckie i skrzynia chłopska), w akcie II  scena stała się mroczną przestrzenią,
nieokreślonym tłem dla dialogów, w akcie III scenografia staje się nierealną, fantastyczną wizją,
świetliście błękitnym tłem jakby snu, magicznego zaczarowania.
9
Symbole: złoty róg, Chochoł, błędne koło zaczarowanego tańca. Nie da się do końca rozszyfrować
ich znaczeń, tak jak znaczeń samego zakończenia.
Współcześni Wyspiańskiemu odczytywali Wesele jako wizję narodowego wyzwolenia. Dzięki
niemu autor został zaliczony do grona  wieszczów narodowych . Złoty róg stał się pobudką do
boju (w Rocie Konopnickiej - Pójdziem, gdy zabrzmi złoty róg).
Wesele to przede wszystkim dzieło wielkiej krytyki, trzez
wego rozrachunku, narodowej
bezwzględnej psychoanalizy, podważającej mity narodowe.
Realizm trzez
wej oceny krytycznej okazał się być  paradoksalnie  przymiotem Wyspiańskiego,
którego Kazimierz Tetmajer uznawała za oderwanego, abstrakcyjnego, nieziemskiego człowieka.
Poetyka jego dzieł rzeczywiście przeciwstawia się prostemu realizmowi.
Po rewolucji 1905 r. Wyspiański nie zgodził się na wystawienie Wesela w Kongresówce 
wydawało mu się niegodziwością zarzucanie bierności społeczeństwu autentycznie działającemu.
Chocholi taniec wywodzi się z dawnej tradycji folklorystycznej (taniec zaklęty jako piętno klątwy i
kary) oraz obrazów Jacka Malczewskiego: Melancholia (1894) i Błędne koło (1897). Motywom
tym nadał Wyspiański znaczenie obejmujące cały naród, nie tylko inteligencję szlachecką czy
mieszczaństwo.
chocholi taniec to złudzenia i fałsz pewnych gestów oraz marazm i bezczynność
błędne koło to niezdolność wyrwania się do istotnej zmiany
Wyspiański podjął raz jeszcze krytyczną analizę idei, postaw i mitów społeczeństwa w Wyzwoleniu
(premiera w lutym 1903).
** E.Z.**
10